• Nie Znaleziono Wyników

Słowa-klucze polskiej epiki romantycznej

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Słowa-klucze polskiej epiki romantycznej"

Copied!
364
0
0

Pełen tekst

(1)
(2)
(3)
(4)

AKADEMIA PEDACOSICZI1A Im. K om isji Edukacji narodow o!

w Krakow ie PRACE MOHDSRAriCZNE KR 2 3 9

(5)

EDWARD STACHDRSM

SŁO W A-KLUCZE

PO LSK IEJ EPIKI ROMANTYCZNEJ

W YDAWNICTWO NAUKOWE A KA D EM I P E D A G O G IC Z IE J KRAKOW 2 0 0 0

(6)

Recenzenci

Prof. dr hab. Zofia Kurzowa Prof. dr hab. Maria Zarębina

Redaktor Marta Łukaszczyk Projekt okładki Jadwiga Burek

O Copyright by Edward Stachurski, Kraków 1998

ISSN 0 2 3 9 -6 0 2 5 ISBN 8 3 -7 2 7 1 -0 7 9 -1

Redakcja/Dział Promocji Wydawnictwo Naukowe AP 3 1 -116 Kraków, ul. Studencka 5

tel./fax (12) 4 3 0 -0 9 -8 3 e-mail: wydawnictwo@wsp.krakow.pl

łamanie komputerowe, druk i oprawa Wydawnictwo Naukowe AP, zam. 88/00

(7)

Dedykują żonie Wandzie i córce Małgorzacie

Przedmowa do drugiego wydania

Pierwsze wydanie książki Słowa-klucze polskiej epiki romantycznej wzbudziło duże zainteresowanie czytelników - zarówno językoznawców i literaturoznaw- ców*, jak i studentów polonistów. Książka ta została nagrodzona przez Ministra Edukacji Narodowej , a jej nakład szybko wyczerpany.

W ciągu kilku ostatnich lat opublikowano wiele prac o języku Adama Mickie­ wicza w związku z dwusetną rocznicą urodzin wieszcza, a obecnie zaczynają się ukazywać publikacje będące pokłosiem obchodów 150 rocznicy śmierci Juliusza Słowackiego. Ciągle przybywa rozpraw o języku innych twórców romantycznych, szczególnie Cypriana K. Norwida. Wszystkie te opracowania należało uwzględnić w drugim (poprawionym i uzupełnionym) wydaniu książki, do realizacji którego przystąpiło po zgłoszeniu zapotrzebowania przez księgarnie Wydawnictwo Nau­ kowe Akademii Pedagogicznej w Krakowie.

Wszystkim Czytelnikom i Recenzentom, którzy wykazali zainteresowanie książką, autor składa serdeczne podziękowania.

* M.in. obszerna recenzja, napisana przez Marię T. Lizisową, ukazała się w kwartalniku „Kon­ spekt” nr 2, Kraków 2000, s. 101-104.

(8)
(9)

1. Wstęp

1.1 Stan badań słownictwa utworów romantycznych

Ukazało się już wiele opracowań poświęconych leksyce literackiej epoki Romantyzmu (por. przegląd badań nad słownictwem polskich tekstów literackich w: Stachurski, 1993 Rozwój, s. 5 -8 , 46-53)*. Sporo cennych spostrzeżeń na ten temat można znaleźć we fragmentach prac zawierających charakterystykę języka kilku autorów, np. filomatów i filaretów (Kawyn-Kurzowa, 1955 Język grupy, 1963 Język filomatów, 1972 Studia), w monografiach niektórych aspektów gatunku literackiego (Cieślakowa, 1968 Charakterystyka) oraz w opracowaniach wybra­ nych zagadnień językowych w tekstach literackich romantyków (Stankiewicz,

1936 Pierwiastki, Zajączkowski, 1954 Z dziejów, 1955 Gule, 1955 Orient, Skuba- lanka, 1962 Neologizmy, Beśta, 1971 Z badań) lub w książkach i artykułach o szerszej podstawie materiałowej (Nitsch, 1913 Wpływ, Górski, 1971 Onomastyka

w literaturze, Kurzowa, 1985 Polszczyzna, 1993 Język polski, Drzazgowski, 1991 Zapożyczenia, Stachurski, 1996 Niektóre form y).

Jeśli, chodzi o poszczególnych poetów, najwięcej uwagi poświęcili badacze tekstom Adama Mickiewicza (zob. Radliński, 1887 Wyrazy, Dybowski, 1899

Rośliny, Dobrzycki, 1911 Notatki, Kallenbach, 1922 O języku, Sochaniewicz,

1927 Na marginesie, Turska, 1929 Kilka uwag, Gaertner, 1934 Uwagi, Weintraub, 1934 O pewnej, Nitsch, 1934 Na marginesie, 1934 Z zagadnień, 1938 Dwa, 1938 Dodatki, 1939 Dodatki, 1947 Jeszcze, 1949 „Przechw ałki”, Pigoń, 1934

Jeszcze o Mickiewiczowskim, 1939 Jeszcze o „rodzeństwie”, 1949 Dwie, 1951 Jeszcze o Mickiewiczowskich, 1960 Werdykt, 1965 Na marginesie, Szweykowska,

1936 Dodatkowe, 1953 Regionalne, Górski, 1948 Kilka, 1959 Z warsztatu, Dworak, 1948 Analiza, Obrębska-Jabłońska, 1948 Parę, Brodowska, 1949

Zjawisko, Turska, 1951 Z zagadnień, 1955 Prowincjonalizmy, 1959 Język opisów,

Zajączkowski, 1954 Romantyczna, Górski, 1955 Staropolszczyzna, 1960 Onoma­

styka Mickiewicza, 1968 Jak Mickiewicz, 1973 Semantyka, 1977 Mickiewicz,

Hrabec, 1955 Bursztynowy, 1955 Język, 1959 Różnice, Klemensiewicz, 1955

Jaką rolę, 1959 Mickiewicz, Mayenowa, 1956 Mickiewicz, Skubalanka, 1955 Nowotwory, 1997 Mickiewicz, Sławski, 1955 O jednym , Heinz, 1957 Przymiotniki,

(10)

Trypućko, 1958 Źródła, 1975 Co wiemy, Cieślakowa, Misz, Skubalanka, 1959

Praca, Pepłowski, 1959 Słownictwo, Stefanowska, 1959 Z probłemów, Kubacki,

1961 Z zagadnień, Nowak, 1962 Wśród zagadnień, 1991 Kilka uwag, Wyka, 1963

„Pan Tadeusz", Reczek S., 1964 O nazwach, Kaczmarek, 1966 Staropolszczyzna,

Sambor, 1966 O statystycznej, 1969 Badania, 1970 Analiza, Budkowska, 1970

Słownik, Safarewiczowa, 1970 Tytuły, Kuraszkiewicz, 1973 Obfitość, 1975 Częstotliwość, 1980 Imiesłowy, Zarębina, 1974 Dystrybucja, 1977 Wyrazy, 1985 Nazwy zbiorowości, 1986 Niektóre funkcje, 1988 Terminologia, 1990 Bóstwem,

1991 Funkcje, 1991/92 Nazwy zakonów, 1993 Nazwy zawodów, 1994 Obraz, 1996

Imiona, Rzepka, 1975 Glosa, Makowski, 1976 Bursztynowy, Rudnicka-Fira, 1980 Słownictwo gramatyczne, 1981 Nazewnictwo, 1984 Elementy, 1985 Statystyczna,

1986 Słownictwo „Dziadów”, 1986 Stopień, 1994 Wyrazy-klucze, Safarewicz, 1984 Słownik, Krupianka, 1986 Wahania, 1994 Porównania, 1996 Statystyka, Reczek J., 1986 Mickiewiczowski, Sławińska, 1987 O strukturze, Szewczyk, 1991

Regionalizmy, 1992 Nazwy własne w Księgach, 1993 Analiza, 1993 Nazewnictwo literackie w twórczości, 1993 Funkcja, 1993 Nazewnictwo literackie w młodzień­ czej, 1994 Nazewnictwo literackie w Sonetach, 1995 Adam, 1998 Nazwy własne w Balladach, Okoń, 1993 Staropolszczyzna Mickiewicza, Chojnacki, 1996 Wyra­ żenia, Rybka, 1996 Uwag, Kozarzyn, 1997 Parafrazy, Mariak, 1997 Funkcje, Rit-

tel T., 1997 Metafora, Stiitz, 1997 Jak język).

W związku z setną rocznicą śmierci wieszcza w połowie lat pięćdziesiątych jego językowi poświęconych zostało kilka sesji naukowych, z których materiały opublikowano w obszernych tomach (Mickiewicz (księga) 1955, Mickiewicz (praca) 1955, Mickiewicz (materiały) 1958, Mickiewicz (międzynarodowa) 1958,

O języku Adama 1959). Twórczość Mickiewicza omawiano także na sympozjach

naukowych w końcu lat siedemdziesiątych (Mickiewicz, 1979) i osiemdziesiątych

(Mickiewicz, 1993). Poświęcono Mickiewiczowi specjalne zeszyty „Języka

Polskiego” i „Pamiętnika Literackiego”. W latach 1962-1983 pod kierunkiem Konrada Górskiego i Stefana Hrabca zredagowany został i wydany Słownik języka

Adama Mickiewicza. Omówienie opracowań dotyczących języka Mickiewicza,

wydanych przed 1977 r., znajdujemy we wstępie do książki M. Zarębiny o wyra­ zach obcych w Panu Tadeuszu (Zarębina, 1977 Wyrazy, s. 5-6).

Dwusetna rocznica urodzin Mickiewicza zaowocowała zarówno publikacjami zbiorowymi (Studia nad językiem Adama, 1998, Mickiewicz, 1999, Pan Tadeusz, 1999), jak i licznymi rozprawami i artykułami o języku dzieł poety (Bąba, 1998

O jednym , Białoskórska, 1998 Pole, Kania, 1998 Językowy, Kułak, 1998 Formy,

Kurzowa, 1998 O języku, Lizisowa, 1998 Dyskurs, 1998 Litwa, 1998 Prawem, 1999 Adam, Skubulanka, 1998 Uwagi o stylu, Sławski, 1998 Gdzie bursztynowy, Stachurski, 1998 Słownictwo Epilogu, 1999 Wyrazy-klucze, Walczak B., 1998 J ę ­

zyk, Zarębina, 1998 Poeta, 1998 Wartościowanie, 1999 Pan, Bochnakowa, 1999 Antroponimy, Cockiewicz, 1999 Środki, Heksel, 1999 Animizacja, Krupianka,

(11)

1999 Stosunek, Leszczyński, 1999 Nad porównaniami, Okoniowa, Okoń, 1999

Słowo, Okoń, 1999 Staropolszczyzna w Panu, Pośpiech, 1999 Popularne, 1999 Przysłowia, Przybylska, 1999 Form y, Rittel S.J., Systemy, Rittel T., 1999 Histo­ ryczne, 1999 Metafora, 1999 Metafora pejzażowa, Stachowski, 1999 Słownictwo,

Stiitz, 1999 Zmienność, Szewczyk, 1999 Funkcje, Szpiczakowska, 1999 Cechy, 1999 Form y, Śliwiński W., 1999 Możliwości, Wilkoń, 1999 Jaką polszczyzną, 1999 Styl, Piechota, Leszczyna, 2000 Słownik).

Znacznie mniej badaczy zajmowało się językiem i stylem dzieł Juliusza Sło­ wackiego (Magiera, 1909 Dwie uwagi, Lubertowicz, 1935 Uwagi, Boleski, 1951

Spośród słownictwa, 1956 Słownictwo, 1960 W sferze, Klemensiewicz, 1951 Szkic,

Kuchtówna, 1961 Semantyka, Milewski, 1961 Ewolucja, Kasjan, 1966 Przysłowia, Skubalanka, 1966 Słownictwo, 1967 Uwagi, 1984 Nad tekstem, 1987 Interpretacja, 1997 Mickiewicz, 1998 Językowe, Pawłowski, 1970 Czerep, 1983 Próba, Zembaty - Michalakowa, 1972 Problem, Jurkowski, 1974 Ukrainizmy, Pakulanka, 1978 Nie­

zwykły, Szlifersztejnowa, 1982 Nad językiem, Siwiec, 1992 Nazewnictwo, Mikołaj-

czuk, 1994 Konotacje). Ukazało się też opracowanie o języku listów tego poety (Maiły, 1952 O języku). W związku z obchodami 150. rocznicy śmierci Słowackiego dotychczas ukazało się kilka studiów o jego języku (Skubalanka, 1999 Juliusz, Sław­ ski, 1999 Słownictwo, Walczak G., 1999 Składniowa, Wojtak, 1999 Juliusza), a obfite materiały z rocznicowych sesji naukowych są w trakcie wydawania drukiem.

Zainteresowania lingwistów i literaturoznawco w językiem literackim Cypriana Kamila Norwida nasiliły się szczególnie w ostatnich dziesiątkach lat i poświęcone są głównie rozważaniom semantycznym (Fik, 1930 Uwagi, Obrębska-Jabłońska, 1952 Norwidowska, Witkowski, 1954 „Czytelny", Łapiński, 1971 Norwid, Sławińska, 1971 Terminologia, Sawicki, 1972 O „śm ierci”, 1973 Z zagadnień, Skubalanka, 1977 Styl poetycki, 1990 Styl poezji, 1991-1992 Ważne, 1997

Mickiewicz, 1998 Językowe, 1998 Uwagi o kształcie, Malec, 1976 Kilka, Siewier­

ski, 1981 Architektura, Gajda, 1984 Norwida, Kamiński, 1984 Uwagi, Lewaszkie­ wicz i inni, 1984 Norwid, Mitosek, 1986 Przerwana, Puzynina, 1986 Z problemów, 1990 Słowo, 1991 „Bluszcz", 1991-1992 „Praw da”, 1993 Język - interpretacja, Engelking-Teleżyńska, 1987 Kolorystyka, 1988 Z badań, Subko, 1987-1988

O funkcjach, Pawelec, 1988 O modyfikacji, 1991 Sztukmistrz, Teleżyńska, 1989 Czerwień, Raczyński, 1991 Słowa, Tokarski R., 1991-1992 Rozumienie, „C a ło ść”

1992, Tarapata, 1993 Funkcje, Krupianka-Łyp, 1994 Z zagadnień, Słownictwo

etyczne 1993, Słownictwo estetyczne 1994, Demartin, 1995 Norwidowskie, Kor-

pysz, 1997 „Sw oboda”, 1998 Kilka uwag, Chodorowska-Zdebiak, 1998 Metafory­

ka, Jeżowski, 1998 Słownik, Korpysz, Puzynina, 1998 Wolność).

W 1986 r. ukazały się materiały z sesji naukowej poświęconej językowi Norwi­ da (Język Cypriana 1986), a w 1990 r. praca zbiorowa na ten temat {Studia nad

językiem Cypriana 1990, por. też: Tokarski R., 1991-1992 Rozumienie). W 1987 r.

(12)

Pu-zynina pisze o pracach nad językiem tego poety w Uniwersytecie Warszawskim (Puzynina, 1987 O pracach, por. też: Subko 1984 Pracownia). Przygotowywany jest słownik języka tego twórcy. Dotychczas ukazał się zeszyt próbny (Słownik j ę ­

zyka Cypriana, 1988, por. też: Pepłowski, 1991-1992 Słownik). W Katolickim

Uniwersytecie Lubelskim działa odrębny zakład zajmujący się twórczością Norwi­ da. Od 1983 r. wydaje rocznik „Studia Norwidiana”.

Umiarkowane zainteresowanie badaczy budził język i styl Antoniego Malczew­ skiego (Ujejski, 1921 Antoni, 1931 Wstęp, Bruckner, 1925 Przedmowa, Stachurski,

1970 Regionalizmy, Jeżowski, 1972 Słownik, Zembaty-Michalakowa, 1972

Problem , Przybylski, 1976 Wstęp, Kropiwnicka-Woźniak, 1977 Uwagi, Podobiń­

ski, 1996 Wyznaczniki, Krukowska, 1997 Składnia, Sokolska, 1997 Osobliwości, Wróblewski, 1997 Metaforyka).

Tylko na początku dwudziestego wieku zajmowano się językiem artystycznym Zygmunta Krasińskiego (Ćwik, 1909 Badania, Brodnicki, 1912 Język, Wątorski, 1912 O języku, Siedleski, 1916 Materiały), a niedawno — słownictwem jego listów (Ligara, 1987 Galicyzmy, Kulwicka-Kamińska, 1997 Korespondencja). Dopiero w drugiej połowie tegoż wieku wzbudziły zainteresowanie językoznaw­ ców teksty Seweryna Goszczyńskiego (Stojanowska, 1962 „Zamek kaniowski”, Kuleczka, 1984 Wybrane, Kępińska, 1995 Rzeczowniki).

Mamy także opracowania niektórych aspektów języka artystycznego innych poetów romantycznych i poromantycznych: Jana Chodźki (Turska, 1930 Język

Jana), Ryszarda Berwińskiego (Gosiewska, 1955 Uwagi, 1957 O języku), Kornela

Ujejskiego (Długosz-Kurczabowa, 1975 Uwagi, Matuszczyk, 1998 Polski), Teofila Lenartowicza (Kupiszewski, 1979 O języku V), Romana Zmorskiego (Brzeziński, 1988 Ukształtowanie, 1991 O ekspresji) i Bohdana Zaleskiego (Piątkowski, 1995

Bohdana). Opublikowane zostały monografie języka osobniczego (zawierające

opis słownictwa): poety i prozaika Władysława Syrokomli (Trypućko, 1957

Język II) oraz komediopisarza Aleksandra Fredry (Zaleski, 1975 Język II; por. też:

Rozental, 1958 Szkic, Domagała, 1964 Nazwiska, Zaleski, 1967 Regionalizmy, 1973 Nazwy, 1976 Nazwiska, Skubalanka, 1977 Styl językowy). Należy przypo­ mnieć także prace o języku poetów preromantyków: Andrzeja Brodzińskiego (Brzeziński, 1976 Słownictwo) i Kazimierza Brodzińskiego (Brzeziński, 1977

Wyznaczniki, Repa, 1981 Funkcje).

Dla pogłębienia wiedzy o epoce Romantyzmu, o twórcach romantycznych i ich dziełach niezbędne jest zaznajomienie się z odpowiednimi opracowaniami histo­ rycznoliterackimi i teoretycznoliterackimi (ich wybór - zob. Bibliografia).

(13)

1.2 Przydatność metod statystycznych

w badaniach językowo-stylistycznych tekstu

Zastosowanie metod statystycznych jest konieczne przy precyzyjnym opisywa­ niu elementów wielkich tekstów lub zespołu tekstów, a więc w takich sytuacjach badawczych, w których trudno polegać tylko na intuicji, aby móc oddzielić w skali makro rzeczy ważniejsze od mniej ważnych. Wstępny opis ilościowy (kwantyta- tywny) daje badaczowi cenne wskazówki, czym warto zajmować się przede wszystkim podczas drugiego etapu pracy-jakościow ego (kwalitatywnego) opisy­ wania struktury korpusu tekstowego (por. Mayenowa, 1965 Możliwości, s. 18). Dzięki zastosowaniu obiektywnych wskaźników statystycznych możliwe jest określenie zarówno proporcji między elementami różnych kategorii językowych reprezentowanych w tekście, jak i ustalenie preferencji w ich doborze (charaktery­ stycznym dla autora tekstu) poprzez odpowiednie porównania z analogicznymi wskaźnikami dla tekstów innych autorów. Metody statystyczne są bardzo przydat­ ne w badaniach stylistycznych tekstów (m.in. do ukazywania różnic i podobieństw między tekstami), co w naszej literaturze naukowej zostało docenione ponad ćwierć wieku temu (por. Sambor, 1972 Słowa, s. 215-241).

Pewnym utrudnieniem w stosowaniu metod statystycznych przy badaniu tekstów języka naturalnego jest to, że z jednej strony tego typu badania są dość kosztowne, gdyż wymagają użycia maszyn liczących do sortowania wielkiej liczby elementów tekstowych (tzw. liczenie „ręczne” jest żmudne i bardzo czasochłonne), a z drugiej strony - badacz tekstu musi być należycie przygotowany do meryto­ rycznej współpracy z programistą komputerowym na każdym etapie pracy. Powinien najpierw precyzyjnie określić cel badań, a następnie: odpowiednio przy­ gotować tekst do wczytania komputerowego (w zależności od wytyczonego celu), skorygować błędy w wydrukach komputerowych, ostatecznie ocenić otrzymane efekty sortowania elementów tekstowych i obliczyć odpowiednio dobrane do celu badań wskaźniki statystyczne charakteryzujące korpus tekstowy.

Aby zobiektywizować interpretację tych wskaźników, należy dokonać wszyst­ kich możliwych porównań obliczonych danych dla badanego tekstu z analogicz­ nymi danymi dla innych tekstów. W niektórych wypadkach konieczne jest dodat­ kowe obliczanie tych porównawczych wskaźników dla innych tekstów na podsta­ wie opublikowanych wystarczających danych pomocniczych. Zobowiązuje to ba­ dacza do zaznajomienia się ze wszystkimi opracowaniami, w których zastosowano metody statystyczne, do odpowiedniego wykorzystania tych, które dostarczają da­ nych porównawczych, oraz do kompetentnej interpretacji zestawionych liczb.

Opis ilościowy elementów tekstowych nie może być w pełni autonomiczny, tzn. nie powinien badacz poprzestać na charakterystyce kwantytatywnej struktury tekstu, a traktując ją służebnie, winien ukierunkować odpowiednio opis jakościowy tej struktury. J. Sambor za J. Mistrikiem podkreśla, że wskaźnik matematyczny

(14)

powinien stanowić pewien sygnał określonego zjawiska jakościowego, a zatem służyć winien jako punkt wyjścia jakościowego opisu tekstu (zob. Sambor, 1968

Badania, s. 8, 1972 Słowa, s. 216).

Jednostki tekstu, uznane w opisie ilościowym za ważne, należy rozpatrzeć we wszystkich ich kontekstach i opisać ich funkcje. Jest to szczególnie ważne, a jed­ nocześnie dość trudne, jeśli badany jest tekst literacki, którego twórca, korzystając z tzw. licencji poetyckiej, posługuje się bardziej różnorodnym repertuarem środ­ ków językowych niż zwykły użytkownik języka (wykorzystuje dla różnych celów artystycznych warianty zróżnicowane geograficznie, chronologicznie, środowisko­ wo, stylistycznie itp.). Utwór literacki jest tak estetycznie zorganizowany, że jako komunikat językowy odznacza się nadmiarem stylowym w stosunku do innych wypowiedzi (Wilkoń, 1972 Z zagadnień, s. 121). W poezji każdy element słowny zostaje przekształcony w figurę języka poetyckiego. W wypowiedzi poetyckiej funkcja estetyczna jest funkcją determinującą (Jakobson, 1960 Poetyka, s. 439).

Ze względu na funkcję poetycką (nazywaną też funkcją autoteliczną - por. Sła­ wiński, 1967 Semantyka) widoczną w tekście literackim i w związku z większym lub mniejszym ograniczeniem (w zależności m.jn. od rodzaju i gatunku literackie­ go) ważności funkcji komunikatywnej każde użycie elementu językowego w takim tekście musi być dokładnie zanalizowane i opisane. Należy podkreślić, że opis funkcjonowania jednostek językowych w utworze literackim (szczególnie w poezji) nie jest zadaniem łatwym, gdyż polisemia jest w takim tekście spotęgo­ wana, a każde słowo czy połączenie słowne można rozpatrywać na tle całej trady­ cji literackiej, epoki, rodzaju, gatunku reprezentowanego przez tekst itp.

Niewątpliwą korzyścią z umiejętnego stosowania metod statystycznych w ba­ daniach językowo-stylistycznych tekstu jest uzyskanie pewności, że otrzymane wyniki oparte są na obiektywnej podstawie, uniezależnionej od subiektywnych sądów odbiorcy tekstu. Tego typu metody dają maksymalną dokładność przy orze­ kaniu o ważności poszczególnych elementów językowych w obrębie całego tekstu. Jest to szczególnie przydatne, gdy chcemy opisywać niektóre aspekty tekstów arty­ stycznych należących do tęgo samego rodzaju i gatunku literackiego i powstałych w jednej epoce (por. Zembaty-Michalakowa, Problem, s. 202).

1.3 Terminologia

Twórcą bardzo użytecznego w badaniach stylistycznych terminu „wyraz-klucz” jest Pierre Guiraud, który przez porównanie list frekwencyjnych słownictwa utwo­

rów sześciu poetów reprezentujących symbolizm francuski z listą frekwencyjną słownictwa zawartego w ogólnym słowniku frekwencyjnym języka francuskiego ustalił dla każdego badanego tekstu listę 20 wyrazów-kluczy (Guiraud, 1954 Les

(15)

W polskiej literaturze naukowej niektórzy badacze przyjęli za Kazimierzem Wyką termin „słowo-klucz” (Wyka, 1962 Słowa-klucze, Cieślikowski, 1965

Słowa-klucze, Stachurski, 1989 Słownictwo, 1993 Rozwój). Większość badaczy

albo stosuje w swych pracach termin „wyraz-klucz” (Sambor, 1972 Słowa, Pisarek, 1972 Frekw encja, Zembaty-Michalakowa, 1982 Poezja), albo używa za­ miennie obu terminów (Rachwałowa, 1986 Słownictwo, Rudnicka-Fira, 1986 Słow­

nictwo Dziadów, 1994 Wyrazy-klucze). W niektórych pracach w użyciu są równoważ­

niki znaczeniowe tych terminów: „wyraz typowy” (Kuraszkiewicz, 1960 Szkice, Pisarek, 1972 Frekwencja), „wyraz autosemantyczny (tematyczny) charaktery­ styczny” (Zarębina, 1985 Próba), „wyraz tematyczny charakterystyczny” lub „wyraz tematyczny typowy” (Rachwałowa, 1986 Słownictwo). Niektórzy europejscy języko­ znawcy nazywają wyrazy faworyzowane przez pisarzy „słowami uprzywilejowanymi” (por. Sigurd, 1975 Struktura, s. 151-153). W mojej rozprawie używam zamiennie (dla uniknięcia monotonii opisu) niemal wszystkich tych terminów.

Słowa kluczowe danego tekstu literackiego to wyrazy tematyczne o wyraźnie mniejszych numerach na liście rangowej leksemów tego tekstu (co wynika z ich wysokiej frekwencji) w porównaniu z analogicznymi danymi na liście rangowej słownictwa języka ogólnego epoki, w której utwór powstał (por. Sambor, 1972

Słowa, s. 223-224). Przy ustalaniu list wyrazów kluczowych dla tekstów literac­

kich z niektórych epok nie dysponujemy ogólną płaszczyzną porównawczą. W takiej sytuacji można dokonać koniecznej selekcji słownictwa tematycznego badanych tekstów tylko poprzez porównanie wskaźników statystycznych obliczo­ nych dla poszczególnych leksemów z opublikowanymi danymi dla tych wyrazów w innych utworach (także z innych epok). Należy podkreślić, że badacze mają naj­ bardziej dokładne dane o słownictwie polszczyzny współczesnej, gdyż wydano słowniki frekwencyjne różnych jej odmian (zob. Bibliografia). Mamy także podaną frekwencję wyrazów w słowniku historycznym zawierającym materiał z tekstów szesnastowiecznych, natomiast w badaniach statystycznych słownictwa tekstów literackich powstałych w wiekach X V II-X IX można wykorzystać tylko dane o fre­ kwencji wyrazów w niektórych słownikach języka osobniczego pisarzy (J.Ch. Pa­ ska, A. Mickiewicza - zob. Bibliografia) i w niektórych opracowaniach monogra­ ficznych pojedynczych utworów lub grupy tekstów literackich (zob. niżej).

W mojej rozprawie uznaję niektóre leksemy za wyrazy charakterystyczne danego poematu romantycznego (lub w ogóle polskiej epiki romantycznej) wa­ runkowo, tzn. mimo że mają one wysoki wskaźnik prawdopodobieństwa empi­ rycznego (frekwencji względnej) w zbadanych statystycznie tekstach literackich powstałych po epoce Romantyzmu lub w jej okresie schyłkowym (nie można wy­ kluczyć wtedy epigońskiego naśladownictwa w zakresie preferencji leksykalnych).

(16)

1.4 Zastosowanie metod statystycznych

w opisie słownictwa polskich tekstów literackich

Wydane w Polsce opracowania leksyki literackiej, w których zastosowano wprowadzoną we Francji przez P. Guirauda (por. Guiraud, 1966 Zagadnienia) metodę badania tekstów, można podzielić na cztery grupy:

1) Prace o charakterze teoretycznym, w których słownictwo tekstu literackiego jest traktowane jako zbiór użyteczny dla przedstawienia metody statystycznej (m.in. do obliczania podstawowych wskaźników statystycznych charakteryzują­ cych tekst).

2) Opracowania zawierające listy frekwencyjne wyrazów lub przynajmniej dane o frekwencji częstych wyrazów tematycznych w całych utworach lub w dostatecz­ nie dużych próbkach tekstowych - dane mogące posłużyć jako podstawa porów­ nawcza przy ustalaniu list wyrazów kluczowych dla innych tekstów literackich.

3) Monografie statystyczno-leksykalne utworów lub zespołów tekstów literac­ kich zawierające rozdziały z charakterystyką wyrazów kluczowych tych tekstów.

4) Rozprawy poświęcone wyłącznie słowom-kluczom i ich funkcjom w tekście literackim.

Do pierwszej grupy należą niektóre rozprawy W. Kuraszkiewicza o słownictwie utworów M. Reja oraz innych literackich tekstów szesnastowiecznych i później­ szych (Kuraszkiewicz, 1958 Statystyczne, 1965 Opracowanie, 1973 Obfitość), większą część książki J. Sambor o słownictwie Pana Tadeusza (Sambor, 1969

Badania) i niektóre jej artykuły (Sambor, 1966 O statystycznej, 1970 Analiza).

Do drugiej grupy można włączyć większość monografii słownictwa wybranych tekstów literackich, m.in. rozprawę W. Kuraszkiewicza o rzeczownikach w Wize­

runku Reja (Kuraszkiewicz, 1969 Rzeczowniki), indeks frekwencyjny tego poematu

opracowany przez B. Zdrojewską (zob. Bibliografia), porównawczą charakterysty­ kę imiesłowów w utworach z dwóch epok (Kuraszkiewicz, 1980 Imiesłowy) oraz ogółu słownictwa tych utworów (Kuraszkiewicz, 1975 Częstotliwość), końcowy fragment książki J. Sambor o słownictwie Pana Tadeusza (Sambor, 1969 Bada­

nie), książkę M. Zarębiny o wyrazach obcych w Panu Tadeuszu (Zarębina, 1977 Wyrazy), rozprawę M. Zembaty-Michalakowej zawierającą porównawczą charak­

terystykę słownictwa Marii A. Malczewskiego i Wacława J. Słowackiego (Zembaty-Michalakowa, 1972 Problem), prace E. Rudnickiej-Firy o słownictwie

Dziadów (Rudnicka-Fira, 1985 Statystyczna, 1986 Stopień), fragmenty książki

A. Wilkonia o języku i stylu Ogniem i mieczem (Wilkoń, 1976 O języku), rozdział książki J. Tokarskiego zawierający dane o najczęstszym słownictwie tematycznym w próbie tekstowej z Popiołów (Tokarski J., 1971 Słownictwo), dużą część książki T. Smółkowej zawierającą opis słownictwa Lalki (Smółkowa, 1974 Słownictwo, na s. 100-192 indeks frekwencyjny haseł), rozprawę E. Stachurskiego o rozwoju słownictwa literackiego A. Dygasińskiego (Stachurski, 1993 Rozwój), fragmenty

(17)

książki K. Gąsiorek o słownictwie tekstów literackich J. Korczaka (Gąsiorek, 1997

Od słowa), także publikacje książkowe zawierające słowniki frekwencyjne wraz

z listami rangowymi słownictwa wielkich prób tekstowych z utworów współ­ czesnych, reprezentujących rodzaj lub gatunek literacki: prozę artystyczną (Kurcz i inni, 1976 Słownictwo, IV), dramat artystyczny (Kurcz i inni, 1977 Słow­

nictwo, V), poezję (Zgółkowie, 1992 Słownictwo).

W niektórych opracowaniach zamieszczone są tylko dane o ilości haseł leksy­ kalnych i o frekwencji najczęstszych z nich, a pominięta jest ważna informacja o długości tekstu czyli o ilości wyrazów tekstowych, np. w pracy o słownictwie J.Ch. Paska (Siekierska, 1976 Słownictwo). Wielkość zbioru bywa też określona nie liczbą wyrazów, lecz sylab (Karplukówna, 1967 Język) lub liter (Kuraszkie- wicz, 1960 Szkice). Dysponując tylko takimi danymi, nie można obliczyć frekwencji względnej częstych wyrazów tematycznych w opracowanych tekstach, a przez to takie opracowania są bezużyteczne dla celów porównawczych przy opracowywaniu list wyrazów kluczowych. Jeśli opracowanie zawiera informację 0 ilości wyrazów tekstowych, ale zamieszczona została w nim tylko tzw. ślepa lista frekwencyjna, sytuacja jest podobna (por. Rudnicka-Fira, 1976 Czasownik).

Do trzeciej grupy należy kilka monografii statystycznych słownictwa albo wielu tekstów jednego poety, np. poezji miłosnej J. Słowackiego (Skubalanka, 1966

Słownictwo), poezji M. Konopnickiej (Zelech, 1997 Statystyczna), poezji

J. Przybosia (Zembaty-Michalakowa, 1982 Poezja), poezji, dramatu i prozy K. K. Baczyńskiego (Balowski, 1984 Słownictwo), albo jednego utworu, np. Dzia­

dów A. Mickiewicza (Rudnicka-Fira, 1986 Słownictwo Dziadów) Vade-mecum

C.K. Norwida, (Engelking-Teleżyńska, 1988 Z badań), Weseła S. Wyspiańskiego (por. Sambor, 1978 Językoznawstwo, s. 8 8-89 - dane z pracy A. Błaszkiewicz), albo prób tekstowych ze wszystkich utworów kilku pisarzy, np. powieści, nowel 1 opowiadań siedmiu polskich naturalistów oraz dramatów G. Zapolskiej (Sta­ churski, 1989 Słownictwo). Trzeba tu wspomnieć także o próbie ustalenia przez W. Pisarka listy słów typowych m.in. dla reportażu - gatunku wypowiedzi praso­ wej najbardziej zbliżonej do tekstu literackiego (Pisarek, 1972 Frekw encja).

Zamieszczone w tych opracowaniach listy słów charakterystycznych dla jedne­ go utworu lub grupy tekstów literackich są przeważnie za obszerne, a nieprecyzyj­ ne wyselekcjonowanie tej grupy leksemów wiąże się z jednej strony z brakiem odpowiedniej podstawy porównawczej, a z drugiej strony - ze zbyt wąskim wyko­ rzystaniem opublikowanych już danych o frekwencji wyrazów autosemantycznych w innych tekstach, np. lista wyrazów kluczowych Dziadów, ustalona w pierwszej wersji (na podstawie porównania tylko z danymi dla słownictwa dramatu współ­ czesnego) obejmuje aż 237 leksemów (od słowa dusza z Pemp = 0,0030 do słowa żałoba z Pemp = 0,0003, por. Rudnicka-Fira, 1986 Słownictwo Dziadów, s. 75-82). Po porównaniu tej listy z listą rangową leksemów ustaloną dla Pana

(18)

Mickiewiczowskiego do 27 leksemów (s. 86-87). Autorka opracowania leksyki

Vade-mecum Norwida uznała za charakterystyczne dla tego tekstu słowa częste

także w innych (opracowanych już statystycznie) tekstach literackich: dziś, słowo,

świat, a nawet słowo prawda - częste w tekstach literackich i w polszczyźnie

mówionej (zob. Engelking-Teleżyńska, 1988 Z badań, s. 102).

Prace poświęcone wyłącznie słowom-kluczom i ich funkcjonowaniu w tekście literackim są nieliczne, przy czym interesujące jest, że pierwszym spośród polskich badaczy, którzy dostrzegli wielką przydatność nowej metody badawczej, był znany literaturoznawca K. Wyka. Zreferował on wyniki badań Guirauda, a następnie, posługując się intuicją badawczą i własnymi obliczeniami, ustalił słowa-klucze wybranych tekstów poetyckich polskich autorów i opisał ich funkcje stylistyczne (szczególnie w poemacie T. Gajcego Widma - por. Wyka, 1962 Słowa-klucze, także recenzja tej rozprawy: Cieślikowski, 1965 Słowa-klucze). Obszerny artykuł 0 funkcjach wyrazów kluczowych w Dziadach opublikowała kilka lat temu E. Rudnicka-Fira, przy czym wykorzystała w nim opracowaną przez siebie dość długą listę tych leksemów, a interpretacja ich funkcji jest bardzo szeroka 1 wykracza poza analizę tekstową (Rudnicka-Fira, 1994 Wyrazy-klucze). Ostatnio zostały opisane funkcje niektóiych słów-kluczy w utworach polskich naturalistów (Stachurski, 1998 Funkcje) i poczyniona została próba ustalenia wyrazów charakte­ rystycznych dla polskiego tekstu literackiego niezależnie od epoki (Stachurski, 2000 Próba).

W związku z tak małą liczbą prac o słownictwie uprzywilejowanym w tekstach literackich wydaje się celowe napisanie o słowach-kluczach i ich funkcjach styli­ stycznych większej monografii. Uzasadniony jest więc zamiar badawczy, aby zanalizować pod tym kątem poematy siedmiu romantyków reprezentujące polską epikę romantyczną.

1.5 Cel i zakres pracy

Pierwszym moim celem badawczym było precyzyjne ustalenie listy słów klu­ czowych dla polskiej epiki romantycznej, reprezentowanej przez teksty siedmiu wybranych poematów siedmiu autorów oraz list słów charakteiystycznych dla każ­ dego z tych poematów. Dokonując wielostronnych porównań danych statystycz­ nych charakteryzujących słownictwo tych utworów z opublikowanymi danymi dla innych tekstów literackich i dla polszczyzny ogólnej, otrzymałem także listy (zob. Aneks 5.3-5.9): słów charakterystycznych dla dwóch lub trzech poematów romantycznych, wyrazów pełnosemantycznych mających stosunkowo wysoką frekwencję względną w całej literaturze romantycznej, w tekstach literackich dzie­ więtnastowiecznych i dawniejszych, w tekstach poetyckich dawniejszych i współ­ czesnych, w ogóle w tekstach literackich (niezależnie od rodzaju, gatunku i epoki),

(19)

w końcu zaś - leksemów z dość wysokim wskaźnikiem prawdopodobieństwa empirycznego w tekstach literackich i we współczesnej polszczyźnie mówionej. Wszelkie dodatkowe dane mogą być wykorzystane jako materiał orientacyjny przez badaczy opisujących wyrazy kluczowe w innych tekstach literackich.

Słowa kluczowe pełnią rolę ważnych punktów w konstrukcji siatki semantycz­ nej tekstu, w którym występują. Nie wystarczy zatem tylko opisać skład grupy słów charakterystycznych dla każdego z siedmiu wybranych poematów i dla łącz­ nego korpusu tekstowego reprezentującego polską epikę romantyczną. Konieczne jest analizowanie wszystkich kontekstów, aby ustalić wartość znaczeniową i styli­ styczną funkcjonujących w nich wyrazów kluczowych. Wyrazy te mają wysoką frekwencję tekstową, a wiadomo, że wieloznaczność przejawiają szczególnie leksemy, których częstotliwość użycia jest wielka i których sfera użycia z innymi wyrazami jest szeroka (zob. Komincz, 1971 Wieloznaczność, s. 50).

Lista słów kluczowych łącznego korpusu tekstowego wszystkich siedmiu poematów i sposób poetyckiego zużytkowania tych wyrazów wyznacza centrum leksykalno-stylistyczne polskiej epiki romantycznej. Zbadanie kręgów semantycz­ nych, które tworzą słowa-klucze i tzw. słowa przygodne umożliwia wnioskowanie 0 tym, w jakim stopniu poszczególne utwory są zbliżone do tego centrum.

1.6 Materiał

Teksty poematów, które wybrałem do analizy, to: napisana w 1822 r. Grażyna A. Mickiewicza, z tegoż roku fragment rapsodu Janusz Bieniawski J.B. Zaleskiego,

Maria A. Malczewskiego (wydana w 1825 r.), Zamek kaniowski S. Goszczyńskie­

go (opublikowany w 1828 r.), Wacław J. Słowackiego (napisany w 1838 r.), Przed­

świt Z. Krasińskiego (wydany w 1843 r.) i Szczęsna C.K. Norwida (napisana

w 1854 r.). Łącznie teksty tych poematów tworzą korpus tekstowy liczący około 47 200 słowoform, reprezentujących około 7750 haseł wyrazowych .

Utwory te są dziełami wybitnych romantyków, zatem łączny ich tekst można uznać za reprezentatywny dla wielkiej epiki romantycznej. Powstały między po­ czątkiem lat dwudziestych i początkiem drugiej połowy X IX wieku, a ich autorami są przeważnie poeci kresowi. (Także Krasińskiego niektórzy badacze uważają za pisarza kresowego, a jeśli chodzi o Norwida, to jego ojciec pochodził z Litwy 1 w jego wszystkich tekstach są obecne cechy mazowieckie i kresowe - por. Skubalanka, 1977 Styl poetycki, s. 196.)

Analizowałem dokładnie tylko słownictwo pełnosemantyczne (należące do czterech podstawowych kategorii gramatyczno-semantycznych): rzeczowniki, przymiotniki, czasowniki i przysłówki. Nie uznawałem za słowa-klucze

wy-Dopełnieniem tego materiału może być tekst naszej epopei narodowej, której słowa-klucze zostały także przeze mnie ustalone i opisane (zob. Stachurski, 1999 W yrazy-klucze) .

(20)

różniających się frekwencją tekstową wyrazów niezależnych od autora: nazw własnych, nazw zawodów, stanowisk i funkcji społecznych, a także przymiotników utworzonych od tych nazw (zob. wykaz w Aneksie).

1.7 Technika opracowania materiału.

Metoda wydzielania słów-kluczy

Jest oczywiste, że aby móc wyprowadzać jakiekolwiek wnioski na podstawie dokładnej analizy wszystkich elementów dużego korpusu tekstowego, należy w celu szybkiego i precyzyjnego uporządkowania tych elementów posłużyć się komputerem (Stachurski, 1997 Zastosowanie). Obecnie korzystanie z tego bardzo użytecznego dla językoznawcy urządzenia nie stanowi już wielkiego problemu.

Dzięki wykorzystaniu odpowiednich kombinacji gotowych programów sortują­ cych (napisanych w języku TURBO PASCAL 6.0) obecnych w oprogramowaniu zainstalowanego w Instytucie Filologii Polskiej Akademii Pedagogicznej w Kra­ kowie komputera osobistego IBM możliwe było posortowanie odpowiednio przy­ gotowanych tekstów poematów. Przy opracowywaniu bowiem słownictwa bez uwzględniania fleksji należało sprowadzić występujące w ciągu linearnym tekstów formy wyrazów odmiennych do postaci leksemów, a więc wyabstrahowanych z konkretnych form gramatycznych jednostek systemu słownikowego, które można znaleźć jako hasła leksykalne w słownikach. Przy rozstrzyganiu problemów doty­ czących homonimii syntaktycznej i kodowaniu niektórych leksemów zastosowa­ łem ustalenia zawarte we wstępach do opracowań słownictwa polszczyzny współ­ czesnej (Zarębina, 1985 Próba, Kurcz, Lewicki, Sambor, Szafran, Woronczak, 1990 Słownik).

Wstępnym etapem przetworzenia tekstów, tzn. posortowania wczytanych nieuporządkowanych leksemów było ułożenie tych leksemów w alfabetyczne listy frekwencyjne odpowiadające tekstom poszczególnych poematów, a także połącze­ nie ich w alfabetyczną listę frekwencyjną zbiorczą odpowiadającą łącznemu korpusowi tekstowemu wszystkich siedmiu utworów. Na podstawie list frekwen- cyjnych zostały ułożone przez komputer listy rangowe. Poprzez zastosowanie spe­ cjalnego programu (opracowanego przez dra Piotra Andrusiewicza) możliwe było też uzyskanie alfabetycznych list frekwencyjnych leksemów:

- występujących tylko w jednym z poematów, - występujących tylko w dwóch poematach, - występujących w każdym z siedmiu poematów.

Otrzymane w ten sposób listy leksemów dały mi wstępną orientację w leksyce badanych tekstów i umożliwiły wyodrębnienie stref słownictwa najczęstszego, częstego, rzadkiego i bardzo rzadkiego. Porównawcza lista zbiorcza była pod­ stawą do łatwego wyodrębnienia grupy słów autosemantycznych zależnych od

(21)

autora wyróżniających się wskaźnikiem frekwencji w każdym z porównywanych tekstów.

Jak wiadomo, nie opracowano dotychczas listy rangowej słów występujących w polszczyźnie pierwszej połowy X IX wieku. Nikt nie zbadał też frekwencji słow­ nictwa w odpowiednio wielkim, reprezentatywnym dla całej literatury romantycz­ nej korpusie tekstowym. Jako miarodajne przybliżenia w obrębie poszczególnych rodzajów literackich z okresu Romantyzmu należy potraktować dane w pracach opisujących wybrane teksty: z liryki (Skubalanka, 1955 Słownictwo), z epiki (Sam­ bor, 1959 Badania) i z dramatu (Rudnicka-Fira, 1986 Słownictwo „Dziadów”).

Autorzy opracowań wydzielają słowa kluczowe badanych tekstów poprzez porównywanie sporządzonych dla nich list rangowych słownictwa z opublikowa­ nymi już listami rangowymi słownictwa innych tekstów. Porównania takie są bardzo żmudne, a całą procedurę identyfikacji wyrazu kluczowego można znacznie ułatwić, jeśli posłużymy się wskaźnikiem prawdopodobieństwa empirycznego (frekwencji względnej) danego leksemu w porównywanych tekstach (wskaźnikiem wykorzystywanym już jako pomocniczy w ograniczonym zakresie - por. Rudnic­ ka-Fira, 1984 Wyrazy-kłucze, s. 210).

Wskaźnik ten jest ściśle związany z frekwencją tekstową elementu leksykalne­ go, zatem jego wartość informuje pośrednio o randze leksemu na sporządzonej lub hipotetycznej liście słów danego tekstu. Jego atrakcyjność polega na tym, że poszerza możliwości porównań na większą liczbę tekstów. W niektórych opraco­ waniach statystyczno-językowych leksyki nie zostały zamieszczone listy rangowe słów zbadanych tekstów, ale jeśli podana została w nich ogólna liczba użytych w tekście słowoform i frekwencja niektórych leksemów, łatwo można obliczyć wskaźnik prawdopodobieństwa tych leksemów i porównać z ich analogicznymi wskaźnikami obliczonymi dla innych tekstów. Poprzez takie poszerzenie płaszczy­ zny porównawczej osiąga się bardziej zobiektywizowane ustalenie zestawu słów kluczowych dla danego tekstu.

Z opisanych wyżej względów posłużyłem się w mojej rozprawie wskaźnikiem Pemp informującym, ile razy dany leksem pojawia się wśród 10 000 wyrazów tekstowych. (W wypadku tekstu poematu nie osiągającego długości 10 000 wy­ razów taki wskaźnik Pemp informuje, jaka jest hipotetyczna krotność pojawienia się leksemu, jeśliby tekst został odpowiednio wydłużony, a mocną przesłanką do przyjęcia tej hipotezy jest zaprezentowana przez autora tekstu preferencja leksykalna).

Dla leksemów wyróżniających się frekwencją w tekście każdego z poematów obliczyłem wskaźnik prawdopodobieństwa empirycznego. Tak samo postąpiłem z leksemami wyróżniającymi się frekwencją w łącznym korpusie tekstowym, przy czym dany leksem musiał wystąpić przynajmniej w czterech z siedmiu poematów. Otrzymane wskaźniki porównywałem z obliczonymi wskaźnikami dla tych lekse­ mów w innych tekstach w celu ustalenia list słów-kluczy. Ze względu na

(22)

wycin-kowość danych dla literackich tekstów romantycznych i brak danych dla polszczy­ zny ogólnej z tego okresu opracowane przeze mnie zestawy wyrazów-kluczy nie mogą być traktowane jako ostateczne i w toku dalszych badań zostaną pewnie zweryfikowane, gdyż może się okazać, że są zbyt obszerne.

Wziąłem pod uwagę słowa autosemantyczne zależne od autora, które w tekście danego poematu mają frekwencję wyższą od frekwencji średniej - stosunku wiel­ kości zbioru (liczby słowoform) do słownika (liczby haseł) Frś = N/W. Ponieważ frekwencja średnia leksemu ma wskaźnik: w Grażynie 2,95, w Januszu Bieniaw-

skim 1,86, w M arii 3,53, w Zamku kaniowskim 3,92, w Wacławie 3,61 w Przedświ­ cie 3,57 i w Szczęsnej 2,07, a w łącznym korpusie tekstowym 6,09, przyjąłem, że

słowo-klucz musi mieć w każdym z indywidualnych tekstów Fr > 4, a w ich łącz­ nym korpusie Fr > 7. Przyjąłem też, że dla każdego ze słów-kluczy Pemp > 0,0006 (stosunek frekwencji hasła do długości tekstu Fr/N), przy czym wskaźnik ten jest przynajmniej o połowę wyższy od wskaźnika Pemp dla tego samego leksemu w innych tekstach. (To odzwierciedla się w wyraźnej różnicy rangi leksemu na listach rangowych słów porównywanych tekstów.)

W tekstach dwóch krótkich poematów {Janusza Bieniawskiego - 1603 i Szczę­

snej - 1910 wyrazów tekstowych) niektóre leksemy nawet ze strefy słownictwa

najrzadszego wykazują dość wysoki wskaźnik prawdopodobieństwa empiryczne­ go. Nie zaliczam ich do słów kluczowych, mimo że wskaźnik ten dla nich w innych tekstach jest znacznie niższy (zob. Aneks 5.1). Nie uznałem za słowa- -klucze Wacława dwóch wyrazów, które mają wysoki wskaźnik Pemp nie tylko w tekście tego poematu, ale też w wybranych tekstach poezji miłosnej Słowackiego (por. Skubalanka, 1966 Słownictwo): żona w Wacławie Pemp = 0,0021, w poezji miłosnej Pemp = 0,0029, kaskada w Wacławie Pemp = 0,0010, w poezji miłosnej Pemp = 0,0007. Dotyczy to także leksemu czoło, który w łącznym korpusie tekstowym siedmiu poematów osiągnął wskaźnik Pemp = 0,0016 (czyli dwukrotnie wyższy niż w prozie epickiej naturalistów), ale w poezji miłosnej Słowackiego występuje jeszcze częściej, osiągając Pemp = 0,0023.

1.8 Zasady cytowania kontekstów słów-kluczy

Staram się cytować minimalne konteksty słów-kluczy, niezbędne do identyfi­ kacji ich znaczenia tekstowego. Nie w każdym wypadku przytoczony kontekst danego leksemu jest jedno- lub dwuwersowy, co jest uwarunkowane poetyckim szykiem przestawnym oddalającym człony niezbędnych do ukazania związków wyrazowych, powtarzaniem wyrazu kluczowego w określonych miejscach tekstu, a przede wszystkim specyfiką obrazowania poetyckiego. Zbyt mały bowiem fragment wyjęty z rozbudowanego metaforycznego obrazu nie jest wystarczający do zrozumienia intencji poety.

(23)

Jeśli zapis formy wyrazowej oddaje dawniejszą końcówkę, zachowuję w cyta­ tach oryginalną pisownię zastosowaną w wykorzystanym do analizy wydaniu utworu (zob. Źródła w Bibliografii). Nie zmieniam też poetyckiej interpunkcji zależnej od czynników emocjonalnych i wymogów rytmu wiersza.

Serdecznie dziękują Profesor Zofii Kurzowej i Profesor M arii Zarębinie za cenne uwagi w recenzjach mojej pracy, które pozwoliły mi ulepszyć ostateczną redakcją rozprawy przed je j wydrukowaniem.

(24)

2. Struktura semantyczna słów-kluczy

i ich funkcje stylistyczne

Poprzez analizę wartości kontekstowej słów-kluczy można opisać semantykę poetycką autora tekstu (por. Wyka, 1952 Słowa-klucze, s. 27). Podobne cechy wykryte w semantyce poetyckiej kilku autorów tekstów zbliżonych gatunkowo wyznaczają częściowo charakterystykę językowo-stylistyczną grupy utworów, w tym wypadku reprezentujących polską epikę romantyczną.

Znaczenia kontekstowe wyrazów charakterystycznych dla analizowanych poe­ matów porównuję z ich znaczeniami słownikowymi, wyszczególnionymi w pod­ stawowych słownikach ogólnych oraz w słownikach historycznych (zob. wykaz słowników w Bibliografii). Opisywane wyrazy ułożone są w kolejności uzależnio­ nej od wysokości ich wskaźnika prawdopodobieństwa empirycznego w tekście. Przy równych wskaźnikach Pemp decyduje przynależność leksemu do kategorii gramatycznej i jego kolejność alfabetyczna.

Po opisie i egzemplifikacji znaczeń i funkcji stylistycznych każdego słowa kluczowego warto wymienić wspomagające go w tekście wyrazy pokrewne, a także podać informację o tym, w których słownikach ogólnych i historycznych cytowany jest ten leksem z dzieł romantyków. Dzięki tej informacji można się przekonać, że cytaty w słownikach tylko wyjątkowo zawierają słowa kluczowe indywidualnego tekstu literackiego. Dobór tekstów artystycznych do ekscerpcji materiału leksykalnego przy sporządzaniu słowników ogólnych zależy przede wszystkim od utrwalonej w świadomości społecznej hierarchii twórców (naj­ częstsze są cytaty z Mickiewicza). Dobrze byłoby, gdyby przy egzemplifikowaniu cytatami z literatury znaczeń haseł wyrazowych w przygotowywanych słownikach ogólnych w należytym stopniu były uwzględnione konteksty z tych utworów, dla których te leksemy są bardziej charakterystyczne niż dla innych tekstów literackich.

Przy realizacji tematu badawczego bardzo potrzebne były dane ze Słownika

języka Adama Mickiewicza dla ustalenia listy słów kluczowych polskiej epiki

romantycznej. Słownik języka największego naszego poety, obejmujący materiał leksykalny z wszystkich jego tekstów, zawiera wszystkie leksemy uznane przeze mnie za charakterystyczne dla poematów romantycznych.

(25)

2.1 Grażyna (N = 7007, W = 2375) A. Mickiewicza

Spośród wyrazów charakterystycznych dla tekstu tej historycznej powieści poetyckiej największe prawdopodobieństwo empiryczne wykazuje czasownik

skoczyć (Pemp = 0,0013). Użyty został w potocznym znaczeniu ‘szybko ruszyć^

pospieszyć, rzucić się’ (por. Sstp, Linde, SWil, SWar, SJPD, SJPSz)*. Zarówno w narracji odautorskiej, jak i w wypowiedzi postaci służy najpierw do podkreślenia szybkości wykonywania poleceń przez poddanych księcia, np.

[...] w dłoń klasnął,

Skoczyli słudzy [...] (Graż., nar., s. 34);** Niechaj więc Rymwid wraz do pana skoczy,

By go przebudzić [...] (Graż., m. poz. zal., s. 47).

Szczególnie przydatny jest ten czasownik o aspekcie dokonanym przy o p i s y w a- n i u przez narratora wielkiego tempa bitwy:

Ten widok gniewy w książęciu poduszcza,

Skoczył z wyniosłem nad głową żelazem (Graż., nar., s. 53); Książę jak skoczył, tak goni na czele (Graż., nar., s. 54); Kiedy mu swoi na pomoc skoczyli (Graż., nar., s. 59); Tymczasem rycerz upuszczone wodze

Starcowi wręczył, sam do pana skoczył (Graż., nar., s. 60).

Także giermek, opisujący wielkie wzburzenie Litawora i jego błyskawiczny wy­ jazd z zamku, używa chętnie tego czasownika:

„[...] skoczył na księżnej pokoje” (Graż. Epil. aut., giermek, s. 59); „Potem na dół, jakoby nieprzytomny sobie

Skoczył, gdzie stały jego rumaki przy żłobie" (Graż. Epil. aut., giermek, s. 59); „I zawróciwszy konia, lotem błyskawicy,

Przez dziedziniec, most, wały, skoczył ku stolicy” (Graż. Epil. aut., giermek, s. 59). Jak widać, wyraz ten w utworze służy przede wszystkim dynamicznemu relacjo­ nowaniu wydarzeń. W słownikach cytowany jest najczęściej z Mickiewicza (SWar, SJPD), a także z Fredry i Zaleskiego (SWar), a w znaczeniu przenośnym z M arii Malczewskiego (SJPD).

Wskaźnik Pemp = 0,0011 mają dwa wyrazy kluczowe Grażyny: gmach i rumak. Rzeczownik gmach został użyty tylko raz w znaczeniu ‘wielki, okazały budynek, budowla’ (por. Sstp, Linde, SWil, SWar, SJPD, SJPSz). Jest synonimem zamku lub

warowni:

„Widziałem pysznych Krzyżaków warownie, Na które Prusak nie spojrzy bez strachu;

* Skróty oznaczające słowniki, zob. Bibliografia.

** Po cytacie podaję w nawiasach: skrót tytułu poematu, skrót wyrazu „narracja” (czasem terminu „mowa pozornie zależna”) lub nazwę postaci i numer strony analizowanego wydania utworu.

(26)

A przecież mniejsze od Witolda gm achu,

Co jest na Wilnie, lub Trockiem jeziorze" (Graż., Litawor, s. 30).

Większość kontekstów wskazuje na dawne znaczenie tego wyrazu ‘pokój, komna­ ta, mieszkanie, apartament’. Pojawiło się ono jednak chyba dopiero w dobie śred- niopolskiej, gdyż nie potwierdza go materiał z tekstów staropolskich (por. Sstp), a notuje Linde i późniejsze słowniki (por. SWil, SWar, SJPD). Na lokalizowanie przy pomocy tego wyrazu wydarzeń wewnątrz zamku (w jego części przeznaczo­ nej dla księcia lub księżnej) wskazują określenia przymiotnikowe:

Księżna i chwili nie bawiąc w komorze,

Spieszy w gm ach pański przez tajne pokoje (Graż., nar., s. 40); [...] już w swój gm ach niewieści

odeszła księżna [...] (Graż., nar., s. 41).

W o p i s i e nerwowego zachowania się Litawora przed rozmową z Rymwidem wyraz gmach jest synonimem wyrazów: pokój i komnata:

W pokoju ciemno i tylko od stołu

Kaganiec światłem konającem płonął.

Litawor chodził po gm achu dokoła (Graż., nar., s. 15); Znowu komnatę obchodzi dokoła,

[...1

[...] Potem w róg gm achu zwraca się z pośpiechem,

Każe podwoje zam knąć Rymwidowi (Graż., nar., s. 16).

W wypowiedzi giermka takie znaczenie wyrazu kluczowego sugeruje jedność miejsca — obserwowany i obserwator znajdują się w jednym pomieszczeniu:

„Wsunąłem się na klęczkach w ciemny zakąt gm achu

Widziałem, jako szukał oręża i zbroje” (Graż. aut., giermek, s. 59).

Na znaczenie pierwsze lub drugie wyrazu kluczowego może wskazywać kontekst: „Wraca Litawor, Rymwid, i Grażynę z łęku

Wysadziwszy, do gm achu dźwigali na ręku" (Graż. Epil. aut., giermek, s. 59). Raczej do pierwszego znaczenia nawiązuje użycie tego wyrazu w m e t a f o r y c z ­ nym p o r ó w n a n i u , które służy budowaniu tajemniczego o b r a z u świata widzianego mglistą nocą:

I świat był na kształt gm achu sklepionego,

A niebo na kształt sklepu ruchomego,

Księżyc jak okno, którędy dzień schodzi. (Graż., nar., s. 11).

Słowniki cytują ten wyraz z Grażyny w dawniejszym znaczeniu (SWar, SJPD). W poemacie tym został wykorzystany do archaizacji i poetyzacji tekstu.

Rzeczownik kluczowy rumak (odczuwany przez dzisiejszego czytelnika jako wyraz książkowy — por. SJPSz) użyty został w powieści poetyckiej Mickiewicza (zarówno w narracji, jak i w wypowiedziach postaci) w znaczeniu ‘piękny, dzielny, rasowy koń, zwłaszcza wierzchowy koń bojowy’ (por. Linde, SWil, SWar, SJPD, SJPSz). Należy podkreślić, że w tekstach staropolskich ten wyraz nie występuje

(27)

(brak w Sstp). Linde stwierdził występowanie tej pożyczki z tatarsko-tureckiego przez ukraiński w polskich tekstach siedemnastowiecznych i osiemnastowiecz­ nych. Występuje ona m.in. w dziełach W. Kochowskiego (por. Margańska, 1976

Rutenizmy, s. 171). Używają go w swej rozmowie Rymwid i Litawor:

„Jakiegoś widzę rumaka przy wieży,

A tuż i rycerz oparty na łęku" (Graż., Rymwid, s. 22); „Będąc u Mistrza, sam sobie wybrałem,

Jakie ma przysłać rumaki i chłopy” (Graż., Litawor, s. 24).

Dla narratora wyraz ten jest niezbędny do uwznioślenia narracji przy o p i s y w a ­ niu polowania:

Często myśliwa, na żmudzkim rumaku,

1 ...1

Pośród strzelczego hasała orszaku (Graż., nar., s. 36), a szczególnie wyjazdu na pole bitwy i samej bitwy:

Stąd nie gościńcem puścili rumaki,

Ale na prawo [...] (Graż., nar. s. 52); [...] sam do pana skoczył,

Rumaki każe nawrócić ku drodze,

Chwiejącego się ramieniem otoczył (Graż., nar., s. 60).

Jeśli chodzi o „czarnego rycerza”, rumak jest ważnym elementem służącym identyfikacji tej tajemniczej postaci w boju i podczas pogrzebu księżnej:

Tyle o czarnym rycerzu wiedziano.

Dziś w tymże płaszczu, na tymże rumaku (Graż., nar., s. 64).

0 tym, że Litawor był miłośnikiem pięknych koni, można wnioskować z relacji giermka:

„Skoczył, gdzie stały jego rumaki przy żłobie” (Graż. Epil. aut., giermek, s. 59). W o p i s i e pojmanego komtura krzyżackiego wyraz rumak został określony przy­ miotnikiem, którego znaczenie dzisiejszy czytelnik poematu nierozerwalnie koja­ rzy z tym rzeczownikiem:

W środku dąb sterczał, a pod dębem stoi

Niemiecki braniec na dzielnym rumaku (Graż., nar., s. 62).

Słowniki cytują ten wyraz z Mickiewicza (SWar, SJPD) oraz ze Słowackiego 1 z M arii Malczewskiego (SJPD). W Grażynie służy poetyzacji tekstu, podobnie jak w tekstach poetyckich różnych epok. Ten poetyzm stylistyczny spotykany jest jeszcze w dwudziestowiecznej poezji J. Przybosia i S. Różewicza (por. Skubalan-

ka, 1968 Niektóre, s. 155)

Cztery wyrazy kluczowe Grażyny: cudzy, most, oręż i rada osiągnęły w tekście tego poematu wskaźnik Pemp = 0,0010.

(28)

Przymiotnik cudzy ma tutaj dwa znaczenia: 1. ‘należący do kogo innego, będący własnością kogo innego’ (por. Sstp, Linde, SWil, SWar, SJPD, SJPSz), 2. ‘obcy, nieznany, cudzoziemski’ (por. Sstp, Linde, SWil, SWar, jako regionalizm znaczeniowy — SJPD, SJPSz). W tym znaczeniu (rosyjskim lub ruskim) prowin- cjonalizm cudzy występuje także w Mickiewiczowskich balladach i w poezji J.B. Zaleskiego (por. Skubalanka, 1984 Historyczna, s. 215, 1997 Mickiewicz, s. 14,239).

W pierwszym znaczeniu wyraz użyty w kilku kontekstach: — w charakterystyce bezpośredniej głównej bohaterki:

Owszem cudzem u pilnie kryła oku,

Z jaką potęgą w sercu m ęża władnie (Graż., nar., s. 37), — rozmowie Litawora z Rymwidem:

„Jak swoję w łasność lub zdobycze cudze,

Litaworowi podarował słudze?” (Graż., Litawor, s. 17); „[...] P roszę teraz, kto tu

Pochlebi sobie, ż e ma serce cudze? ” (Graż., Rymwid, s. 4 3 ); „Jeżeli kiedy wychodzę po radę

Do cudzych, własnej nie ufając głowie,

Zawżdy twe zdanie na początku kładę” (Graż., Litawor, s. 22).

W drugim znaczeniu wyraz wystąpił: w b e z p o ś r e d n i e j c h a r a k t e r y s t y c e Litawora, będącej relacją myśli jego żony:

Ale cóż pocznie? Zna, że książę młody

Namowom cudzym mało daje ucha (Graż., m. poz. zal., s. 18), w pytaniu Rymwida skierowanym z wyrzutem do księcia:

„Albo czy do tych kresów zaszły rzeczy, Iż domowego naszych zwad kąkolu Nie zdoła wyrwać dłoń bratniej przyjaźni,

Oręż dla cudzej zachowując kaźni?” (Graż., Rymwid, s. 28) oraz w o p i s i e bitwy (tu także w użyciu rzeczownikowym):

Wtem huf litewski nawałę rozbije, Biorąc go między puklerze i miecze: Ten słabe razy swojemi poprawia,

A ten od cudzych razów go zastawia. (Graż., nar., s. 55); Swoi i cudzy zmieszani w natłoku,

Zewsząd szczęk razów [...] (Graż., nar., s. 54).

Słowniki (SWar, SJPD) cytują ten wyraz w drugim znaczeniu tylko z Mickiewicza. Most jest w tej powieści historycznej o średniowiecznej Litwie już budowlą ruchomą, mimo że w tekstach staropolskich nie znaleziono użycia wyrazu w tym znaczeniu (por. Sstp, dopiero Linde notuje ‘ruchomy, wzwodny most’, późniejsze słowniki „zwodzony most” — por. SWil, SWar, także „spuszczany” i dawny „zwodowy” — por. SJPD). W narratorskim o p i s i e bezpośredniego otoczenia

(29)

zamku dawniejsze określenie przymiotnikowe pojawia się tylko w dokładnym ry­ mie:

Na lewe skrzydło zamkowej budowy,

Gdzie ku stolicy spadał most zwodowy (Graż., nar., s. 35),

a wewnątrz wersu użyty został w funkcji przydawki wyodrębniającej nowszy imiesłów:

I m ost zwodzony z łoskotem opada (Graż., nar., s. 12).

Symptomatyczne dla specyfikacji znaczeniowej tego wyrazu kluczowego są też użyte w bezpośrednim związku czasowniki w narratorskim opowiadaniu o zdarze­ niach:

Podjęto mosty i zamkniono zwory (Graż., nar., s. 61); I m ost opada, i wolnemi kroki

Rusza się orszak w żałobnej odzieży (Graż., nar., s. 62).

W innych kontekstach wyraz ten funkcjonuje w znaczeniu już nie tak dokładnie sprecyzowanym — służy ogólnemu lokalizowaniu zdarzeń w narracji i w opowia­ daniu giermka:

A pacholiki i nadworne sługi

Aż na most wywiódł na dziedziniec drugi (Graż., nar., s. 51);

„Przez dziedziniec, most, wały, skoczył ku stolicy" (Graż. Epil. aut., giermek, s. 59) oraz podkreśleniu nienawiści Litwina do dumnego Krzyżaka:

„Aż pod m ost pięścią zgiąłbym łeb zadarty" (Graż., członek załogi zamku, s. 13). Jeden ze słowników (SWar) cytuje ten wyraz z Mickiewicza i ze Słowackiego.

Wyraz kluczowy oręż (dzisiaj odczuwany jako książkowy — por. SJPD) wy­ stępuje w poemacie w znaczeniu ‘narzędzie walki, broń, miecz’ (por. Sstp coli.

oręże, Linde i SWil oręż obok oręże, SWar, SJPD, SJPSz).

W narracji odautorskiej został użyty w o p i s i e krzyżackiego jeńca: Niemiecki braniec na dzielnym rumaku,

Z orężem , w hełmie i zupełnej zbroi (Graż., nar., s. 52)

oraz w c h a r a k t e r y s t y k a c h b e z p o ś r e d n i c h księżnej i księcia (tu jako składnik z w i ą z k u f r a z e o l o g i c z n e g o ) :

Igłę, wrzeciono, niewieście zabawy

G ardząc, twardego imała oręża (Graż., nar., s. 36);

P rzecz Litawor na Niemce imał się oręża (Graż. Epil. aut., nar., s. 58). Giermek w swej relacji o zdarzeniach w zamku podczas bitwy podkreśla:

„Widziałem, jako szukał oręża i zbroje" (Graż. Epil. aut., giermek, s. 59), a księżna wydaje stanowczy i dokładny rozkaz:

„Ty, giermku, rozkaż osiodłać Hestera,

Cytaty

Powiązane dokumenty

Nastąpi to także dzięki sztucznej inteligencji, dużym bazom danych i innym narzędziom, które możemy wykorzystać, by dowiedzieć się, jak dana choroba postępuje i jaka jest

Bardzo użytecznym dodatkiem jest wykaz wszystkich ważniejszych publikacji dotyczących odkryć dokonanych na terenie Kafarnaum, znajdującego się pod kuratelą

Rami Darwisz z Aleksandrii Przemiany w świecie arabskim, które rozpoczęły się na przełomie 2010 i 2011 ro- ku, a którym świat zachodni nadał nazwę Arabskiej Wiosny, były

Powszechnie zatem wierzono w istnienie charakteru narodowego, przy czym to pojęcie rozumiano wieloznacznie. W wersji najprostszej, jak już wspomniałam, typowej dla początku

w analizach witryn, jednocześnie zdradzając intuicyjne podejście wielu bada- czy, którzy traktują witrynę i strony WWW analogicznie do wydania gazety, jednak bez

W okresie rozpadu feudalizm u pojęcie to straciło sw oje pierw otne znaczenie, zostało ograniczone w yłącznie do szlachty, k tó ra n aród id en ty ­ fikow ała ze

A gdy już mieli cegłę zamiast kamieni i smołę zamiast zaprawy murarskiej, rzekli: „Chodźcie, zbudujemy sobie miasto i wieżę, której wierzchołek będzie sięgał nieba, i w

Z przeprowadzonych badań wstępnych wynika, że tłuszcze w temperaturze 120°C charakteryzują się lepkością kinematyczną porównywalną do oleju napędowego w 40°C,