Sprawozdanie z dyskusji

Danuta

Mikołajczyk-Grzelewska,Andrzej

Krawczyk,Andrzej Kozieł

Sprawozdanie z dyskusji

Kwartalnik Historii Prasy Polskiej 24/1, 133-140

PL ISSN 0137-2998

SPRAWOZDANIE Z DYSKUSJI

Prof. dr hab. W iesław Sladkow ski zajął się w swojej w ypow iedzi problem em periodyzacji prasy Polski Ludowej. Stwierdził, że w syntezie „krakowskiej dziejów Polski prof. J. Buszko kończy w ykład na roku 1948, natomiast prof. A. Czubiński w syntezie „poznańskiej” potraktował sprawę nieco inaczej, uchylając się od pró­ by określenia cezur. Prof. F. Ryszka w syntezie „warszaw skiej” w yróżnił cztery okresy:

1) budowy podstaw socjalizm u 1945—1950, 2) planu sześcioletniego 1950—1955,

3) społeczeństw a socjalistycznego w rozwoju 1956—1970, 4) podwyższenia jakości życia 1970—1980.

Prof. W. Góra w swej historii Polski Ludowej zaproponował podział na okresy według planów gospodarczych. To jednostronne ujęcie jest jednak dla prasoznaw - ców nieprzydatne. W dalszej części w ypow iedzi W. Sladkowski zaproponował w łasną periodyzację historii prasy P olski Ludowej. Szczegóły tej propozycji znajdą czytel­ nicy w kom unikacie O periodyzacji.

Doc. A. Paczkow ski uznał propozycję W. Śladkow skiego za racjonalną, choć dyskusyjna, w edług niego, cezura roku 1947 oznacza koniec pierwszego okresu. Zwrócił uwagę na paradoks pokrywania się cezur stworzonych dla historii prasy ze schematyczną periodyzacją okresu Polski Ludowej w edług planów gospodar­ czych. Prawdą jest, iż w krótkim okresie po załamaniu się kolejnych planów go­ spodarczych w ystępow ały kryzysy polityczne rzutujące na sytuację prasy. A. Pacz­ kowski zgodził się ze stanowiskiem A. Śladkowskiego, że lata 1955—1957 należy traktować jako odrębną epokę. Daty graniczne tego okresu w yznaczają początek i koniec aktyw ności tygodnika „Po prostu”. W związku z tym rodzi się refleksja, której w ytłum aczenia nie można znaleźć w dotychczasowej literaturze przedmiotu. Począwszy od 1945 r. pojawia się zjawisko masowego udziału szerokich rzesz lu d ­ ności w życiu społeczno-politycznym . Trzeba sobie uświadom ić, że PSL liczyło w 1946 r. 800 000 członków. Było to więcej niż liczba członków innych partii w szczy­ towym okresie ich rozwoju w latach międzywojennych. Trzeba również u w zględ ­ nić kilkutysięczną rzeszę członków PPS i 300 000 — PPR. Zjawisko to należy w ią ­ zać m.in. z upow szechnieniem czytelnictw a prasy.

W dalszej części sw ojego w ystąpienia A. Paczkowski zakw estionow ał propozy­ cję A. Słom kowskiej przyjęcia terminu „historia dziennikarstwa” zamiast „historia prasy”. Ten ostatni termin ma swoją tradycję, podczas gdy pojęcie „historia dzien­ nikarstw a” kojarzy się jednoznacznie z dziejam i zawodu dziennikarskiego. D ysku­ tant nie zgodził się również z tezą J. M yślińskiego, podkreślającą duże znaczenie tygodników publicystycznych w życiu społecznym począwszy od drugiej połow y X IX w. Uznał za konieczne zbadanie ich percepcji. Stwierdził, że*w dw udziesto­ leciu m iędzywojennym tygodniki polityczne nie w pływ ały decydująco na kształto­

134

w anie postaw społecznych i politycznych. Opinie form owały prasa codzienna i pis­ ma literackie. Kontynuując swoją wypowiedź, A. Paczkowski zwrócił uwagę na fakt, że w przedstawionych referatach pominięta została prasa konspiracyjna uka­ zująca się w Polsce Ludowej. Istniała ona nie tylko po 1976, ale także bezpośred- dnio po wojnie. Do powstania Rządu Jedności Narodowej ukazało się co najmniej 140 tytułów prasy konspiracyjnej; ostatni znany egzem plarz pochodzi z 1949 r. W końcowej części wystąpienia A. Paczkowski zgłosił postulat rozpoczęcia badań nad tą prasą.

Mgr S. Dziki uznał w swojej wypow iedzi graniczną cezurę 1947 r., podkreślił rolę prasy jako źródła historycznego. Zgodził się ze zdaniem A. Słom kowskiej, że historycy prasy Polski Ludowej napotykają w swych badaniach trudności natury m etodologicznej. W sw ojej pracy nad bibliografią środków m asowego przekazu S. D ziki stwierdził, że 48°/o badań dotyczy historii prasy, z tego 11% poświęconych jest badaniom prasy Polski Ludowej i, co charakterystyczne, zaledw ie 2% refleksji m etodologicznej. W w yniku badań historia prasy przedstawia się jako nauka po­ m ocnicza wykorzystyw ana na potrzeby innych dyscyplin historycznych. Zdaniem dyskutanta, A. Słom kowska zbyt optym istycznie ocenia stan archiwaliów, ponieważ archiwa redakcyjne w łaściw ie w Polsce nie istnieją. Instrukcja archiwalna stw o­ rzona przez prof. M. Tyrowicza z inicjatyw y Ośrodka Badań Prasoznawczych nie jest w praktyce przestrzegana.

Red. Kazimierz Koźniewski zauważył, że przedm iotem badań historyków po­ w inna być treść gazety, będąca produktem finalnym pracy dziennikarskiej. Za rzecz drugorzędną uznał badania analizy zawartości, na której koncentrują sw oją uwagę prasoznawcy. Istotnym problemem dla historyka jest odpowiedź na pytanie, jaki w p ływ ma prasa na kształtowanie postaw społecznych. W konkluzji wypowiedzi dyskutant stwierdził, że historia prasy powinna być historią publicystyki i sporów w prasie, gdyż wszystko inne ma znaczenie drugorzędne.

Dr Ewa Pankiewicz zgodziła się ze zdaniem S. Dzikiego, że stan archiwaliów jest niezadowalający, a dostęp do nich bardzo utrudniony.

Doc. J. Jarowiecki uznał referat J. M yślińskiego za projekt badań na historią prasy Polski Ludowej; zgodził się także z propozycją periodyzacji W. Sladkow skie- go. W kwestiach term inologicznych opowiedział się za przyjęciem dla przedmiotu nazw y „historia prasy”, nie „historia dziennikarstwa”, poniew aż ten drugi termin zawęża pole badań. Historię prasy uznał za dyscyplinę samodzielną, zaś za główną jej m etodę analizę ilościowo-statystyczną. Wśród innych postulatów zgłoszonych przez J. Jarowieckiego znalazła się propozycja badań nad analizą zawartości prasy lat pięćdziesiątych i stworzenia bibliografii prasy Polski Ludowej wydaw anej po roku 1948.

Mgr Marek Tobera stwierdził, że istnieje konieczność poprzedzenia badań prasy Polski Ludowej opisem i analizą podstawowych wyznaczników ustrojowych poszczególnych okresów jako rzutujących bezpośrednio na system prasowy.

A. Słom kowska zgodziła się w swojej wypowiedzi ze zdaniem, że ważnym ele­ m entem badań nad historią prasy jest określenie jej funkcji i w pływ u na społe­ czeństwo. Stw ierdziła, że obecny stan badań jest niezadow alający. D otyczy to głów ­ nie prasy lat sześćdziesiątych. J. Myśliński w podsumowaniu dyskusji nad jego referatem zwrócił uwagę na konieczność uwzględnienia w badaniach nad analizą treści warunków politycznych i technicznych w ydaw ania prasy. Za problem pod­ staw ow y uznał sposób przetwarzania przez prasę na język codzienny programów politycznych oraz współbrzm ienie w szystkich treści przynoszonych przez gazety

i

dynam iczny, a cenzura tak liberalna. Na podstawie przedstawionych referatów A. Paczkow ski stw ierdził, że trudno jest jeszcze o obiektywizm w ocenie om awia­ nego okresu.

Red. K. K oźniew ski podał w w ątpliw ość sform ułowane w referacie S. Dzikiego i M. Ciećwierza tezy m ów iące o istnieniu w latach 1944—1949 ukształtow anego m o­ delu system u prasowego. M odel ten, przy wykorzystaniu starych w zorów, był do­ piero w fazie kształtowania. Zdaniem dyskutanta, autorzy nie postaw ili zasadni­ czego pytania: w jaki sposób nowa koncepcja polityczna przejawiała się w prasie pod w pływ em realnych czynników politycznych? Nie pokazano w referatach kształ­ towania się koncepcji prasy opartej na założeniach dyktatury proletariatu.

Doc. M. Fuks w polem ice z M. Ciećwierzem odrzucił możliwość łączenia w jedną kategorię prasy w ojskow ej, katolickiej i żydowskiej. Również nie należy ze­ stawiać prasy katolickiej z żydowską, gdyż ta pierwsza była prasą konkretnego wyznania, a na drugą składają się pisma rozmaitych ugrupowań, organizacji, partii, w m ałym tylko stopniu zw iązane z w yznaniem mojżeszowym. Po w ojn ie było w Polsce ok. 100 tys. Żydów. Liczba ta wzrastała — ze Związku Radzieckiego do 1956 r. przyjechało ich 200 tys. W tym okresie reaktyw ow ały swą działalność w szy ­ stkie partie żydowskie, a także Związek Dziennikarzy i Literatów Żydowskich. Za­ częła ukazywać się prasa żydowska: w 1945 r. istniały 3 czasopisma, w 1946 — 25 (w tym część w j. polskim), w 1947 — 25, w 1948 — 20. Po likw idacji żydow ­ skich partii politycznych w szystk ie pisma, z w yjątkiem „Fołks-Sztym e”, przestały w ychodzić. M. Fuks polem izow ał następnie z jedną z tez książki J. Orlickiego

Stosunki po lsk o -ży d o w sk ie w latach 1918—1949. N egow ał stanowisko autora, który

pogrom k ielecki z 1946 r. uważa za prowokację żydowską. N ie zgodził się rów nież ze stanow iskiem K. K oźniewskiego, dla którego istotą badań nad historią prasy jest tylko analiza publicystyki.

Dr Andrzej K rawczyk stw ierdził, że nie usatysfakcjonow ał go referat M. C ieć­ wierza. Dyskutant oczekiwał opisu modelu informowania, przedstawienia general­ nych m echanizm ów oddziaływania propagandowego i kierowania polityką przekazu informacji. A. Krawczyk scharakteryzował działalność M inisterstwa Inform acji i Propagandy, podkreślając olbrzymie form alne kom petencje tej instytucji w k ie­ rowaniu całą propagandą i polityką informacyjną. Odniósł to do praktyki funkcjo­ nowania M inisterstwa Inform acji i Propagandy w życiu społeczno-politycznym . Jako przykład podał Jerzego Borejszę, którego postać nie m ieści się w kategoriach opisu struktur form alnych. (Nie wiadomo, na jakiej zasadzie zarządzał dystrybucją pa­ pieru.) Podobnie trudna do opisu w kategoriach form alnych jest postać Jakuba Bermana sprawującego nadzór nad propagandą z ramienia władz PPR, form alnie pełniącego bliżej nie określoną funkcję podsekretarza stanu. Do innych w ym ien ia­ nych przez A. Krawczyka problemów, które wym agają dokładnego w yjaśnienia historyków7, należą: przyczyna rezygnacji z koncepcji Ministerstwa Informacji i Pro­ pagandy, w pływ cenzury i MBP na ostateczną treść prasy.

Mgr Grażyna Kubicka określiła zakres kompetencji i funkcje pełnione przez Jakuba Bermana. Następnie om ówiła działalność cenzury w tym okresie; pewnym źródłem do badań nad nią mogą być stenogramy posiedzeń KRN (np. interpelacja posłanki Hanny Chorążyny w sprawie nadużywania uprawnień przez cenzurę).

W odpowiedzi na w ystąpienia krytyczne M. Ciećwierz zwrócił uwagę, że w pierwszych latach Polski Ludowej toczyła się ostra walka klasowa. Władza ludo­ wa zagrożona była przez działalność „podziemia londyńskiego”, PSL i radykalnego nurtu w Kościele katolickim. N ie podzielił poglądu M. Fuksa o trudnościach i ogra­ niczeniach w rozwoju prasy żydowskiej. Stwierdził, że sytuacja prasy żydowskiej uzależniona była od procesów emigracyjnych i reem igracyjnych. Pism a powstaw ały w raz z napływ em Żydów z ZSRR, zaś emigracja Żydów do krajów zachodnich powodow ała zaprzestanie działalności wydawniczej.

136 S P R A W O Z D A N IE Z D Y S K U S J I

W kwestiach związanych z funkcjonowaniem cenzury M. Ciećwierz podkreślił, że kontrola przepływu informacji była znacznie m niejsza, niż powszechnie sądzo­ no. Na przełomie lat 1944/45 ważne informacje dotyczące podstaw ustrojow ych pań­ stw a blokowała grupa wysokich funkcjonariuszy w MBP i Prezydium Rady M ini­ strów. Najszczelniejszą blokadę stosowało M inisterstwo Przem ysłu i Handlu. W od­ powiedzi na pytania postawione przez innych dyskutantów M. Ciećwierz ustosun­ kow ał się do działalności J. Borejszy i funkcjonowania Spółdzielni „Czytelnik”. Stw ierdził, że problem udziału J. Borejszy w tworzeniu m aterialno-organizacyjnych struktur „Czytelnika” i jego prasy, a także zasad funkcjonowania tego koncernu prasowego jest bardzo złożony. J. Borejsza nie m ieścił się w strukturach państw o­ w ych. Posiadał ponadministerialną pozycję w środowisku dziennikarskim i in sty­ tucjach nadzoru prasowego. N ie bez znaczenia były też jego związki z w ielom a osobami z kręgu w spółpracowników i towarzyszy, którzy po w yzw oleniu objęli odpowiedzialne funkcje w ośrodkach dyspozycji politycznej (np. Jakub Berman). Zasygnalizowane wątki tem atyczne w yw ołane w sposób hasłow y powinny być, zda­ niem dyskutanta, gruntownie zbadane, z uwzględnieniem w yjątkowej indyw idual­ ności i pozycji politycznej J. Borejszy oraz w całokształcie sytuacji w kraju.

W czasie ostatniej sesji w ypow iedzi dyskutantów odnosiły się zarówno do re- referatów doc. W. Władyki i J. Jarowieckiego, jak i opinii w ygłaszanych w cześ­ niej. Red. K. Koźniewski zabierając głos w dyskusji zw rócił uwagę na paradoks po­ znawczy historii prasy; stwierdził m ianowicie, że celem historyków prasy powinna być analiza materiału subiektywnego, nie zaś dążenie do skonstruowania „prawdy obiektyw nej”. Historia prasy jest dla dyskutanta historią publicystyki, w jej zm ien­ ności ocen, wartości opinii. Instytucje badawcze nie w yciągają z tego dostatecz­ nych w niosków. Przem iany publicystyki są odbiciem zewnętrznych przemian po­ litycznych, te zaś wyznaczają periodyzację prasy. Tak było w całym powojennym czterdziestoleciu. W przypadku prasy konspiracyjnej brakuje w ielu podstawowych informacji; historycy prasy powinni zająć się nią całościowo, opisać i sk lasyfiko­ wać. Prasę konspiracyjną K. Koźniewski określił jako prasę w ydaw aną bez prawa debitu, poza zasięgiem cenzury, posiadającą duże w pływ y o charakterze em ocjonal­ nym, a nie intelektualnym . Dyskutant zwrócił uwagę na zwiększony zasięg w spół­ czesnej polskiej prasy konspiracyjnej, um ożliwiony poprzez kontakty z rozgłośnia­ mi zagranicznymi. W dalszej części swojej wypowiedzi red. K. K oźniewski pod­ kreślił nierozerwalne związki pomiędzy autocenzurą, cenzurą redakcyjną i w ydaw ­ niczą. Powrócił też raz jeszcze do wątku znaczenia publicystyki, stwierdzając, że historia prasy to historia postaw światopoglądowych i sposobów wyrażania tych postaw*.

Dr Jerzy Centkowski poświęcił swoje uwagi referatow i J. Jarowieckiego, k tó­ ry — jego zdaniem — stanow i pierwsze ujęcie historii czasopiśm iennictwa ośw iato­ w ego po w ojnie. W latach 1945—1948 w stosunku do okresu przedwojennego u ka­ zyw ało się znacznie mniej tytułów prasy pedagogiczno-oświatowej, chociaż n akła­ dy poszczególnych pism były wyższe. Porównując polskie czasopiśm iennictwo p e­ dagogiczne z podobnym w krajach socjalistycznych, dyskutant wskazał na zbliżoną liczbę tytułów , zaznaczając, że w Polsce drukuje się m niejsze nakłady. Natom iast w krajach zachodnich prasa tego typu jest dużo bardziej różnorodna.

* Wśród uczestników sympozjum kursowały liczne sentencje. Jedna z nich, zaadresowana do red. K. Koźniewskiego, została pomieszczona przezeń w dwóch w ersjach na łamach „Tu i teraz”. Przytaczam y jej brzmienie:

W k u l u a r a c h n a r a d y h i s t o r y k ó w p r a s y ( l u t y 1 9 8 4 ): „ G d y c z y t a m » T u i t e r a z « , to n ie w ie m , j a k a j e s t r z e c z y w i s t o ś ć , g d y c z y t a m » R z e c z y w is to ś ć « , to n i e w ie m , j a k j e s t t u i t e r a z ” . P o m a ł e j a d i u s t a c j i r e d a k t o r s k i e j : „ G d y c z y t a m » T u i t e r a z « , to w ie m , j a k a j e s t » R z e c z y ­ w is to ś ć « , g d y c z y t a m » R z e c z y w is to ś ć « , to n i e w ie m , j a k j e s t t e r a z i t u ” . „ T u i t e r a z ” , n r 9 r. 29 I I 1984, S. 1.

Okres 1948—1956 w polskiej oświacie J. Centkowski nazwał „gotykiem m on­ golskim ”. Zwrócił uwagę na ogromne straty i spustoszenia, które przyniósł on ze sobą, stw ierdzając, że było to zerw anie z całą tradycją polską i dorobkiem w tej dziedzinie. Pozytyw ne zm iany nastąpiły dopiero w latach 1957—1958 ze względu na długi cykl w ydaw niczy prasy pedagogiczno-oświatowej.

W drugiej części sw ego w ystąpienia J. Centkowski polem izował z tezą, że jedynym źródłem dla historyków prasy powinna być prasa. Zwrócił uwagę, że prasa jest zjaw iskiem historycznym i dlatego przy badaniu jej należy dążyć do zbierania relacji, w ykorzystyw ania archiwaliów. N iekiedy bez znajomości m echaniz­ mów sprawczych nie można w pełni zrozumieć polityki redakcyjnej pisma. Jako przykład podał „Głos N auczycielski”, który z ciekawego, niezależnego pisma stał się w ykonaw cą poleceń M inisterstwa Oświaty. Przyczyną tego była ciągła rotacja działaczy ZNP, którzy przechodzili do pracy w m inisterstwie. Nawiązując do d ys­ kusji term inologicznej J. C entkowski opowiedział się za terminem „historia d zien­ nikarstwa” jako bardziej adekwatnym aniżeli „historia prasy” dla określenia za­

kresu badań tej dyscypliny. 1

Dr E. Pankiewicz postawiła kilka pytań referentowi W. Władyce. Poprosiła o sprecyzowanie terminu „samodzielność w m iędzynarodowym ruchu robotniczym ”. Spytała, o ile rozszerzyły się m ożliwości w ypow iedzi w prasie w. czasie przemian październikowych w stosunku do okresów poprzednich. Zwróciła uw agę na w y ­ stępujące w tam tym czasie różnice w poszczególnych obiegach literackich i k u ltu ­ ralnych, np. o Czesławie Miłoszu, Witoldzie Gombrowiczu w krytyce literackiej pisano już przed 1956 r. Poprosiła referenta o w yjaśnienie, co rozumiano w sp ół­ cześnie pod terminem „rewizjonizm ”, oraz jaka była granica żądań politycznych artykułowanych w rozm aity sposób w Polsce w 1956 r.; czym różniły się one od żądań węgierskich.

Red. Leszek Gzella rozpoczął swoją w ypow iedź od polem iki z K. K oźniew - skim. Stwierdził, że prasa nie jest wystarczającym źródłem dla historyka prasy. Prasa powojennego czterdziestolecia nie daje obrazu świadom ości społecznej, nie przekazuje atm osfery wydarzeń, nie jest również głosem całej opinii publicznej. Szczególna uniformizacja miała m iejsce w przypadku gazet codziennych, które nie były i nadal nie są zróżnicowane. W dalszej części wypowiedzi A. L. Gzella u sto­ sunkował się do problemu periodyzacji prasy. W przypadku prasy regionalnej w zasadzie nie można — jego zdaniem — wyodrębnić żadnych etapów, ponieważ n ie­ w iele się w niej zmieniało. Dla prasy lubelskiej np. istnieją w zasadzie tylko dwa: okres prasy PKWN i następny okres prasy lokalnej. W części końcowej dyskutant postulował bliższe i bardziej dokładne zajęcie się prasą konspiracyjną w ydaw aną już po w yzw oleniu w latach 1944— 1947, o ile bowiem prasa konspiracyjna drugiej połowy lat siedem dziesiątych i okresu stanu wojennego stała się już przedmiotem dokumentowania, o tyle prasa konspiracyjna lat wcześniejszych jest ciągle n ied o­ statecznie znana.

Mgr S. Dziki uwagę skoncentrował na referacie W. Władyki. Om awiając sła ­ bości tego tekstu, podkreślił jednocześnie, iż w ie, że jest to fragm ent większej ca­ łości poświęconej nie tylko prasie. W referacie, którego tytuł uznał za całkow icie nieadekwatny, nie została pokazana rzeczywista rola „Po prostu” w dobie przemian październikowych. Doc. W. Władyka całkowicie pominął inicjatyw y tego i innych pism w organizowaniu życia prowincji. Nie wspom niał o klubach „Po prostu”. Zu­ pełnie m arginesowo potraktował „Dookoła św iata” i - „Przegląd K ulturalny”. N aj­ w ięcej uwagi dyskutant poświęcił „Nowemu Nurtowi”, którego roli referent nie uwzględnił w prezentowanym tekście. S. Dziki podkreślił nowatorską rolę „Po prostu”, zwrócił uwagę na krąg publicystów skupionych wokół tego pisma.

Dr Janusz Śniadecki, nawiązując do referatu W. Władyki, przedstawił związki- prasy z kulturą polityczną na przykładzie prasy regionalnej środkowego Pomorza

138

w latach 1945—1970. Prasa centralna, jak i w ydaw nictw a terenowe są jednym z najw ażniejszych kanałów komunikacji politycznej. W spółtworzą kulturę politycz­ ną i jednocześnie ją odzwierciedlają. Stanowią w ięc w ażne źródło dla studiów nad kulturą polityczną w ogóle. Podjęcie tego typu badań wym aga, zdaniem J. Śnia­ deckiego, dokonania przeglądu stanowisk teoretycznych dotyczących definicji k ul­ tury politycznej, rekonstrukcji bazy dokumentacyjnej (zasady finansow ania prasy, dobór członków zespołów redakcyjnych) i ustalenia form i metod kierowania prasą. W przyszłości należy podjąć również, w oparciu o prasę, interdyscyplinarne bada­ nia nad rozwojem polskiej świadomości narodowej. (Komunikat na ten tem at dru­ kow any jest odrębnie.)

Prof. A. Słom kowska stw ierdziła, że jest to pierwsza dyskusja w tak szerokim gronie na tem at różnych aspektów badań nad prasą w PRL. D om inował w niej nurt rzeczow y i konkretny, choć dało się odczuć zaangażowanie em ocjonalne uczest­ ników. Uzupełniając wypow iedź dr Zofii Sokół (która wcześniej m ówiła o prasie rzeszow skiej po 1944 r.) na temat roczników prasy w bibliotekach, prof. Słom kow ­ ska w skazała na trudności, jakie stwarza kwerenda archiwalna. I tak w Centralnym A rchiw um KC PZPR nie ma zbiorów prasy terenowej PPR i PPS. Brak jest rów ­ nież m utacji pism terenowych, np. „Gazety Robotniczej”, która m iała w iele w ydań w całej zachodniej i południowej Polsce. Istnieje potrzeba takich badań mimo trud­ ności technicznych. Przykładem tego kierunku badań nad prasą jest praca W ie­ sław a K ońskiego o m utacji „Życia W arszawy” w Płocku. (Szkic na ten tem at bę­ d ziem y publikować — red.). Referat W. W ładyki prof. Słom kow ska uznała za pio­ nierski, łączący elem enty analizy i syntezy okresu w ażnych przem ian w prasie polskiej. W yjaśnienia w ym aga jednak określenie cezury początkowej. Praca W. W ła­ d yk i obejm uje okres od 1953 r., zaś w referacie przedstaw ionym do dyskusji za punkt w yjścia przyjm uje się przełom lat 1944/45. W zaprezentowanym referacie pokazana została polaryzacja stanowisk politycznych w instancjach w ładzy różnych szczebli. Jeżeli chodzi zaś o prasę, to „Po prostu” jest w yjątkiem . N asuwa się p y­ tanie, czy autor badał rów nież nurt polityczny reprezentow any np. przez „Trybunę Robotniczą”? W prasie w ojew ódzkiej PZPR z lat 1955 i 1956 m ożem y spotkać silną reakcję na to, co zamieszczano w „Po prostu”. Są tam rów nież ataki personalne, i to jeszcze przed zacytowanym przez autora w ystąpieniem W. Gomułki. Bardzo interesujące są losy „Trybuny W olności”. Dokumenty w skazują, iż pismo to było rów nież „ofiarą” Października, tylko z innych niż „Po prostu” powodów. W w y ­ niku zmian październikowych zlikw idowano zarówno „Po prostu”, jak i jego prze­ ciwnika — „Trybunę W olności”.

Mgr W iesław Magiera skoncentrował się na term inologii stosowanej w bada­ niach nad historią prasy. Akcentow ał szczególnie konieczność w prowadzenia ści­ słych nazw zjawisk nowych w dziedzinie środków m asowego kom unikowania (ra­ ziły go określenia: „prasa m ówiona”, „prasa łącząca słowo z obrazem”). Przy całym subiektyw izm ie kryteriów periodyzacyjnych doszedł do przekonania, że cezury w najnowszej historii prasy pokrywać się będą z cezurami dziejów politycznych. N a­ w oływ ał do ścisłości i precyzyjności w posługiwaniu się terminami: „klasyfikacja” i „typologia” w odniesieniu do prasy (terminy te niesłusznie stosuje się w ymiennie); w badaniach nad prasą najbardziej uprawnione są zasady typologii.

Mgr Krystyna Zagórska-N essel upomniała się o dostrzeganie w badaniach sp e­ cyfik i prasy śląskiej i zapowiedziała komunikat na ten temat.

K. K oźniewski powołując się na głosy w dyskusji skonstatował, że w latach 1945 i 1946, a także w latach następnych wzrastała poczytność prasy. Zapropono­ w ał zbadanie tego zjawiska w odniesieniu do prasy konspiracyjnej z okresu oku­ pacji hitlerowskiej, prasa konspiracyjna była poszukiwana na terenach Polski cen ­ tralnej, a jej czytelnictw o w niektórych kręgach społecznych było w iększe niż całej prasy w okresie m iędzywojennym . K. Koźniewski postaw ił tezę, iż społeczeństw o

polskie zostało niejako „rozczytane” w prasie codziennej lat okupacji, prasie bę­ dącej m anifestacją postaw patriotycznych. N aw yk ten przeniósł się na okres po­ w ojenny i zadecydował o niezw ykłym zjawisku eksplozji czytelniczej. Do 1982 r. inteligenci, a także robotnicy czytali po kilka tygodników, co było ew enem entem w skali św iatow ej.

Polem izując z referatem J. Jarowieckiego, K. K oźniewski nie zgodził się z tezą, że pew na grupa pism harcerskich, w tym „Drużyna”, nie przynosiły treści p eda­ gogicznych. Prasa powojenna dla dzieci i młodzieży — stwierdził — m iała być uzupełnieniem podręczników szkolnych. Pism a te redagowano i chyba redaguje się do dziś w oparciu o programy szkolne. Są to w ięc pisma pedagogiczne sensu stricto.

K. Koźniewski, nawiązując do w ypow iedzi A. L. Gzelli, uznał, że prasa w przeszłości i obecnie odzwieciedla rzeczywistość. Konieczna jest jednak um iejętność analizowania tekstu prasowego. Takie tygodniki, jak „Odrodzenie”, „Kuźnica” czy Tygodnik Pow szechny”, mogą być wykorzystyw ane przez historyków do badań nad św iadom ością społeczeństw a w tym okresie.

Doc. J. Jarow iecki ustosunkow ał się do kw estii terminologicznych (czasopisma pedagogiczno-ośw iatowe). Przytaczając definicję czasopisma pedagogicznego zaw ar­ tą w referacie, stwierdził, iż nie zajm ował się czasopismami dla dzieci i m łodzieży, choć podziela pogląd K. K oźniewskiego, że ich udział w procesie dydaktycznym był ogromny. Znaczenie tego typu prasy w ynika przede w szystkim z tradycji, jaką m am y w wydawaniu prasy dla dzieci i młodzieży; w pewnych okresach zastępo­ w ała ona podręczniki szkolne. W Polsce Ludowej zanikła n iestety tradycja czaso­ pisma szkolnego, gdy w okresie m iędzyw ojennym ukazywało się takich czasopism 740 tytułów . Wśród redaktorów byli późniejsi w ybitni dziennikarze i pisarze. M ó­ w iąc o prasie dla rodziców J. Jarowiecki zauważył, że powstała ona dopiero po wojnie. N ie ma tu w iele tytułów , choć pod względem nakładów przewyższają one prasę dla nauczycieli. Prasa ta jest również wspom agana przez w ydaw nictw a in ­ nych organizacji, jak choćby przez „W ychowanie”, w ydaw ane do 1975 r. przez Towarzystwo Szkoły Świeckiej (obecnie „Oświata i W ychowanie”).

Nawiązując do w ypow iedzi K. K oźniewskiego i J. Jarowieckiego o prasie m ło­ dzieżowej, doc. A. Paczkowski wspom niał o roli politycznej i społecznej tego typu prasy w okresie strajku szkolnego 1905 r. i w ostatnich latach.

Doc. W. Władyka, odpowiadając na sugestie K. Koźniewskiego i innych d ysku­ tantów co do stanu naszej w iedzy o społeczeństw ie Drugiej Rzeczypospolitej i jego świadom ości, stwierdził, że historiografia Drugiej Rzeczypospolitej w yszła, jak się w ydaje, z okresu wczesnego, kiedy sukcesem było odkrycie, iż Piłsudski miał na imię Józef. Jeżeli chodzi o okres Trzeciej Rzeczypospolitej, znajdujem y się na eta ­ pie rejestracji faktów. Tak w ięc badając okres m iędzywojnia w iem y, czego nie w iem y, natom iast jeśli chodzi o okres Polski Ludowej, jeszcze nie w iem y, czego nie wiem y.

Doc. Władyka, podobnie jak K. Koźniewski, uznał prasę za jedno ze źródeł poznania procesów historycznych. Problem tkw i w podnoszeniu um iejętności w arsz­ tatow ych i metodologicznych, które um ożliw iłyby bardziej w nikliw e analizow anie w ypow iedzi prasowych sam ego przekazu sensu stricto, kontekstu, jego wydania itd. W. Władyka polem izował z konkretnym i uwagam i dotyczącymi faktów i szczegó­ łów procesu zmian w 1956 r., scharakteryzował najważniejsze dyskusje toczone wiosną tegoż roku, podkreślił, że korzeni Października należy szukać w okresie w cześniejszym , przynajmniej od marca roku 1953. Przyznał, że w referacie nie zostały w ystarczająco obszernie scharakteryzowane w ystępujące w 1956 r. — w prasie i w życiu politycznym — tendencje antyreform atorskie, sprzeczne z linią VIII Plenum. Upom niał się o w yw ażenie ocen i określenie w łaściw ych proporcji w dyskusji o znaczeniu „Po prostu” w procesie przemian październikowych, nie zgadzał się z próbami deprecjonowania roli „Po prostu”. Sceptycznie ustosunkował

140

się do postulatów mgr. Dzikiego i doc. Paczkowskiego, apelujących o rozwój badań ilościow ych nad prasą w 1956 r. Uznał, że bardziej potrzebne w tej chw ili są ba­ dania nad treścią prasy, form ułowanym i wów czas system am i wartości, programami politycznym i i świadom ością społeczną. Odpowiedział też na pytania szczegółowe.

A n drze j K ozieł, A n d rze j K r a w c z y k y Danuta M ikołajczyk-Grzełew ska