Mazur, Grzegorz
"Polska prasa konspiracyjna
(1939-1945) i powstania
warszawskiego w zbiorach Biblioteki
Narodowej : katalog", Jadwiga
Cieślakiewiecz, Hanna Falkowska,
Andrzej Paczkowski, Warszawa 1984
: [recenzja]
Kwartalnik Historii Prasy Polskiej 25/2, 107-109
R E C E N Z J E
107
kulacji dokonyw anych przez w łaścicieli tych w ydaw nictw lub też pracujących w nich dziennikarzy.
Przytoczone w yżej w ątki z bogatej w konkrety książki A . N . Bochanow a syg nalizują zaledwie, a nie wyczerpują jej niezm iernie ciekawej tem atyki, ujętej w y jątk ow o zw ięźle i rzeczowo. Au tor skupił uwagę na ekonomicznej stronie działal ności rosyjskich pism burżuazyjnych od końca X I X stulecia po rok 1914. Jednakże jego skromna objętościow o praca lepiej w yjaśnia i tłum aczy brutalny, a skutecz ny nacisk kapitału na prasę w społeczeństwach burżuazyjnych niż niejeden opasły tom ogólnikow ych rozważań.
A n d r z e j Sllsz
Jadwiga C i e ś l a k i e w i c z , Hanna F a l k o w s k a , Andrzej P a c z k o w s k i ,
P olska prasa konspiracyjna (1939— 1945) i powstania w arszaw skiego w zbiorach B i
blioteki N a rodow ej. Katalog, W arszaw a 1984, ss. 205, nlb. 3. .
Polska prasa konspiracyjna lat 1939— 1945 była, jeśli chodzi o zasięg i rozm ia ry, zjaw iskiem wręcz unikalnym w skali całej okupowanej Europy. W ydaw ana drukiem , na powielaczach, w form ie m aszynopisów , przepisywana ręcznie, docierała do setek tysięcy i m ilionów ludzi, budząc ducha oporu wśród ludności, nienawiść do hitlerowskiego okupanta, stanowiła często niezastąpione źródło n iezafałszow a nych inform acji i antidotum na niemiecką działalność propagandową. Różne opra cow ania różnie szacują ilość w ydaw anych tytułów : na 1500, na 1800, na 2 tys. Ile faktycznie ich wychodziło, nie będziem y chyba nigdy wiedzieć. W ydaw an e były przez różne ugrupowania i organizacje konspiracyjne oraz z in icjatyw y in dyw i dualnej.
P ierw szym katalogiem polskiej prasy konspiracyjnej okresu II w o jn y św ia tow ej był opracow any przez Lucjana Dobroszyckiego, przy współudziale W andy Kiedrzyńskiej, Centralny katalog polskiej prasy kon spiracyjn ej 1939— 1945, opubli kow an y w 1962 r. Od tego czasu odnalezionych zostało wiele now ych tytułów , a także nie znanych wcześniej wiele n um erów z tytułów już znanych. Przydatność katalogu L . D obroszyckiego jest jednak w dalszym ciągu niew ątpliw a, aczkolwiek szereg nie ujętych w nim tytułów , a przede w szystkim brak w znow ień, bardzo pow ażnie utrudnia korzystanie z niego, zwłaszcza m łodym badaczom prasy polskiej. Jest on już swego rodzaju „białym kru kiem ” w ydaw niczym . D latego też — dopóki nie m am y now ego katalogu prasy polskiej — katalog L. Dobroszyckiego m usi być zastępow any przez cały szereg katalogów pom niejszych. M am tu na m yśli katalogi i bibliografie prasy konspiracyjnej poszczególnych regionów, jak i katalogi in stytucji prasę tę przechowujących. W śród tych ostatnich na szczególną uw agę za sługuje katalog prasy przechowywanej w Centralnym A rchiw um К С P Z P R , opra cow any przez W ład ysław a Mroczkow skiego i Halinę N ow osad-Łap atiew , oraz om a w ian y w tym m iejscu katalog prasy konspiracyjnej znajdującej się w zbiorach B i blioteki N arodow ej. Obie te instytucje posiadają najw iększe w kraju zasoby pra sy konspiracyjnej, co automatycznie decyduje o ich znaczeniu — żaden badacz polskiej prasy konspiracyjnej nie może się bez nich obejść, stanowią one przewod
nik po najpow ażniejszych jej zbiorach. K atalog opracow any przez J. Cieślakiewicz, H . Falkow ską i A . Paczkowskiego jest więc niezbędną pomocą naukow ą dla ba daczy polskiej prasy konspiracyjnej, a także — szerzej — · stanowi w artościow e źródło inform acji o tej prasie dla badaczy dziejów polskiego podziemia.
O m awiana praca zawiera uszeregowane w układzie alfabetycznym notki o 713 pism ach konspiracyjnych lub powstańczych, w ydaw anych w języku polskim lub n iem ieckim (w ram ach tzw. akcji N). N ie została wyodrębniona i przedstawiona od
108
R E C E N Z J Edzielnie prasa powstania warszaw skiego. K ażda notka zawiera (obok tytułu i pod tytułu oraz sygnatury bibliotecznej) in form acje: o w ydaw cy, m iejscu ukazywania się, częstotliwości wydaw ania, używ anej technice druku, form acie oraz dacie uka zyw ania się pism a, obejm ujące cały okres jego wydaw ania. Jak stwierdzono w przedm ow ie, katalog obejm u je prasę w ydaw aną w granicach dawnej Drugiej Rzeczypospolitej, ukazującą się do m om entu wyzw olenia. Co do tego ostatniego stwierdzenia, m ożna zauważyć nieliczne w y ją tk i: np. „Szlakiem N arbutta. Organ Polskich Sił Zbrojnych Ziem i L idzk iej” (s. 159, poz. 555). C hciałbym jednak dodać w tym m iejscu, iż dokonyw anie pod tym kątem dodatkowego podziału nie m ia
łob y sensu, a tylko utrudniłoby korzystanie — b yły to nadal te same pism a, redago w ane i drukowane przez tych sam ych ludzi.
W sytuacji gdy inform acje o w ydaw cy, m iejscu wydania i datach ukazywania się zostały zaczerpnięte z innych źródeł — nie z autopsji — zostało to zaznaczone kw ad ratow ym i naw iasam i. Przy okazji chciałbym sprostować bądź uzupełnić in form acje o kilku pismach. Pism o „Słow o Polskie” (s. 152, poz. 529), w ydaw ane przez Stronnictw o N arodow e w e Lw ow ie, ukazyw ało się aż do 1946 r., najdłużej ze w szy stkich lw ow skich pism konspiracyjnych. Inne lw ow skie pismo, „Szaniec K reso w y ” (s. 159, poz. 553), było w ydaw ane przez N arodow e Siły Zbrojne, a nie przez A rm ię K r a jo w ą ; ponadto był jego dodruk w Brzeżanach. Słow o „szaniec” w ty tule jest zresztą charakterystyczne właśnie dla pism obozu narodowego. Pismo
„W y trw a m y ” (s. 189, poz. 668) ukazywało się od 6 lutego 1940 r., przy czym od 1 m arca pod tym właśnie tytułem ; w ydaw ane było przez związaną ze Stronnictw em P racy grupę, w skład której wchodzili m .in.: W ład ysław i Kazim ierz Św irscy, K a zim ierz Broczener, m jr Jerzy N orw id-N eugebauer. Aczk olw iek grupa ta weszła następnie w skład Z W Z - A K , „W y tr w a m y ” — choć regularnie w ydaw ane i kolpor tow ane wśród żołnierzy A K — nie stało się nigdy pism em B IP lw ow skiej Z W Z - A K , a w ięc oficjaln ym pism em Z W Z - A K . Z kolei „Spraw y P olskie” (s. 157, poz. 545) nie b yły w ydaw ane przez „D elegaturę Rządu Okręgu Lidzkiego” , ponieważ tako w ego ani w strukturze Z W Z - A K , ani w strukturze konspiracyjnej D elegatury Rzą du nie było. Istniał natomiast O kręg Z W Z - A K N ow ogródek; właśnie wchodząca w jego skład kom órka B IP obwodu Z W Z - A K Szczuczyn w ydaw ała „S praw y P ol skie” . O tym , że b yło to pism o Z W Z - A K , świadczy ponadto znajdująca się obok tytułu klasyczna winieta pism Biura Inform acji i Propagandy (BIP) Z W Z - A K : roz łożona książka i szabla. Posiadanie tej w iniety oznaczało, iż dane pism o jest ofi cjaln ym organem podziemnej armii (Z W Z -A K ), a zarazem przyjęło na siebie obo w iązek przestrzegania w ytycznych B IP K om en dy G łów nej Z W Z - A K oraz — co za tym idzie — podległość m erytoryczną B IP K G . Zw racając baczniejszą uwagę na tę w inietę, m ożna ustalić w ydaw cę w ielu konspiracyjnych pism. Tylko nieliczne pism a Z W Z - A K w iniety tej nie posiadały, a wśród nich w ydaw ane przez p o d w y- dział „A n ty k u ” (prowadzący propagandę antykom unistyczną, określany w litera turze rów nież jako: „w ydział R ” lub „w ydział K ” ) w B IP K G : „G łos L u d u ” (s. 55, poz. 165) oraz „W olność Robotnicza” (s. 188, poz. 664). Sform ułow anie określenia w y daw cy jako pódw ydział „A n ty k ” b yłob y precyzyjniejsze niż podanie jako w y d a w cy Społecznego K om itetu Antykom unistycznego. D okładniejszego sprecyzowania w ym aga rów nież sform ułow anie, iż pism a powstańcze: „Codzienne W iadom ości P ow stańcze A K ” (s. 35, poz. 94) oraz „W iadom ości z M iasta i W iadom ości R adiow e” (s. 181— 182, poz. 636) były w ydaw ane przez „O ddział V I Sztabu, W yd ział Inform a c ji” , W yd ział Inform acji bow iem w okresie konspiracji żadnej prasy nie w y d a w ał, inne b yły jego zadania. N atom iast w okresie powstania warszaw skiego nie prowadził działalności w zakresie inform acji politycznej; faktycznie jako W yd ział Inform acji nie funkcjonow ał. Jego personel stanow ił obsadę trzech placówek in - form acyjn o-radiow ych : „R a fa ł” , „K o w a l” , „A n n a ” , które — jak pisze W ład ysła w Bartoszewski — podjęły „w ielostronną działalność inform acyjną, propagandow ą, w y
R E C E N Z J E
109
dawniczą” . „Codzienne W iadom ości...” b yły w ydaw ane przez placówkę „K o w a l”, zaś „W iadom ości z M iasta...” przez placów kę „A n n a ” .
Powyższe uw agi sform ułow ałem , poniew aż nie tylko w om aw ianym katalogu znajdu jem y te drobne usterki. F igurują one rów nież w e w spom nianym ju ż katalo gu prasy przechow yw anej w C entralnym A rch iw u m К С P Z P R , a na przyszłość należy uniknąć powielania naw et drobnych pom yłek. N ie um niejszają one jednak znaczenia om aw ianej pracy jako istotnej pom ocy w badaniach nad prasą konspi racyjną, a także poważnego źródła w iedzy o niej. Dow odzą natom iast, jak w iele zostało jeszcze do ustalenia w badaniach nad polską prasą konspiracyjną lat
1939— 1945, ile szczegółów i faktów jest w dalszym ciągu nie znanych.
G r ze g o rz M azur
Stanisław S t ę p i e ń , Prasa ludowa w P olsce. Z arys h istoryczn y, W arszaw a 1984, ss. 364, ilustr.
Książka S. Stępnia o dziejach czasopiśm iennictwa ludow ego jest pierw szą po zycją książkow ą w ydaw n ictw a „Prasa Z S L ” . Składa się z czterech części, obejm u jących: okres od połow y X I X w . do roku 1918, lata Drugiej Rzeczypospolitej, w o j ny i okupacji oraz Polski L udow ej do 1984 r. W poszczególnych częściach przed staw iono prasę stronnictw chłopskich i organizacji m łodzieży lud ow ej. Opracowanie to po raz pierw szy prezentuje w form ie popularnej całość działalności prasowej ruchu ludow ego.
K siążka S. Stępnia jest plagiatem : składa się z przepisanych niem al dosłow nie fragm entów cudzych tekstów. Z w ykorzystanych opracowań pochodzi też w ię k szość cytatów z pism ludow ych. Odtworzenie głów nych, ukrytych „w spółautorów ” nie nastręcza trudności. Dla okresu rozbiorów Stępień przepisał duże partie wstępu S. L aty do katalogu I. T u row skiej-B arow ej P olskie czasopism a o w si i dla wsi. Rozdziały poświęcone prasie ludow ej w okresie m iędzyw ojennym składają się z fragm entów syntezy A . Paczkowskiego Prasa polska w latach 1918— 1939. Lata II w ojn y św iatow ej przedstaw ił autor zestawiając teksty B. G ołki (Prasa konspira
cyjn a ruchu lu d ow ego 1939— 1945), Z. J. Hirsza (Terenow a prasa konspiracyjna ru
chu lu dow ego 1939— 1945) oraz J. Jarowieckiego (rozdział pracy Prasa polska w la
tach 1939— 1945).
B rak opracow ań dotyczących okresu Polski Ludow ej skłonił S. Stępnia do w y korzystania niektórych archiw aliów i relacji oraz rozproszonych artykułów . Sposób wykorzystania źródeł budzi poważne wątpliw ości co do um iejętności warsztatow ych autora; błędnie np. w ykonano przypisy do artykułów prasowych.
Zam ieszczony na końcu książki skrom ny w ykaz literatury sporządzony został niedbale, niektóre opisy bibliograficzne są błędne, część wym ienionych pozycji nie została w ykorzystana — choćby II tom Historii prasy polskiej.
Ilość przypisów została ograniczona do m inim um , jednak spośród w ym ienio nych pozycji autor pow ołał się tylko na tekst S. Laty (s. 20). Część przypisów zna lazła się w pracy Stępnia dlatego·, że um ieścili je w swych tekstach „w spółauto
rzy ” . '
W części pierwszej autor oparł się, jak w ynika z przypisów, na. pracach pow stałych do roku 1960; tylko artykuł o „S iew b ie” ogłoszono w 1968 r. O braku k ry tycyzm u świadczy zachowanie ówczesnych ocen opisywanych wydarzeń. W y ją tk ow o potraktow ał Stępień syntezę A . Paczkowskiego: nie wspom ina o niej ani razu, za to przyznaje się do przytoczenia drobnych fragm entów innych autorów. Zastanaw ia
