Zwi¹zek miêdzy budow¹ geologiczn¹ i dynamik¹ pod³o¿a podczwartorzêdowego
a ukszta³towaniem wspó³czesnej powierzchni obszaru miêdzy
Piotrkowem Trybunalskim a Przedborzem
Lucyna Wachecka-Kotkowska*
Najstarszymi utworami ods³aniaj¹cymi siê na powierzchni podkenozoicznej miêdzy Piotrkowem Trybu-nalskim a Przedborzem s¹ osady wapienne górnej jury na po³udniu. Zalegaj¹ one w obrêbie elewacji radomszcza-ñskiej (przedborskiej), w antyklinie Smotryszowa i w anty-klinie Che³ma oraz na wschodzie, na sk³onie wa³u kujawsko-pomorskiego, w antyklinie Sulejowa i w antykli-nie Kalinek. Antykliny Smotryszowa i Che³ma, o osiach NW–SE, utworzy³y siê wzd³u¿ prawoskrêtnego uskoku przesuwczego, który powsta³ w czasie fazy laramijskiej, na przed³u¿eniu paleozoicznego uskoku œwiêtokrzyskiego o kierunku WNW–ESE.
Najwiêkszy obszar powierzchni podkenozoicznej zaj-muj¹ osady kredowe niecki ³ódzkiej: i³y i mu³owce z syde-rytami, piaskowce, gezy, wapienie, opoki oraz margle. Osady te wystêpuj¹ w wielu jednostkach niecki ³ódzkiej: w antyklinie Kamieñska, synklinie Parzna–Kraszewic, syn-klinie Mas³owic, synsyn-klinie B¹kowej Góry, antysyn-klinie Be³chatowa, synklinie Piorkowa–Smykowa. W pod³o¿u mezozoicznym wystêpuj¹ uskoki o przebiegu NE–SW na linii Niechcice–Sulejów, przebiegaj¹ce prostopadle do osi niecki ³ódzkiej oraz uskoki o kierunku NW–SE, równole-gle do struktur pod³o¿a. S¹ one kojarzone z faz¹ laramijsk¹. Niecka ³ódzka jest przeciêta poprzecznie rowem Be³chato-wa wi¹zanym z faz¹ sawsk¹.
W budowie pod³o¿a podczwartorzêdowego bior¹ rów-nie¿ udzia³ osady paleogenu i neogenu. W œrodkowej czêœci terenu p³atowo wystêpuj¹ paleogeñskie rumosze skalne. Kompleks neogeñskich ska³ i³owo-piaszczysto-mu³kowych z wk³adkami wêgla brunatnego wystêpuje w zaklês³oœciach synkliny Piorkowa–Smykowa. Wêglonoœne osady neogenu spotkaæ mo¿na jeszcze w rowie Be³chatowa.
RzeŸba powierzchni podczwartorzêdowej jest urozmaicona: wyniesieniem pod³o¿a mezozoicznego na po³udniu (poprzeczn¹ elewacj¹ radomszczañsk¹),
formami dolinnymi powi¹zanymi z wystêpowaniem stref uskokowych przebiegaj¹cych prostopadle lub równo-legle do osi niecki (doliny Niechcic, W³odzimierzowa, Mas³owic i grzymaliñska),
pojedynczymi formami wypuk³ymi — ostañcami erozyjno-denudacyjnymi, najczêœciej krasowymi, roz-mieszczonymi na ca³ym obszarze,
niewielkimi nieckami zapadliskowymi, dolinkami lub lejkami krasowymi wystêpuj¹cymi doœæ powszechnie. Utwory czwartorzêdowe pokrywaj¹ w 95% obszar miêdzy Piotrkowem Trybunalskim a Przedborzem. Nie wystêpuj¹ one jedynie na po³udniu i po³udniowym-wscho-dzie. Ku pó³nocy ich mi¹¿szoœæ wzrasta do 75 m. Najwiêk-sze mi¹¿szoœci s¹ notowane tylko w rowie Be³chatowa (103 m). Na badanym terenie osady czwartorzêdowe: pia-ski, gliny, ¿wiry, i³y, mu³y i torfy buduj¹ wspó³czesn¹ powierzchniê Równiny Piotrkowskiej, Wysoczyzny Be³chatowskiej i czêœciowo Wzgórz Radomszczañskich.
Analiza budowy geologicznej i ukszta³towania powierzch-ni podczwartorzêdowej badanego obszaru w nawi¹zapowierzch-niu do rozwoju pokrywy czwartorzêdowej i rzeŸby pokazuje, ¿e ist-nieje du¿a zbie¿noœæ g³ównych elementów morfologicznych z planem strukturalnym pod³o¿a mezozoicznego.
T³em dla kszta³towania siê rzeŸby wspó³czesnej by³y zjawiska tektoniczne, modyfikowane w czwartorzêdzie nap³ywem mas lodowych, a nastêpnie dezintegracj¹ l¹dolodów po³udniowopolskich i œrodkowopolskich, co z kolei wp³ywa³o na za³o¿enia sieci rzecznej.
Na po³udniu elewacje pod³o¿a czwartorzêdu odzwier-ciedlaj¹ siê we wspó³czesnej morfologii jako obszary gar-bów wysoczyznowych, jako ostañcowe Wzgórza Radomszczañskie.
Na uwagê zas³uguje sta³oœæ form linijnych zwi¹zanych ze strefami uskokowymi. W czwartorzêdzie, w formach dolinnych, wystêpuj¹cych na Równinie Piotrkowskiej i WysoczyŸnie Be³chatowskiej, tworzy³y siê zastoiska. Tutaj odbywa³a siê akumulacja osadów rzeczno-lodowco-wych; w interglacja³ach odnawia³a siê sieæ rzeczna, czego dowodem s¹ mi¹¿sze serie fluwialne oceniane na 38–50 m. Formy linijne zakorzenione w pod³o¿u (np. doliny Niech-cic i grzymaliñska) wymusza³y tak¿e d³u¿szy postój l¹dolodów œrodkowopolskich. Na formy te na³o¿one s¹ ci¹gi pagórków, wyznaczaj¹ce zasiêgi kolejnych faz rece-syjnych l¹dolodów œrodkowopolskich.
Niewielkie zaklês³oœci i wypuk³oœci pod³o¿a podkeno-zoicznego nie mia³y istotnego znaczenia dla rozwoju rze-Ÿby miêdzy Piotrkowem Trybunalskim a Przedborzem.
1006
Przegl¹d Geologiczny, vol. 52, nr 10, 2004
*Katedra Badañ Czwartorzêdu, Wydzia³ Nauk Geograficznych, Uniwersytet £ódzki, ul. Kopciñskiego 31, 90-142 £ódŸ
