• Nie Znaleziono Wyników

Czym jest paleosztuka?

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Czym jest paleosztuka?"

Copied!
7
0
0

Pełen tekst

(1)

trations in paleoart are: 1) simple line arts, showing the remains of the organisms with the lining of the body and/or muscles and tissues, 2) skeletal reconstructions where the bones are usually depicted as white while the black background represents the body profile of the specimen when it was alive. Dominating in the popular scientific field, “life appearance” or “life restorations” illustrations shows how an extinct organism or biocenosis looked like during life. Life appearance models in paleoart split into two categories: material and virtual. The material models are made in a variety of scales, from small figurines to massive 1:1 scale sculptures. Virtual models are computer generated images of extinct animals. They are made mostly for the purpose of films and sometimes for studies. In Poland, paleoart is a small-scale activity for specialized artists and scientists. Despite the problems derived from the progress of interpretation in paleontology, paleoart has a major significance because it is a perfect manner of spreading knowledge to the society. It inspires and develops hypotheses of scientists concerning extinct organisms.

Keywords: paleoart, scientific illustrations, scientific models, reconstruction

S³owo paleosztuka jest spolszczeniem pojêcia paleoart, pochodz¹cego z jêzyka angielskiego. Termin ten mo¿na zde-finiowaæ jako wszelkie oryginalne rekonstrukcje paleonto-logiczne i paleoœrodowiskowe zawieraj¹ce interpretacje wygl¹du wymar³ych organizmów, wykonane wed³ug aktual-nej wiedzy i dowodów naukowych w momencie ich two-rzenia. Jest to przyk³ad zastosowania sztuki na potrzeby nauki (np. wykorzystanie techniki rzeŸbiarskiej do wyko-nania rekonstrukcji wymar³ego taksonu i jego œrodowiska). Okreœleniem tym pos³uguj¹ siê obecnie praktycznie wszyscy sympatycy paleontologii na œwiecie (np. Hart-man, 2011; Witton, 2014; Witton i in., 2014; Ansón i in., 2015; Jagt i in., 2015). W paleosztuce u¿ywa siê aktualn¹ wiedzê paleontologiczn¹, anatomiczn¹, zoologiczn¹, geo-logiczn¹, botaniczn¹ oraz umiejêtnoœci artystyczne (Wit-ton i in., 2014), ¿eby móc odpowiednio pokazaæ anatomiê organizmu, jego zachowanie oraz umieœciæ go w odpowied-nim kontekœcie geologicznym (op. cit.) i œrodowiskowym. Do paleosztuki zaliczymy zarówno rekonstrukcjê z publika-cji naukowej, jak i animatroniczny model zastosowany w filmie popularnonaukowym (Witton, 2014). Autorów paleo-sztuki nazywa siê paleoartystami (Ansón i in., 2015).

W jêzyku angielskim wyraz paleoart jest wykorzysty-wany równie¿ w innym nieformalnym znaczeniu. Tak jest nazywana sztuka z czasów prehistorycznych, najczêœciej malowid³a naskalne (np. Bednarik, 1994, 2014; Hodgson, 2006; Dicker & Lee, 2012). Druga koncepcja tego s³owa jest domen¹ œrodowiska archeologicznego (op. cit.). W jêzyku polskim potocznie tak¿e u¿ywa siê tego alternatywnego sensu.

Ponad dwustuletnia historia paleosztuki jest œciœle zwi¹zana z histori¹ paleontologii (Witton i in., 2014), ponie-wa¿ badacze i popularyzatorzy nauki od pocz¹tku paleon-tologii mieli potrzebê wizualizacji anatomii wymar³ego organizmu. Rysunki skamienia³oœci by³y wykonywane ju¿

w XVI w. (Barras, 2012), jednak najwczeœniejsze naukowe rekonstrukcje wymar³ych organizmów sporz¹dzi³ George Cuvier (Rudwick, 1992) oraz Henry De la Beche, który wyda³ w 1830 r. Duria Antiquior, pioniersk¹ rekonstrukcjê paleoœrodowiska po³udniowego wybrze¿a Anglii (Rudwick, 2008). Ponad dwadzieœcia lat póŸniej paleosztuka zosta³a spopularyzowana za spraw¹ rzeŸb krêgowców z minio-nych epok geologiczminio-nych, wykonaminio-nych przez Benjamina Waterhouse’a Hawkinsa (ryc. 1) (Barrett, 2002; Ansón i in., 2015). Wielki postêp w tej dziedzinie dokona³ siê w koñcu XIX w. dziêki rekonstrukcjom Charlesa R. Knighta, w pierwszej po³owie XX w. sposób odtwarzania wymar³ych zwierz¹t i roœlin niewiele siê zmienia³ (Hartman, 2011),

1

Instytut Geologii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, ul. Maków Polnych 16, 61-606 Poznañ; sgornicki@o2.pl.

Ryc. 1. Przyk³ad d³ugiej historii paleosztuki: rzeŸby iguanodonów autorstwa Benjamina Waterhouse’a Hawkinsa (Crystal Palace Park, Londyn), wystawione w 1854 r. Fot. K. Kuczyñska Fig. 1. An example of a long history of paleoart: sculptures of iguanodonts made by Benjamin Waterhouse Hawkins (Crystal Palace Park, London), issued in 1854. Photo by K. Kuczyñska

(2)

Ryc. 2. Przyk³ady rekonstrukcji skamienia³oœci: A – szkielet tylnej koñczyny aetozaura z rodzaju Stagonolepis (Desojo & Báez, 2005; Schoch, 2007, zmienione), B – czêœæ szkieletu przedstawiciela gatunku Smok wawelski (Muzeum Paleontologiczne w Lisowicach; autorka: M. Szubert), C – szkielet przedstawiciela gatunku Tarbosaurus bataar (model w³asny)

Fig. 2. Examples of fossils reconstructions: A – hind limb skeleton of aetosaur from the genus Stagonolepis (Desojo & Báez, 2005; Schoch, 2007, modified), B – part of skeleton of Smok wawelski specimen (Paleontological Museum in Lisowice; authoress: M. Szubert), C – skeleton of Tarbosaurus bataar specimen (self-made model)

Ryc. 3. Przyk³ady rekonstrukcji szkieletów: A – Varanops brevirostris (kolorem szarym zaznaczono brakuj¹ce koœci; Reisz & Tsuji, 2006; zmienione), B – Typothorax coccinarum (Heckert i in., 2010; zmienione), C – Trinisaura santamartaensis (Coria i in., 2013) Fig. 3. Examples of skeletal drawings: A – Varanops brevirostris (missing parts in grey; Reisz & Tsuji, 2006; modified), B – Typothorax coccinarum (Heckert et al., 2010; modified), C – Trinisaura santamartaensis (Coria et al., 2013)

(3)

to licznymi publikacjami naukowymi na temat wizerunków wymar³ych organizmów, równie¿ autorstwa artystów bez wy-kszta³cenia paleontologicznego (Paul 1987; Antón i in., 1998; Antón 2007; Pérez González i in., 2009; Ansón i in., 2015).

S³owo paleoart wprowadzi³ w latach 80. XX w. ilustrator Mark Hallett (Hallett,1986; Ansón i in., 2015), jako nazwê paleontologicznych ilustracji i rzeŸb. Sformu³owanie sta³o siê chwytliwym i popularnym has³em, które dopiero ostatni-mi czasy otrzyma³o oficjaln¹ definicjê (Ansón i in., 2015).

Paleosztuka s³u¿y g³ównie do celów naukowych oraz popularnonaukowych, takich jak: wizualizacja hipotez i teorii naukowych; popularyzacja wiedzy na temat postawy, pro-porcji cia³a, lokomocji i masy cia³a wymar³ych organiz-mów (np. Bakker 1986; Paul 1987, 1991; Antón i in., 1998; Witton, 2008, 2014; Hartman, 2011; Witton i in., 2014). Ten rodzaj twórczoœci jest równie¿ czêsto wykorzystywa-ny w celach czysto rozrywkowych (Witton i in., 2014).

RODZAJE PALEOSZTUKI

Podstawowymi rycinami zaliczanymi do paleosztuki s¹ ilustracje ukazuj¹ce szcz¹tki organizmów wraz z zarysem ich profilu cia³a lub/i miêœni oraz innych tkanek miêkkich. Takie szkice wykonywa³ ju¿ George Cuvier (np. fig. 1B [W:] Witton i in., 2014). Jednak rekonstrukcji ukazuj¹cych tylko skamienia³oœci (ryc. 2) nie uwa¿a siê za paleosztukê.

Do paleosztuki w³¹cza siê jedynie te rysunki szkiele-tów, u których koœci s¹ przedstawione zazwyczaj kolorem bia³ym, natomiast czarne t³o ukazuje profil ca³ego cia³a (ryc. 3A–C) (Hartman, 2011). Niekiedy kolorem szarym zazna-cza siê brakuj¹ce elementy (ryc. 3A) (np. Brusatte i in., 2009) lub te¿ nie rysuje siê ich wcale (ryc. 3C). Forma taka œwietnie odzwierciedla budowê szkieletu, równoczeœnie informuje jak wygl¹da³y proporcje cia³a za ¿ycia zwierzê-cia. Jest Ÿród³em wiedzy dla ilustratorów oraz rzeŸbiarzy.

O wiele liczniejsze w sferze popularnonaukowej ni¿ w naukowej s¹ ilustracje przy¿yciowe (ang. life appearance lub te¿ life restorations; np. Carpenter, 1984; Barrett, 2002; Farke i in., 2014; Witton, 2014), które pokazuj¹ jak wygl¹da³ wymar³y organizm lub biocenoza za ¿ycia (ryc. 4). W publikacjach œciœle naukowych ten rodzaj paleosztuki jest u¿ywany w niewielkim stopniu (np. Carpenter, 1984; Farke i in., 2014).

Modele przy¿yciowe w paleosztuce mo¿na podzieliæ na dwie g³ówne kategorie: materialne i wirtualne. Pierwsze z nich (ryc. 5) s¹ wykonywane w ró¿nych skalach. Pocz¹wszy od ma³ych kilkucentymetrowych figurek, dostêpnych w sklepach, do ogromnych rzeŸb w rozmiarach rzeczywi-stych obecnych w muzeach czy parkach rozrywki. Wœród

Ryc. 4. Przyk³ady ilustracji przy¿yciowych: A – Spinosaurus aegyptiacus, B – bariera stromatoporoidowa, C – Majungasaurus (ilustracje w³asne)

Fig. 4. Examples of life-restoration illustrations: A – Spinosaurus aegyptiacus, B – stromatoporoid barrier, C – Majungasaurus (self-made illustrations)

(4)

nich ciekaw¹ odmian¹ s¹ rekonstrukcje nale¿¹ce do grupy tak zwanej animatroniki (Casaleiro, 1996). S¹ to modele ze zdolnoœci¹ do poruszania siê. Niekiedy przedstawiaj¹ ca³e zwierzê, ale najczêœciej tylko wybran¹ czêœæ jego cia³a (Casaleiro, 1996; Scott & White, 2003). S¹ wykorzystywa-ne przede wszystkim w filmach (Scott & White, 2003), a tak¿e niektórych dinoparkach (Glenn & Mazur, 1999), chocia¿ w ostatnich latach coraz rzadziej, ze wzglêdu na upowszechnianie siê animacji komputerowych (Banks,

2007). Zaawansowan¹ technologicznie odmian¹ paleosztu-ki jest widowisko teatralne pt. „Walpaleosztu-king with Dinosaurs – The Arena Spectacular”. W spektaklu jest u¿ywanych dwa-dzieœcia robotów dinozaurów rzeczywistych rozmiarów (Maher, 2007). Wiêksze z nich s¹ obs³ugiwane przez trzy osoby. Najwiêkszym animatronicznym dinozaurem jest doros³y brachiozaur, który ma dziesiêæ metrów wysokoœci. Przedstawienie jest teatraln¹ adaptacj¹ serialu paradoku-mentalnego „Wêdrówki z dinozaurami” (Maher, 2007). Ryc. 5. Przyk³ady rzeŸb materialnych przy¿yciowych: A – Sahelanthropus tchadensis (Muzeum Wydzia³u Nauk o Ziemi Uniwersytetu Œl¹skiego; autorka: M. Szubert), B – diorama kambryjskiego zespo³u organizmów z Burgess (Centrum Edukacji Przyrodniczej Uniwersytetu Jagielloñskiego; fot. P. Menducki), C – Liliensternus (Muzeum Narodowe w Bratys³awie; autorka: M. Szubert), D – diorama mioceñskiego œrodowiska Gomfotera z Be³chatowa (Centrum Edukacji Przyrodniczej Uniwersytetu Jagielloñskiego; fot. P. Menducki)

Fig. 5. Examples of material life restoration sculptures: A – Sahelanthropus tchadensis (Museum of the Faculty of Earth Sciences, University of Silesia; authoress: M. Szubert), B – diorama of the Cambrian biota from Burgess (Nature Education Center of the Jagiellonian University; photo by P. Menducki), C – Liliensternus (Slovak National Museum; authoress: M. Szubert), D – diorama of Miocene environment of Gomphother from Be³chatów (Nature Education Center of the Jagiellonian University; photo by P. Menducki)

(5)

Modele wirtualne to o¿ywione cyfrowo wizerunki wy-mar³ych zwierz¹t (ryc. 6). Powstaj¹ g³ównie na potrzeby wszelkich animacji i filmów (Scott & White, 2003), chocia¿ niekiedy równie¿ badañ naukowych (np. symulacja masy cia³a; Bates i in., 2009). Dodatkowo mog¹ zostaæ prze-kszta³cone na modele materialne przy u¿yciu drukarek 3D (Rahman i in., 2012). W poprzednich dekadach w filmografii wykonywa³o siê zabiegi odwrotne (np. w serialu paradoku-mentalnym „Wêdrówki z dinozaurami”), gdy wyrzeŸbione prototypy by³y skanowane, staj¹c siê rekonstrukcjami wirtu-alnymi, które póŸniej animowano (Scott & White, 2003).

Obecnie paleosztuka, poddaje siê procesowi digitaliza-cji. Wiêkszoœæ rysunków powstaje w programach graficz-nych za pomoc¹ tabletów piórkowych. Wielu rzeŸbiarzy porzuci³o prace w glinie czy ¿ywicy na rzecz tworzenia w programach komputerowych.

NAJWIÊKSZE BOL¥CZKI PALEOSZTUKI

Najpowa¿niejszym wyzwaniem paleosztuki jest kwestia poprawnoœci naukowej. O ile w wydawnictwach

akademic-edukacyjny i œrodowisko naukowe. Kwestia ta zosta³a ob-szernie przedstawiona przez Wittona i wspó³pracowników (2014). Komplikacje wynikaj¹ z ignorowania paleoartystów tworz¹cych oryginalne, dok³adne, poprawne naukowo i his-torycznie wa¿ne rekonstrukcje. Traktowania ich pracy za-miennikowo, czêstego zatrudniania innych artystów w celu duplikowania ich twórczoœci. Plagiatowaniu paleosztuki sprzyja równie¿ brak wystarczaj¹cych œrodków finanso-wych do jej produkcji lub chêæ zaoszczêdzenia. Negatyw-ne skutki takiego zachowania to zahamowanie rozwoju tej dziedziny oraz powstawanie niepoprawnych prac, a w kon-sekwencji utrwalanie stereotypów niezgodnych z aktualnym stanem wiedzy, a tak¿e z³a sytuacja finansowa twórców i przyæmienie ich dokonañ (Conway i in., 2012; Witton, 2013; Witton i in., 2014).

Z punktu widzenia procesu tworzenia paleosztuki skomplikowane jest wywa¿enie pomiêdzy ograniczeniami ilustracji lub wystawy a kwestiami merytorycznymi. Re-konstrukcja pojedynczego organizmu nie jest trudna, je¿eli grupa, do której on nale¿y, jest dobrze poznana. O wiele bardziej problematyczne jest odtwarzanie ca³ych biocenoz i œrodowisk. Potrzebne jest wtedy zbadanie relacji organiz-mów miedzy sob¹ oraz ich wspó³oddzia³ywania z otocze-niem. Wymaga to ¿mudnej i d³ugiej pracy przygotowawczej, a tak¿e konsultacji z wieloma specjalistami. Dodatkowo rekonstrukcja musi równie¿ spe³niaæ wymogi estetyki.

PALEOSZTUKA W POLSCE

W naszym kraju paleosztuka to dziedzina niszowa, któr¹ zajmuje siê grupa doœwiadczonych plastyków œciœle wspó³pracuj¹cych z naukowcami oraz naukowców z umie-jêtnoœciami artystycznymi. W przeciwieñstwie do pañstw Europy Zachodniej i Ameryki Pó³nocnej, ma³o którego Polaka staæ na kolekcjonowanie wysokiej jakoœci modeli wymar³ych zwierz¹t. Tylko czêœæ wydawców szuka rodzi-mych paleoartystów do ilustrowania swoich publikacji o wymar³ych zwierzêtach. Optymistycznie nastraja fakt, ¿e coraz wiêcej placówek dydaktycznych i naukowych orga-nizuje nowe ekspozycje z³o¿one z prac polskich plastyków specjalizuj¹cych siê w paleosztuce. Ogromn¹ rolê odgry-waj¹ dinoparki, muzea oraz centra geoedukacji, które wzbu-dzaj¹ zainteresowanie tematem i chêæ posiadania rzeŸb, plakatów, ksi¹¿ek i wielu innych gad¿etów zwi¹zanych z flor¹ i faun¹ minionych okresów. G³ównym Ÿród³em finansowania wystaw paleontologicznych w kraju s¹ fun-dusze unijne. Jakoœæ modeli jest bardzo ró¿na. Mimo ist-nienia wielu placówek z wysokiej jakoœci modelami, jak np.: Muzeum Pañstwowego Instytutu Geologicznego w War-szawie, Muzeum Ewolucji PAN w WarWar-szawie, Muzeum Ryc. 6. Przyk³ady modeli wirtualnych przy¿yciowych (autor Cheung

Chung Tat): A – Parasaurolophus, B – Torvosaurus, C – Olorotitan Fig. 6. Examples of virtual life restorations (models by Cheung Chung Tat): A – Parasaurolophus, B – Torvosaurus, C – Olorotitan

(6)

Przyrody i Techniki EKOMUZEUM w Starachowicach, Muzeum Paleontologiczne w Lisowicach, Centrum Eduka-cji Przyrodniczej Uniwersytetu Jagielloñskiego w Krako-wie, Centrum Nauki i Ewolucji Cz³owieka w KrasiejoKrako-wie, Polska nadal czeka na powstanie muzeum historii natural-nej. Do popularyzacji paleosztuki przyczyniaj¹ siê równie¿ polscy paleontolodzy, którzy po raz pierwszy w historii European Association of Vertebrate Palaeontologists zor-ganizowali na konferencji w 2015 r. w Opolu sesjê paleoart (Jagt i in., 2015). Co wiêcej, dzieci ze szkó³ podstawowych maj¹ szansê zainteresowaæ siê paleosztuk¹, przez udzia³ w plastycznej czêœæ konkursu „Nasza Ziemia – œrodowisko przyrodnicze wczoraj, dziœ i jutro”, organizowanego przez Pañstwowy Instytut Geologiczny wspólnie z litewsk¹ S³u¿b¹ Geologiczn¹ (Rudnicki & Brochwicz-Lewiñski, 2015).

PODSUMOWANIE

Paleosztuka ma na celu zobrazowanie wygl¹du ska-mienia³oœci oraz wizualizacjê œwiata organicznego w minionych epokach geologicznych. Posiada du¿¹ ró¿norod-noœæ form, od prostych szkiców przez kolorowe ilustracje do ogromnych rzeŸb i skomplikowanych urz¹dzeñ jakimi s¹ animatroniczne modele dinozaurów. Paleosztuka jest coraz silniej zwi¹zana z paleontologi¹, goszcz¹c nawet na konfe-rencjach naukowych. W Polsce jest to niszowe zajêcie dla wyspecjalizowanych artystów i naukowców.

Mimo problemów wynikaj¹cych z ci¹g³ej przemiany tez i interpretacji w paleontologii oraz u¿ycia praw autor-skich, paleosztuka ma ogromne znaczenie, poniewa¿ jest œwietnym œrodkiem przekazywania wiedzy spo³eczeñstwu. Inspiruje i rozwija naukowców, którzy tworz¹ nowe hipo-tezy na temat anatomii, behawioru, i biologii wymar³ych organizmów (Witton i in., 2014). Wysokiej jakoœci paleo-sztuka to efekt szczegó³owych badañ naukowych i ¿mud-nej pracy artystycz¿mud-nej (Witton, 2014). Jest to nieustannie ewoluuj¹ca rekonstrukcja obrazów z przesz³oœci.

Chcia³bym podziêkowaæ pani Marcie Szubert, panom Piotro-wi Menduckiemu i Cheung Chung Tat za udostêpnienie zdjêæ swoich prac oraz komentarze. Bardzo pomocna by³a wypowiedŸ pana Jacka Majora. Dziêkuje równie¿ panu dr. Paw³owi Wolnie-wiczowi za pomoc przy pisaniu artyku³u oraz Recenzentom za cenne uwagi.

LITERATURA

ANSÓN M., HERNÁNDEZ FERNÁNDEZ M. & SAURA RAMOS P.A. 2015 – Paleoart: term and conditions (A survey among paleontologists) [W:] Domingo L., Domingo M.S., Fesharaki O., García Yelo B.A., Gómez Cano A.R., Hernández-Ballarín V., Hontecillas D., Cantalapie-dra J.L., López Guerrero P., Oliver A., Pelegrín J.S., Pérez de los Ríos M., Ríos M., Sanisidro O. & Valenciano A. (red.), Current trends in Paleonto-logy and Evolution. XIII Encuentro en Jóvenes Investigadores en Pale-ontología, Cercedilla, 15–18 de Abril de 2015: 28–34.

ANTÓN M. 2007 – El secreto de los fósiles. Editor. Aguilar, Madrid, s. 360. ANTÓN M., GARCÍA-PEREA R. & TURNER A. 1998 – Reconstructed facial appearance of the sabretoothed felid Smilodon. Zool. J. Linn. Soc., 124 (4): 369–386.

BAKKER R.T. 1986 – The dinosaur heresis. William Morrow and Co, New York, s. 482.

BANKS T. 2007 – To CGI or not to CGI? The potential negative affects of special effects. BA dissertation, University of Portsmouth.

BARRETT P. 2002 – Dinozaury. G+J RBA, Warszawa, s. 192. BATES K.T., MANNING P.L., HODGETTS D. & SELLERS W.I. 2009 – Estimating Mass Properties of Dinosaurs Using Laser Imaging and 3D Computer Modelling. PLoS ONE, 4 (2): e4532.

BEDNARIK R.G. 1994 – A taphonomy of palaeoart. Antiquity, 68 (258): 68–74.

BEDNARIK R.G. 2014 – Pleistocene Paleoart of Australia. Arts, 3 (1): 156–174.

BARRAS C. 2012 – Leonardo fossil sketch may depict early nests. Nature. com; http://www.nature.com/news/leonardo-fossil-sketch-may-depic-t-early-nests-1.11841.

BRUSATTE S.L., CARR T.D., ERICKSON G.M., BEVER G.S. & NORELL M.A. 2009 – A long-snouted, multihorned tyrannosaurid from the Late Cretaceous of Mongolia. Proc. Nat. Acad. Sci., 106 (41): 17261–17266.

CARPENTER K. 1984 – Skeletal reconstruction and life restoration of Sauropelta (Ankylosauria: Nodosauridae) from the Cretaceous of North America. Can. J. Earth Sci., 21 (12): 1498–1498.

CASALEIRO P.J.E. 1996 – Evaluating the moving dinosaurs: surveys of the blockbuster exhibition in four European capital cities. Visitor Studies, 9 (1): 157–170.

CONWAY. J., KOSEMEN C.M. & NAISH D. 2012 – All Yesterdays: Unique and speculative views of Dinosaurs and other prehistoric animals. Irregular Books.

CORIA R.A., MOLY J.J., REGUERO M., SANTILLANA S. & MARENSSI S. 2013 – A new ornithopod (Dinosauria; Ornithischia) from Antarctica. Cretaceous Res., 41: 186–193.

DESOJO J.B. & BÁEZ A.M. 2005 – The postcranial skeleton of Neo-aetosauroides (Archosauria: Aetosauria) from the Upper Triassic of west central Argentina. Ameghiniana, 42 (1): 115–126.

DICKER B. & LEE N. 2012 – “But the Image Wants Danger”: Georges Bataille, Werner Herzog, and Poetical Response to Paleoart. Time and Mind, 5 (1): 33–51.

FARKE A.A., MAXWELL W.D., CIFELLI R.L., WEDEL M.J. 2014 – A Ceratopsian Dinosaur from the Lower Cretaceous of Western North America, and the biogeography of Neoceratopsia. PLoS ONE, 9 (12): e112055.

GLENN A.B. & MAZUR H. 1999 – Jurassic QFD. Integrating Service and Product Quality Function Deployment. XI Symp. Quality Function Deployment, Novi, Michigan.

HALLETT M. 1986 – The scientific approach of the art of bringing dino-saurs back to life. [W:] Czerkas S.J. & Olson E.C. (red.), Dinodino-saurs Past and Present 1. University of Washington Press, Seattle: 97–113. HARTMAN S. 2011 – A history of skeletal Drawings. skeletaldra-wing.com. http://skeletaldrawing.blogspot.com/2011/03/history-of-ske-letal-drawings-part-1.html.

HECKERT A.B., LUCAS S.G., RINEHART L.F., CELESKEY M.D., SPIELMANN J.A. & HUNT A.P. 2010 – Articulated skeletons of the aeto-saur Typothorax coccinarum Cope (Archoaeto-sauria: Stagonolepididae) from the Upper Triassic Bull Canyon Formation (Revueltian: early-mid Norian), eastern New Mexico, USA. J. Verteb. Paleont., 30 (3): 619–642. HODGSON D. 2006 – Understanding the Origins of Paleoart: The Neu-rovisual Resonance Theory and Brain Functioning. PaleoAnthropology, 2006: 54–67.

JAGT J.W.M., HEBDA G., MITRUS S., JAGT-YAZYKOVA E.A., BODZIOCH A., KONIETZKO-MEIER D., KARDYNA£ K. & GRUNTMEJER K. (red.) 2015 – Programme. 13th

Annual Meeting of the European Association of Vertebrate Palaeontologists, Opole, Poland, 8–12 July 2015.

MAHER B. 2007 – The theatre: Bringing the past to life. Nature, 449 (7161): 395–396.

PAUL G.S. 1987 – The science and art of restoring the life appearance of dinosaurs and their relatives: a rigorous how-to guide. [W:] Czerkas S.J. & Olson E.C. (red.), Dinosaurs Past and Present 2. University of Was-hington Press, Seattle: 4–49.

PAUL G.S. 1991 – The many myths, some old, some new, of dinosauro-logy. Modern Geol., 16: 69–99.

PÉREZ GONZÁLEZ S., CANTALAPIEDRA J.L., ALCALDE G.M. & HERNÁNDEZ FERNÁNDEZ M. 2009 – Análisis de los patrones de coloración en bóvidos (Ruminantia, Artiodactyla): aplicaciones en la paleorreconstruction de Tethytragus Azanza and Morales, 1994. Paleolu-sitana, 1: 373–382.

RAHMAN I.A., ADCOCK K. & GARWOOD R.J. 2012 – Virtual fossils: a new resource for science communication in paleontology. Evol. Educ. Outreach, 5 (4): 635–641.

REISZ R.R. & TSUJI L. 2006 – An articulated skeleton of Varanops with bite marks: the oldest known evidence of scavenging among terrestrial vertebrates. J. Verteb. Paleont., 26 (4): 1021–1023.

RUDNICKI A. & BROCHWICZ-LEWIÑSKI W. 2015 – Konkurs „Nasza Ziemia – œrodowisko przyrodnicze wczoraj, dziœ i jutro”.

(7)

Cytaty

Powiązane dokumenty

jako przykład implementacji VBHC w Polsce Pomorski model zintegrowanej opieki dla chorych na zaawansowaną przewlekłą obturacyjną chorobę płuc (POChP) został wprowadzony w

Być może Gray szedł śladem autorów wcześ- niejszej, pochodzącej z 1993 roku Columbia History of American Poetry, którzy również wolą pominąć dyskusję Nowojorczyków

Skoro w percepcji religijnej człowiek dostrzegł przedm iot religijny jako osobiście go dotyczące dobro, jako osobistą w artość (zwykle jako w artość

stycznej). Pismo publikuje artykuły głównie po niemiecku, ale także po angielsku, zawiera także an- gielskie abstrakty wszystkich artykułów. Hausen, Porządek płci.. wo

To ona tworzy przeciwwagę dla wyłącznie przyciągającej grawitacji (która spowalnia ekspansję), a ponieważ ciemnej energii jest odpowiednio dużo (w przeliczeniu na

Стоит так же отметить, что в это время в  связи с  политическими изменениями в стране и с ухудшившимся отношением югосла-

Czy taka osoba istnieje i jest wiarygod- na w danej dziedzinie?... Jak rozpoznać

Zanim coś o kimś napiszesz, zastanów się, czy to samo powiedziałbyś