Modernizacja ekonomiczna w ekonomii rozwoju

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 859. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2011. Łukasz Jabłoński Katedra Ekonomii Stosowanej. Modernizacja ekonomiczna w ekonomii rozwoju 1. Wprowadzenie Celem artykułu jest zaprezentowanie ewolucji poglądów na temat zasadniczych czynników wytwórczych oraz rozwiązań działalności regulacyjnej państwa (polityki gospodarczej), wspierających proces modernizacji ekonomicznej. Rozważanie przeprowadzono na gruncie ekonomii rozwoju (development economics), w której dominują trzy podejścia do rozwoju ekonomicznego, tj.: teorii modernizacji (modernization theory) wywodzącej się z anglosaskich kręgów intelektualnych (teorie klasyczne, neoklasyczne, keynesowskie, liberalne i neoliberalne), teorii zależności (dependency theory) opartej na metodologii ekonomii marksistowskiej i neomarksistowskiej, a także szkoły latynoamerykańskiej rozwiniętej przez historyków i politologów z Ameryki Łacińskiej, którzy ujmowali polityczno-społeczne i kulturowe uwarunkowania rozwojowe krajów latynoamerykańskich [Piasecki 2003a, 2003b, 2007; Wiarda 1999; Kozak 2001; Jemeson 2006]. Przedmiot badań ekonomii rozwoju obejmuje m.in.: oszczędności i inwestycje (teorie ortodoksyjne), korzyści skali, transformację strukturalną i demograficzną, postęp techniczny i czynnik ludzki, podział dochodów, ograniczoność zasobów naturalnych, otwarcie gospodarek krajowych na globalizację, a także różne rodzaje polityki gospodarczej zalecane krajom zacofanym i rozwijającym się [Kozak 2001; Ruttan 1998]. W celu usystematyzowania poglądów dotyczących uprzednio wspomnianych kwestii rozstrzygnięcia różnych szkół ekonomicznych podzielono na dwie części. Pierwsza podsumowuje rozważania ekonomistów włączających się w główny nurt ekonomii. Druga zawiera wnioski wynikające z teorii i koncepcji spoza głównego nurtu ekonomii, a więc wykraczające poza paradygmaty keynesowski, neoklasyczny, czyli charakterystyczne dla ortodoksyjnych teorii ekonomicznych.. ZN_859.indb 97. 2011-09-02 08:29:40.

(2) 98. Łukasz Jabłoński. 2. Istota modernizacji ekonomicznej Pojęcie modernizacji wyrasta z modernizmu, czyli jak podaje H. Zboroń [2009, s. 171] z „orientacji myślowej obejmującej wielorakie poglądy filozoficzne, także socjologiczne, które odnoszą się do społecznych przemian zapoczątkowanych w Europie w epoce nowożytnej”. Zatem filozofia modernizmu jest systemem przekonań stanowiących ideowe, światopoglądowe podstawy zwrotu modernizacyjnego, rozumianego jako ogół zjawisk społecznych mających charakter zmian technologicznych w praktyce gospodarczej, jak i zmian w zakresie przekonań symbolicznych powiązanych z procesami politycznymi, socjologicznymi, przemian obyczajowości oraz przewartościowań światopoglądowych [Zboroń 2009, s. 172]. W związku z tym modernizacja jest procesem unowocześniania gospodarki, instytucji społecznych, zmian porządku politycznego, a także postaw i mentalności. Odnosi się on do wartości technologicznych i polega na usprawnianiu, ujednolicaniu, poprawianiu wydajności działań praktyki społecznej [Zboroń 2009, s. 172]. Modernizację można także rozumieć jako całościowe przemiany cywilizacyjne i kulturowe (technologiczne i świadomościowe), jej początek zaś wyznacza przejście gospodarki ze stadium tradycyjnego do nowoczesnego, a także kolejno do bardziej zaawansowanych jej form, a więc ponowoczesnej i postmodernistycznej [Krzysztofek, Szczepański 2002, s. 43]. Ze względu na złożoność procesów, które ujmowała, modernizacja była podejmowana zasadniczo w obszarze socjologii i filozofii1. Próbując powiązać termin modernizacji ze zmianami jedynie w przestrzeni ekonomicznej społeczeństw, można sformułować pojęcie modernizacji ekonomicznej. Zatem modernizację ekonomiczną można rozumieć jako proces zmian o charakterze ilościowym i jakościowym, zachodzący w gospodarce krajowej i umożliwiający szybki wzrost i rozwój ekonomiczny gospodarki krajowej. W konsekwencji modernizację tę można sprowadzić do wszelkich zmian zasadniczo o charakterze zamierzonym, które prowadzą do urzeczywistniania się wzrostu i rozwoju ekonomicznego w danej gospodarce krajowej. W odniesieniu do krajów zacofanych i rozwijających się modernizacja prowadzi do zwiększenia ich szans na odrobienie dystansu rozwojowego w stosunku do gospodarek wysoko rozwiniętych. W odniesieniu z kolei do krajów wysoko rozwiniętych utożsamiać ją można z procesem dostosowywania się do otoczenia makroekonomicznego w takim sensie, aby utrzymać bądź zwiększyć udział w podziale globalnego bogactwa i dobrobytu ekonomicznego. 1 W grupie socjologów podkreślających istotę modernizacji społecznej można wskazać m.in.: F. Tönniesa, G. Simmela, E. Durkheima, M. Webera, wśród filozofów zaś m.in.: T. Hobbesa, B. Spinozę, J. Locka, J.A. Condorceta [Zboroń 2009, s. 174–175].. ZN_859.indb 98. 2011-09-02 08:29:40.

(3) Modernizacja ekonomiczna w ekonomii rozwoju. 99. 3. Teorie głównego nurtu Teorie rozwoju ekonomicznego głównego nurtu ekonomii tworzą najbardziej płodny obszar badań nad rozwojem ekonomicznym. Powstawały one w ramach modernistycznej szkoły myślenia o rozwoju, która ukształtowała się w latach 50. i 60. XX wieku. Szkołę modernizacji tworzyli zwłaszcza ekonomiści wywodzący się z krajów Europy Zachodniej i USA, co rzutuje na europocentryzm tej szkoły myślenia o rozwoju lub niedorozwoju krajów zacofanych lub rozwijających się. Podstawy koncepcyjne modernistycznego podejścia do rozwoju opracowali m.in.: Karl Polanyi, Everett von Hagen, Robert Heilbroner oraz W.W. Rostow. Opierając się na historycznej analizie doświadczeń rozwojowych krajów Europy Zachodniej i USA, moderniści sugerowali, iż rozwój jest jednokierunkowy, postępowy, stopniowy i nieodwracalny. Wynika on z endogenicznych czynników i uwarunkowań każdej gospodarki, przez co kieruje poszczególne społeczeństwa na kolejne etapy rozwoju [Hettne 1983, s. 247–266; Wiarda 1999, s. 50–69]. Według modernistów, wszystkie kraje, bez względu na to, czy są zacofane, rozwijające się czy rozwinięte, podążają tymi samymi, uniwersalnymi ścieżkami rozwoju, tj. od gospodarek tradycyjnych do nowoczesnych. Szkoła ta prezentowała naturalny, ewolucyjny sposób rozwoju gospodarczego, którego siłą jest kapitalizm, akumulacja, prywatna przedsiębiorczość i przemysł [Kozak 2001, s. 21]. Stąd szansą na przezwyciężenie niedorozwoju i odrobienie zapóźnień rozwojowych przez kraje zacofane i rozwijające się jest wykorzystanie doświadczeń krajów wysoko rozwiniętych. Przedstawiciele szkoły modernizacji uznawali wyższość rozumu, zachowań i rozwiązań racjonalnych nad zachowaniami emocjonalnymi i opierającymi się na starych wzorcach kulturowych, które według nich są z założenia nieefektywne. Nadrzędnymi wartościami modernistów jest kultura i wzorce gospodarowania Zachodu, tj. pieniądz, status materialny i społeczny, wiedza oraz wolność i demokracja [Kozak 2001]. W rezultacie barierą rozwoju w krajach zacofanych i rozwijających się jest tradycjonalizm przejawiający się dominującym sektorem rolniczym, niskim standardem życia, widoczny we wszystkich formach kulturowych i instytucjonalnych. Wobec tego rozwój gospodarczy przynoszący dobrobyt w krajach rozwijających się można osiągnąć jedynie poprzez modernizację gospodarki, polegającą na uprzemysłowieniu. Na przestrzeni dekad gloryfikowano różne czynniki i uwarunkowania kluczowe dla procesu odrabiania dystansu rozwojowego. Chodzi tu m.in. o: – tworzenie wysokich oszczędności i inwestycji (ortodoksyjne teorie ekonomiczne),. ZN_859.indb 99. 2011-09-02 08:29:41.

(4) 100. Łukasz Jabłoński. – wykorzystywanie odpowiednich technik wytwarzania (R. Nurske, A.E. Kahn, G.M. Meier, H. Lebenstein, A.K. Sen, E.F. Schumacher)2 oraz korzyści skali w krajach doganiających [Hirschman 1958; Rosenstein-Rodan 1943], – stymulowanie transformacji strukturalnej i demograficznej [Clark 1953; Ranis, Fei 1961; Matsuyama 1992; Becker, Murphy, Tamura 1990], – intensyfikację postępu technicznego i inwestowania w czynnik ludzki [Schultz 1962; Krueger 1968; Becker 1975; Lucas 1988], – podział dochodów [Kuznetz 1955; Sen 1983], ograniczoność zasobów naturalnych [Grossman, Krueger 1995] czy otwarcie gospodarek krajowych na globalizację [Ruttan 1998, s. 1–26]. Należy zaznaczyć, że w upowszechnionym przez modernistów kanonie intelektualnym pozostaje znacząca część teorii ekonomii tworzonych w drugiej połowie XX wieku. Uaktywnienie endogenicznych sił sprawczych rozwoju prowadzi kraje rozwijające się i zacofane w kierunku gospodarki zurbanizowanej, szybkiego rozwoju gospodarczego oraz większych możliwości zarobkowych dla obywateli. Do lat 70. XX wieku rozwój i przez to także modernizację utożsamiano zasadniczo ze wzrostem gospodarczym, który zajmował dominujące miejsce w debacie o postępie ekonomicznym, który umożliwia zaspokajanie rosnących potrzeb społeczeństw, tj. wyżywienie, edukację, opiekę zdrowotną itp. W konsekwencji modernizacja gospodarki oparta na uprzemysłowieniu wspiera rozwój gospodarczy poprzez wzrost zasobności materialnej [Hettne 1983, s. 247–266; Mazumdar 2005, s. 98–120]. Znaczny wkład w zrozumienie istoty oddziaływania wewnętrznych (endogenicznych) czynników wytwórczych na wzrost wielkości produkcji i przez to bogactwa ekonomicznego wniosła teoria wzrostu gospodarczego, która jest istotnym elementem ekonomii głównego nurtu. Początek teorii wzrostu gospodarczego wiąże się z pracami R.F. Harroda [1937], E. Domara [1947], które tworząc podwaliny pod neoklasyczną teorię wzrostu gospodarczego, nie zdołały zaprezentować stabilnego w czasie procesu wzrostu gospodarczego. Istotny wkład w rozwój teorii wzrostu gospodarczego miał również M. Kalecki [1962]. Z kolei wykorzystanie w neoklasycznej teorii wzrostu gospodarczego [Solow 1956; Swan 1956] stałych efektów skali, malejących produktywności krańcowych, dodatnich elastyczności substytucji czynników wytwórczych oraz stałych stóp oszczędności w kapitał rzeczowy umożliwiły wyjaśnienie stabilnego procesu wzrostu gospodarczego. Pomimo zasadniczych różnic w wyjaśnianiu mechanizmu wzrostu gospodarczego przez keynesistów (R.F. Harrod, E. Domar, M. Kalecki) oraz neoklasyków (R.M. Solow, T.W. Swan), autorzy ci jednoznacznie podkreślali istotną wagę kapitału rzeczowego jako 2 Debatę nad technikami wytwarzania zalecanymi dla krajów rozwijających się i zacofanych zaprezentowano m.in. w [Piasecki 2003b, s. 22–23].. ZN_859.indb 100. 2011-09-02 08:29:41.

(5) Modernizacja ekonomiczna w ekonomii rozwoju. 101. zasadniczego czynnika wzrostu, rozwoju oraz modernizacji ekonomicznej gospodarek [Tokarski 2007, 2009]. We wczesnych fazach uprzemysłowienia zalecano także wykorzystywanie strategii modernizacji imperatywnej, w której dominującą rolę w rozwoju odgrywało państwo wspierające decyzje alokacyjne oraz mechanizm ustalania cen i płac (M. Kalecki, O. Lange, V. Kantarovitch). W przypadku z kolei krajów o względnie wysokiej dojrzałości kapitalizmu zalecano politykę wywiedzioną z teorii keynesowskiej. W strategiach nawiązujących do upowszechnionego w latach 40. i 60. XX wieku keynesizmu, fundamentalną rolę w stabilizowaniu i podtrzymywaniu wysokiego tempa wzrostu i rozwoju gospodarki przypisywano państwu. Podobnie jak w przypadku modelu liberalnego, tu także rozległy udział państwa w kształtowaniu procesów realnych okazywał się zgubny dla wielu krajów doganiających (Boliwia, Meksyk, Brazylia) [Piasecki 2007]. Teoria wzrostu wyjaśniła również istotną rolę kapitału ludzkiego oraz postępu technicznego w zwiększaniu wielkości produkcji. Modele wzrostu gospodarczego opierające się na akumulacji kapitału ludzkiego wiążą się z pracami N.G. Mankiwa, D. Romera, D.N. Weila [1992] oraz R.E. Lucasa [1988]. Z kolei endogeniczny postęp techniczny jako zasadnicze źródło długookresowego wzrostu gospodarczego zaprezentowane zostało przez P. Romera [1986, 1990]. W konsekwencji teoria endogenicznego wzrostu gospodarczego wyjaśnia, że źródła długookresowego wzrostu gospodarczego wiążą sie z akumulacją kapitału ludzkiego oraz wiedzą naukowo-techniczną. Co więcej, modernizacja polegająca na szybkim wzroście i rozwoju ekonomicznym powinna opierać się na niematerialnych czynnikach wzrostu gospodarczego związanych z jednostką ludzką oraz nagromadzoną wiedzą i doświadczeniem. Podkreślanie roli kwalifikacji pracowników oraz postępu technicznego odzwierciedlonego w wiedzy naukowo‑technicznej nie umniejsza roli kapitału rzeczowego. Większość modeli endogenicznego wzrostu pozwala sądzić, że pomiędzy kapitałem rzeczowym, wiedzą naukowo-techniczną oraz kapitałem ludzkim występują zależności przyczynowo-skutkowe. W neoklasycznym modelu wzrostu N.G. Mankiwa, D. Romera, D.N. Weila [1992] akumulacja kapitału ludzkiego zależy od akumulacji kapitału rzeczowego. To znaczy wzrost kapitału ludzkiego (rzeczowego) pociąga za sobą wzrost kapitału rzeczowego (ludzkiego)3. Jeżeli chodzi o wiedzę naukowo-techniczną, warto zauważyć, że pierwsze modele (endogenicznej) wiedzy opracowane przez R. Arrowa [1962] i E. Sheshinsky’ego [1967]4 modelowały postęp techniczny jako produkt uboczny (by-product) akumulacji kapitału rzeczowego. W endogenicznych modelach wzrostu 3 Charakterystykę modelu N.G. Mankiwa, D. Romera, D.N. Weila [1992] znaleźć można w pracach: Woźniak [2008], Tokarski [2009]. 4 Podano za: [Barro, Sala-i-Martin 2004].. ZN_859.indb 101. 2011-09-02 08:29:41.

(6) 102. Łukasz Jabłoński. z kapitałem ludzkim zbudowanych na podstawie prac R.E. Lucasa [1988] oraz P. Romera [1986, 1990] wiedza naukowo-techniczna jest w pewnym sensie niezależna od akumulacji kapitału rzeczowego. Wynika to z faktu, że wytwarzana jest ona w sektorach angażujących jedynie istniejącą wiedzę lub kapitał ludzki. Jednak sektory wytwarzające nową wiedzę nie funkcjonują w oderwaniu od sektorów wytwarzających dobra pośrednie i finalne, które wytwarzane są z wykorzystaniem składników kapitału rzeczowego [Romer 1990]. W konsekwencji akumulacja wiedzy i kapitału ludzkiego okazuje się niemożliwa w oderwaniu od akumulacji kapitału rzeczowego. Jest oczywiste, że rola kapitału rzeczowego w tych modelach jest mniejsza aniżeli w pierwszych opracowaniach R. Arrowa [1962] i E. Sheshinsky’ego [1967], jednak nie można pomijać wagi tego czynnika wytwórczego w rozważaniu rozwoju i wzrostu czy modernizacji ekonomicznej. Wejście krajów niżej rozwiniętych na uniwersalną ścieżkę szybkiego rozwoju jest zatem możliwe jedynie dzięki wykorzystaniu doświadczeń (polityki gospodarczej) krajów wysoko rozwiniętych. Wyrazem przyjętego uniwersalizmu metodologicznego, typowego dla teorii głównego nurtu, było promowanie np. teorii skapywania bogactwa (trickle-down theory), z których wynikało, że wzrost bogactwa zamożnych podmiotów mikroekonomicznych przynosi korzyści także ubogim podmiotom, tj. pracownikom, obywatelom, gospodarkom. Przeciwnie do optymistycznych rozstrzygnięć teoretycznych, doświadczenia wielu krajów rozwijających się i zacofanych ujawniły, że strategie rozwoju wywiedzione wprost z ekonomii głównego nurtu okazały się znacznie mniej skuteczne, niż to pierwotnie zakładano. W myśl teorii neoklasycznych krajom rozwijającym się i zacofanym zalecano wdrażanie modelu liberalnego wywiedzionego z doświadczeń rozwojowych Anglii z okresu rewolucji przemysłowej XVII–XIX wieku. W wielu krajach próba „skopiowania” angielskiego modelu dynamicznego rozwoju okazała się trudna czy nawet niemożliwa. W dobie rozwoju globalnego kapitalizmu kraje rozwijające się i zacofane natrafiały bowiem na ogromne trudności wynikające z często niekorzystnego dla nich globalnego podziału zasobów pracy pomiędzy krajami bogatymi i biednymi [Hettne 1983]. W kontekście strategii przyspieszonego rozwoju ekonomicznego wywiedzionych z teorii szkoły modernizacji należy wspomnieć także o neoliberalizmie promowanym w latach 90. XX wieku5. Doświadczenia lat 80. obnażyły słabości strategii opartych na interwencji państwa w gospodarkę zarówno w krajach kapitalistycznych (strategie substytucji importu w krajach Ameryki Łacińskiej), jak i w krajach o systemach kierowanych administracyjnie (Europa Środkowo‑Wschodnia). Ponadto, sukcesy gospodarcze Malezji, Indonezji czy Singapuru 5 Oceny neoliberalnych strategii gospodarczych promowanych w ramach konsensusu waszyngtońskiego dokonał m.in. A. Wojtyna [2007, s. 1–23].. ZN_859.indb 102. 2011-09-02 08:29:41.

(7) Modernizacja ekonomiczna w ekonomii rozwoju. 103. wzmocniły argumenty lobby liberalnego na rzecz gloryfikacji mechanizmu rynkowego oraz globalnej liberalizacji i deregulacji lokalnych rynków dóbr i usług jako najskuteczniejszych sposobów odrabiania zapóźnień rozwojowych w krajach zacofanych i rozwijających się. W rezultacie w latach 90. ubiegłego wieku w teorii i praktyce gospodarczej dominowały koncepcje liberalne i neoliberalne promowane w ramach konsensusu waszyngtońskiego. Zakładał on twardą politykę fiskalną i monetarną, deregulację i liberalizację przepływów kapitałowych oraz handlu, ograniczanie subsydiów państwowych, umiarkowane opodatkowanie, liberalizację stóp procentowych, utrzymywanie niskiej inflacji, a przede wszystkim otwarcie gospodarek krajowych na globalną gospodarkę i konkurencję [Castels 1986]. Szczególną rangę w rozwoju krajów rozwijających się i zacofanych przypisywano także globalnym korporacjom oraz bezpośrednim inwestycjom zagranicznym. Polityka gospodarcza wynikająca z konsensusu waszyngtońskiego stosowana była także, a być może przede wszystkim, w krajach transformujących się Europy Środkowo-Wschodniej, gdzie w latach 90. rozpoczęto realizowanie reform systemowych. Polegały one na wdrożeniu złotych standardów kapitalizmu, tj. szybkiej liberalizacji, prywatyzacji, deregulacji i otwarciu gospodarek na konkurencję międzynarodową przy restrykcyjnej polityce fiskalnej i monetarnej [Woźniak 2002]. Już w pierwszych latach transformacji okazało się, że ta ścieżka urynkowienia przyniosła dla wszystkich tych krajów recesję, której głębokość i długość przewyższyła oczekiwania wielu ekonomistów. Można przypuszczać, że większość krajów Europy Środkowo-Wschodniej nie miała innej alternatywy dla przeprowadzanych przemian systemowych. Kraje te w skutek błędnych decyzji planistycznych z lat 70. i 80. XX wieku zwiększyły zadłużenie w międzynarodowych instytucjach finansowych do poziomu, który zagrażał ich wypłacalności. Natomiast w momencie rozpoczęcia transformacji międzynarodowe instytucje finansowe (Bank Światowy, Międzynarodowy Fundusz Walutowy), które stały się orędownikami neoliberalnego modelu przemian ekonomicznych w krajach posocjalistycznych, uzależniały częściowe bądź całkowite umorzenie długów tych krajów od przyjętego schematu reform systemowych. Neoliberalizm, który dominował w praktyce i teorii lat 90. XX wieku, przyniósł co najmniej połowiczne sukcesy dla większości krajów rozwijających się, transformujących się i zacofanych. Funkcjonowały tam bowiem niewykształcone rynki lokalne, niemogące sprostać wymaganiom globalnej konkurencji. Z kolei wysiłki lokalnych rządów w projektowaniu makroregulacji antycypujących społeczno-ekonomiczne uwarunkowania funkcjonowania tych rynków były mocno ograniczane w wyniku wpływowego lobby liberalnego reprezentowanego przez zwolenników koncepcji programów stabilizacyjnych MFW oraz BŚ. Dlatego. ZN_859.indb 103. 2011-09-02 08:29:41.

(8) 104. Łukasz Jabłoński. bardzo często pojawiały się zarzuty, głównie w literaturze szkoły zależności, że konsensus waszyngtoński działał w interesie najbogatszych gospodarek świata [Woźniak 2005b]. Słabości strategii gospodarczych opartych na konsensusie waszyngtońskim ujawniły się szczególnie w okresie kryzysu finansowego w Azji Południowo‑Wschodniej z lat 1997 i 1998. Dotknął on bowiem także kraje mocno związane z gospodarką światową, tj. Tajlandię, Singapur, Malezję, Indonezję. Paradoksalnie jednak wbrew wcześniejszym zaleceniom przedstawiciele BŚ oraz MFW doszukiwali się przyczyn kryzysu w tych krajach w „nadmiernym otwarciu na gospodarkę światową oraz braku możliwości zarządzania tą otwartością” [Piasecki, Wolnicki 2004]. Pomimo porażek polityki gospodarczej opartej na neoliberalizmie, schemat rozwoju oparty na konsensusie waszyngtońskim czy jego nowszej wersji, tj. konsensusie postwaszyngtońskim6, jest mocno forsowany w dużej grupie krajów rozwijających się. Przedstawiciele instytucji międzynarodowych, w tym np. ONZ, przyznając „prawo do rozwoju” dla krajów zacofanych i rozwijających się, forsują de facto strategie otwarcia na globalizację, które jak pokazało doświadczenie wielu krajów świata, przynosi zwykle największe korzyści liderom gospodarki światowej, tj. krajom wysoko rozwiniętym, kosztem krajów doganiających7. 4. Teorie i koncepcje rozwojowe spoza głównego nurtu ekonomii Teorie i koncepcje rozwoju ekonomicznego spoza głównego nurtu ekonomii ukształtowały się na gruncie krytyki teorii neoklasycznych, keynesowskich, liberalnych i neoliberalnych, czyli włączających się w grupę teorii modernizacji. Krytykę tę można sprowadzić do kilku kwestii, które odnoszą się wprost do 6 Konsensus postwaszyngtoński przyjmuje, że sukces rozwoju polega na zmniejszaniu luki nie tylko w zakresie kapitału rzeczowego, ale przede wszystkim w zakresie kapitału ludzkiego. Stąd też polityka modernizacji gospodarki krajów doganiających powinna uwzględniać uwarunkowania kulturowe i kapitał ludzki, a także sprzyjać w dłuższym okresie inwestycjom krajowym i zagranicznym, uwrażliwiać na parametry rynkowe, wdrażać instytucje i mechanizmy reagujące na bodźce wynikające z szybkich przepływów i absorpcji informacji, poprawę szeroko rozumianego systemu instytucjonalnego (prawa własności, system sadownictwa, nadzoru bankowego, izby handlowe itd.), który wpływa na efektywne działanie rynków, oraz opierać się na przyjaznych rynkowi interwencyjnych działaniach państwa tam, gdzie występują niedoskonałości rynku [Piasecki 2003b, s. 62–72]. 7 Wniosek taki wynika z badań nad integracją gospodarczą. Badania te wskazują, że wzrost korzyści zasadniczo dla wysoko rozwiniętych i zrzeszonych w regionalnych układach integracyjnych krajów odbywa się kosztem krajów trzecich, zwykle słabo rozwiniętych. Na temat integracji gospodarczej krajów zob. m.in.: [Ben-David 1993; Forountan, Pritchett 1993; De Melo, Montenegro, Panagariya 1992; Vamvakidis 1998].. ZN_859.indb 104. 2011-09-02 08:29:42.

(9) Modernizacja ekonomiczna w ekonomii rozwoju. 105. metodologicznych podstaw ekonomii głównego nurtu, a także jej przydatności w opisie rzeczywistości wielu krajów na przełomie XX i XXI wieku. Po pierwsze, jak pokazały doświadczenia wielu krajów, głównymi barierami procesu wzrostu, rozwoju czy odrabiania dystansu rozwojowego nie jest brak kapitału, umiejętności przedsiębiorczych, czyli niedobór wewnętrznych czynników i uwarunkowań wzrostu i rozwoju danego kraju. Niedorozwój i trwanie w pułapce niedorozwoju w znacznej mierze zależy od zewnętrznych czynników i uwarunkowań rozwojowych gospodarek zacofanych i rozwijających się. Po drugie, teorie modernizacji często pomijają w analizie uwarunkowań rozwojowych krajów rozwijających się i zacofanych wpływ podziału świata na peryferie (kraje słabiej rozwinięte) i centrum (kraje wysoko rozwinięte), a także rolę ambasad krajów centrum, wielkich korporacji transnarodowych, grup religijnych oraz globalnych instytucji finansowych (MFW, BŚ), które niejednokrotnie są stronnicze i działają w interesie krajów bogatych lub globalnego kapitalizmu [Hettne 1983; Wiarda 1999]. Po trzecie, teorie głównego nurtu opierają się na nierealistycznym założeniu sprowadzającym podmioty mikroekonomiczne (pracowników, obywateli, przedsiębiorstwa, gospodarki) do zatomizowanych indywiduów spojonych jedynie siłami rynkowymi i dokonujących wyborów na podstawie kryteriów wartości rynkowych nabywanych dóbr i usług [Woźniak 2005a; Brohman 1995, s. 297– 318]. Stąd wszelkie nierynkowe i niepieniężne relacje, dobra oraz instytucje wiążące jednostki gospodarujące stają się uniwersalne, niezmienne dla wszystkich krajów, a przez to nie mają istotnego wpływu na działalność gospodarczą. Uniwersalizm i redukcjonizm, powszechny w teoriach głównego nurtu powoduje, że rachunek ekonomiczny nie uwzględnia społecznych zróżnicowań kulturowych, światopoglądowych, antropologicznych oraz geograficznych, w jakich rozwijały się poszczególne kraje. Co więcej, pomimo pewnego wiązania teorii głównego nurtu ze środowiskiem naturalnym, nadal powszechne w nich jest ignorowanie ograniczoności i rzadkości zasobów naturalnych i środowiskowych, które stają się kwestiami najwyższej wagi w kontekście trwałości realnych procesów ekonomicznych w przyszłości. Po czwarte, wiele programów rozwojowych wywiedzionych z teorii modernizacji wdrażanych w krajach zacofanych i rozwijających się przyniosło co najwyżej połowiczne rezultaty [Piasecki 2003a]. Świat nie stawał się bardziej równy i obfitujący we wszystkich jego częściach, lecz coraz bardziej podzielony na bogate kraje północy i biedne południa. Sugeruje się, że teorie rozwoju głównego nurtu niejednokrotnie okazały się mało przydatne w rozwiązywaniu najbardziej nabrzmiałych problemów społeczno-ekonomicznych wielu krajów rozwijających się na przełomie XX i XXI wieku, tj. narastających nierówności majątkowo‑dochodowych, przemocy na tle konfliktów etnicznych, religijnych, wieloletnich. ZN_859.indb 105. 2011-09-02 08:29:42.

(10) 106. Łukasz Jabłoński. wojen domowych, kryzysów finansowych, a także wszechobecnej korupcji [Woźniak 2005b; Radcliffe 2004]. Co więcej, badania empiryczne dowiodły przeciwnie do przekonań modernistów, iż wzrost i rozwój ekonomiczny są rzadko procesami zrównoważonymi, natomiast znacznie częściej cyklicznymi, nierównymi, wyzwalającymi konfrontację nowych wyzwań i problemów rozwojowych wynikających z ciągłego dostosowywania się do nowych warunków, często zewnętrznych w stosunku do gospodarek krajów rozwijających się i zacofanych. W grupie teorii i koncepcji rozwojowych poza głównym nurtem ekonomii wskazać można m.in.: dorobek szkoły zależności (dependyści)8 i szkoły latynoamerykańskiej9, instytucjonalną ekonomię rozwoju10, koncepcję zrównoważonego rozwoju11 oraz holistyczne podejście do rozwoju M. Horxa [2002] promowane na gruncie polskiej literatury przedmiotu przez M.G. Woźniaka. Pomimo znacznego zróżnicowania wskazanych konstrukcji teoretycznych, należy podkreślić, że ich wspólną cechą jest przyjęcie szerszych ram metodologicznych, aniżeli te forsowane przez ekonomię głównego nurtu. Opierają się one na szerszym podejściu do istoty rozwoju niż ten sugerowany przez teorie głównego nurtu. Rozwój przestaje być utożsamiany z możliwością zaspokajania indywidualnych i zbiorowych potrzeb materialnych, zasobnością czy bogactwem kwantyfikowalnym w kategoriach rynkowych, a coraz bardziej kojarzony z procesem „zmian ocenianych pozytywnie z punktu widzenia określonego systemu wartości” [Borys 2005, s. 127–128], tj. ogółu warunków, w jakich toczy się życie jednostki i ogółu. Przedstawiciele szkoły zależności (oraz ekonomii latynoamerykańskiej12), opierając się na metodologii marksistowskiej i neomarksistowskiej zrezygnowali z analizy rywalizujących klas społecznych na rzecz studiów porównawczych krajów biednych i bogatych. Występująca głęboka hierarchizacja świata na kraje centrum (Europa Zachodnia i USA) oraz kraje peryferyjne, wyzwala wyzysku Teoria zależności została zapoczątkowana pracami Hansa Singera oraz Raula Preibischa. Szkoła latynoamerykańska ukształtowała się na gruncie teorii zależności. Jej przedstawiciele, tj. Paul A. Baran, Andre G. Frank, dostosowali założenia teorii zależności do uwarunkowań rozwoju ekonomicznego krajów Ameryki Łacińskiej. 10 Podstawy instytucjonalnej ekonomii rozwoju opracowali m.in. T. Veblen, C.E. Ayres, S. Kuznetz oraz R. Commons. 11 Koncepcja ta wyrasta z raportu World Commission on Environment and Development. Komisję tę nazwano od nazwiska jej przewodniczącego (Go Harlem Brundtland) Komisją Brundtlanda. 12 Należy zaznaczyć, że w literaturze ekonomii rozwoju (development economics) wyraźnie rozróżnia się szkołę zależności od ekonomii Ameryki Łacińskiej [Piasecki 2003a, 2003b, 2007; Piasecki, Wolnicki 2004; Kozak 2001; Ruttan 1998; Wiarda 1999; Jameson 2006; Street 1987]. Przedstawiciele ekonomii Ameryki Łacińskiej, opierając się na metodologii szkoły zależności, wykorzystali wnioski wywiedzione z teorii modernizacji przy uwzględnieniu specyficznych uwarunkowań rozwojowych tych krajów. 8 9. ZN_859.indb 106. 2011-09-02 08:29:42.

(11) Modernizacja ekonomiczna w ekonomii rozwoju. 107. jące zależności pomiędzy państwami oraz siłami międzynarodowego nacisku [Wiarda 1999, s. 50–69; Piasecki 2003a]. Stąd też dependyści sugerowali odmiennie do modernistów, że kraje rozwijające się i zacofane są obiektem grabieżczej polityki wysoko rozwiniętych krajów Zachodu oraz są ofiarami globalnych sił międzynarodowych (korporacji transnarodowych, światowego rynku, obcych ambasad oraz interwencji zbrojnych). Kraje centrum wyzyskują kraje peryferii z nadwyżek, które mogłyby zostać wykorzystane do zwiększenia dobrobytu. Dependyści dowodzą tym samym, że niedorozwój krajów zacofanych i rozwijających się nie zależy od historycznie ukształtowanego zacofania, lecz jest skutkiem ich wyzysku przez kraje centrum, w wyniku czego niemożliwa jest modernizacja krajów zacofanych i rozwijających się. Ponadto, przedstawiciele tej szkoły sądzą, że ekonomiczną ambicją dominujących krajów kapitalistycznych było utworzenie obszarów peryferyjnych ze znacznymi nierównościami dochodowymi pomiędzy obywatelami oraz brakiem sprawiedliwego lub równego społeczeństwa [Perraton 2007, s. 27–46; Street, James 1982; Mazumdar 2005, s. 98–120]. Koncentrując się w większym stopniu na barierach modernizacji, dependyści stawiali tezę, że niedorozwój jest wynikiem rosnącej współzależności ekonomicznej między krajami (globalizacji), która przynosi największe korzyści krajom bogatym13. Stąd przyczyn niedorozwoju poszukiwano w uwarunkowaniach zewnętrznych krajów zacofanych i rozwijających się. Ekonomiści ci, obawiając się pogarszających się terms of trade, doradzali krajom rozwijającym się ograniczanie zależności od gospodarki światowej poprzez stosowanie barier celnych, a także tworzenie rządowych monopoli w bankowości, transporcie i kluczowych sektorach przemysłu oraz strategie substytucji eksportu [Piasecki, Wolnicki 2004]. Pomimo istotnego wkładu dependystów w lepsze zrozumienie przyczyn niedorozwoju krajów rozwijających się i zacofanych, ich rozważania zepchnięto niejako na meandry współczesnej ekonomii. Brak zaufania szerszego gremium ekonomistów do poglądów przedstawicieli szkoły zależności wynikał z faktu, że często ci drudzy posługiwali się ideologią i retoryką marksistowsko-leninowskiego wyzysku, co podważało obiektywność oceny rzeczywistości gospodarczej krajów peryferii. Rozbieżności między wnioskami z teorii a badaniami empirycznymi gospodarek skłoniły ekonomistów do poszukiwania źródeł zróżnicowania rozwoju ekonomicznego w uwarunkowaniach instytucjonalnych gospodarek.. Dlatego poglądy forsowane przez dependystów bardzo często były atrakcyjne dla krajów, które uzasadnień porażek w działaniach na rzecz rozwoju poszukiwały w czynnikach i uwarunkowaniach zewnętrznych, zakładając tym samym słuszność własnych działań na rzecz rozwoju gospodarczego [Wiarda 1999, s. 50–69]. 13. ZN_859.indb 107. 2011-09-02 08:29:42.

(12) 108. Łukasz Jabłoński. W literaturze przedmiotu instytucje utożsamia się ze stabilnymi zbiorami powszechnie uznanych i realizowanych oczekiwań dotyczących zachowań ludzkich oraz wszelkimi formami ograniczeń, jakie wiążą podmioty mikroekonomiczne w celu kształtowania swoich zachowań (M. Brzozowski, P. Gierałtowski, D. Milczarek, J. Siwińska-Gorzelak [2006]). Instytucje to także szeroko rozumiane reguły gry ekonomicznej, obejmujące prawo oraz organizacje, które zachętami, nagrodami i karami wymuszają stosowanie się podmiotów ekonomicznych do tych reguł [Kołodko 2005, s. 52]. Obejmują one zarówno wszelkie zależności występujące pomiędzy podmiotami gry rynkowej, jak i same podmioty gospodarujące (państwo, partie polityczne, grupy nacisku, agencje rządowe, związki wyznaniowe, przedsiębiorstwa), czyli graczy działających w ramach powszechnie przyjętych, zaakceptowanych i przestrzeganych reguł działania. W konsekwencji w najbardziej ogólnym ujęciu instytucje można rozumieć jako zespół bodźców, które oddziałują na podmioty gospodarujące. Podstawy instytucjonalnej teorii rozwoju opracowali T. Veblen, C.E. Ayres, S. Kuznetz oraz R. Commons. Teoria ta wywodzi się z tych samych podstaw koncepcyjnych natury ludzkich zachowań oraz zmiany społecznej, które charakteryzowały instytucjonalne interpretacje ewolucyjnej historii współcześnie wysoko rozwiniętych krajów świata. Wykorzystując marksowską interpretację działalności gospodarczej jako zmieniającego się procesu społecznego, a także przyjmując jego historyczną dialektykę wspartą ewolucjonizmem Karola Darwina, instytucjonaliści postrzegają podmiot gospodarujący jako efekt ewolucji ekonomicznego procesu życia (‘evolutionary’ economic life process). W konsekwencji odżegnują się oni od naczelnej tezy przedstawicieli ekonomii głównego nurtu, utrzymujących za Johnem Stuartem Millem, że gospodarka zmierza do pewnego stanu równowagi i pchana jest nieprzerwanie przez równoważące się siły rynkowe [Street, James 1982; Street 1987, s. 1864]. Instytucjonalna ekonomia rozwoju, reprezentowana zwłaszcza przez D. Northa [2005], ukształtowała się na gruncie krytyki ekonomii głównego nurtu. J.T. Peach [2003] sugeruje, że dla właściwego zrozumienia procesu ekonomicznego rozwoju krajów zacofanych i rozwijających się nie należy ograniczać się do antycypacji wyłącznie formalnych instytucji rynkowych na wzór instytucjonalistów skupionych wokół Banku Światowego czy Międzynarodowego Funduszu Walutowego. Konieczne, czy wręcz nieodzowne jest uwzględnianie nieformalnych instytucji w gospodarce rozumianych jako społeczne normy, wzorce i ograniczenia ukształtowane kulturowo, historycznie czy etnicznie [Jamesom 2006, s. 396–375]. Wobec tego instytucjonaliści postrzegają rozwój „w większym stopniu jako złożony proces kulturowy aniżeli jako stabilny system wzajemnie równoważących się sił regulowanych przez samokorygujący się mechanizm rynkowy” [Street 1987, s. 1861–1887].. ZN_859.indb 108. 2011-09-02 08:29:42.

(13) Modernizacja ekonomiczna w ekonomii rozwoju. 109. Instytucjonalna teoria rozwoju ekonomicznego, stanowiąc rozwiniętą formę ogólnej teorii instytucjonalnej, przyczyn niedorozwoju krajów zacofanych lub rozwijających się poszukuje w archaicznych instytucjach społecznych, które tworzą bariery dla wykorzystania dostępnych zasobów niematerialnych, tj. wiedzy technicznej i technologii oraz kwalifikacji pracowników, czyli istniejącego zasobu kapitału ludzkiego. Specyficzne formy współzależności występujące pomiędzy instytucjami społecznymi a wiedzą (technologią i kapitałem ludzkim) wynikają z utrwalonych tradycją uwarunkowań kulturowych, które zależą od położenia geograficznego, historii kulturowej oraz dostępnych zasobów wytwórczych poszczególnych krajów [Jameson 2006, s. 369–375]. Koncepcja zrównoważonego rozwoju (sustainable develepment) jest wyrazem zwrócenia uwagi w studiach rozwojowych na ograniczoność zasobów naturalnych (środowiska), które warunkują trwałość rozwoju ekonomicznego. Od lat 80. XX wieku wielu autorów podkreśla konieczność włączenia kwestii trwałości (sustainability) rozwoju do strategii rozwoju głównego nurtu ekonomii. Należy zaznaczyć, że większość tych prób, zwłaszcza w ramach environmental economics, sprowadza się do rozwiązania trudnego dylematu: wzrost gospodarczy versus odpowiednie zarządzanie zasobami środowiskowymi. W opozycji do nurtów modernistycznych rozwoju wywodzących się z anglosaskiego liberalizmu ekonomicznego wyrosły koncepcje modernizacji poprzez zrównoważony rozwój. Koncepcja zrównoważonego rozwoju zasadza się na przekonaniu, że globalnego kryzysu ekologicznego nie można uniknąć bez utrzymania równowagi w trzech elementach makrosystemu, tj. gospodarki, środowiska oraz systemu społecznego. Wielu krajowych i zagranicznych jej zwolenników dowodzi, że współczesna wiedza umożliwia świadome kształtowanie wszystkich elementów tego makrosystemu, a w szczególności zmniejszenia presji społeczeństwa i gospodarki na środowisko. Podstawą sustainable development jest możliwość zaspokojenia nie tylko potrzeb doraźnych, ale także potrzeb przyszłych pokoleń. Występuje tu konieczność zrównoważenia między celami ekologicznymi, ekonomicznymi i społecznymi. Utrzymanie równowagi wewnętrznej między elementami makrosystemu, która jest immanentną cechą sustainable development, otwiera przestrzeń dla działalności regulacyjnej, która ma na celu kształtowanie odpowiedniej struktury zmian zachodzących w trzech wymiarach systemu, tj. ekologicznym, gospodarczym oraz społecznym [Brohman 1995, s. 297–318; Borys 2005; Czaja, Becla 2003; Poskrobko 2005]. Pomimo wielu niedoskonałości koncepcji sustainable development, należy podkreślić, że jej wnioski wykorzystywane są do opracowania strategii rozwojowych. Dotyczy to zwłaszcza krajów UE, której członkowie zobowiązani traktatami akcesyjnymi mają osiągać cele strategiczne wynikające z przyjętej w 2000 r., a później zrewidowanej i poprawionej strategii lizbońskiej. Poza wymiarem czy-. ZN_859.indb 109. 2011-09-02 08:29:42.

(14) 110. Łukasz Jabłoński. sto ekonomicznym, polityka ta próbuje wskazywać na kształtowanie dobrobytu ekonomicznego również w wymiarze społecznym i ekologicznym. Teoretyczne podstawy bardziej holistycznego podejścia do rozwoju nie wiążą się jedynie z kluczowymi zaleceniami ekonomii neoklasycznej, liberalnej czy neoliberalnej, lecz przede wszystkim z koncepcjami społecznej gospodarki rynkowej, spójności społeczno-ekonomicznej, a także zrównoważonego rozwoju. Dość wyraźnie zarysowująca się odrębność europejskiego modelu rozwoju, a tym samym odrabiania dystansu rozwojowego natrafia na ostrą krytykę przedstawicieli szkoły modernizacji. Podkreśla się, że próba godzenia efektywności ekonomicznej ze sprawiedliwością społeczną niesie wysokie koszty związane z niższą produktywnością, wolniejszym wzrostem gospodarczym czy też słabszą ekspansją sektorów tzw. nowej gospodarki, która wynika z wysokich obciążeń biurokratycznych i fiskalnych. Należy jednak podkreślić, że w grupie krajów UE można wskazać przykłady krajów, które nie tylko zdołały odrobić znaczący dystans rozwojowy, ale także cały czas utrzymać stabilny i wysoki wzrost gospodarczy. Nie odnosi się to jedynie do gospodarki Irlandii, którą przyrównuje do tygrysów azjatyckich i traktuje często jako swego rodzaju wyjątek. Na szczególną uwagę zasługują przede wszystkim kraje skandynawskie, którym realizowanie koncepcji państwa dobrobytu, tak mocno krytykowanej i w pewnym sensie zdetronizowanej w kontekście problemów rozwojowych Niemiec po zjednoczeniu, nie przeszkodziło i nie przeszkadza nadal w skutecznym konkurowaniu z mocno zliberalizowanymi gospodarkami w zakresie tempa wzrostu gospodarczego, rozwoju nowych technologii, a przede wszystkim ekspansji tzw. sektorów nowej gospodarki. Interesujące podejście do modernizacji można wysnuć z holistycznego podejścia do rozwoju zaproponowanego przez M. Horxa [2002], a następnie wykorzystywanego przez M.G. Woźniaka [2005a, 2005b]. Wobec współcześnie dokonującej się integracji ekonomii z innymi dziedzinami nauk społecznych, zwłaszcza psychologią i socjologią, modernizację można odnieść do zmian we wszystkich sferach bytu jednostki i społeczeństw. W tym podejściu pełną przestrzeń funkcjonowania jednostki i społeczeństwa tworzą [Woźniak 2005b]: – sfery biologii i natury, obejmujące biologiczne warunki, w jakich toczy się życie, długość życia, jakość środowiska naturalnego, – sfera materialna (ekonomii i konsumpcji), związana m.in. z poziomem i strukturą konsumpcji, dochodów oraz produktywności per capita, ekonomiczną dojrzałością państwa oraz ukształtowanym systemem instytucji formalnych zabezpieczających np. ochronę życia oraz system praw (własności, wolności, pracobiorców i pracodawców), – sfera intelektualna odzwierciedlona przez poziom wiedzy (poziom i struktura wykształcenia), technologii (poziom rozwoju sektora badawczego i innowacji),. ZN_859.indb 110. 2011-09-02 08:29:43.

(15) Modernizacja ekonomiczna w ekonomii rozwoju. 111. – sfera duchowa i społeczna, które ujmują system aksjologiczny, tj. utrwalone wartości moralne, etykę, nieformalne normy życia społecznego, – sfera polityki. W konsekwencji modernizacja gospodarki powinna tworzyć warunki do zrównoważonego rozwoju we wszystkich wspomnianych sferach bytu. Pomimo wielu niedoskonałości tego podejścia do analizy zmian współczesnych gospodarek, zwłaszcza w zakresie instrumentarium analitycznego, stanowi ono właściwą perspektywę do oceny przeobrażeń dokonujących się w systemach społeczno-ekonomicznych. Należy podkreślić, że modernizacja (rozwój) nie powinna stanowić celu samego w sobie, lecz być sposobem osiągania celu istotnego z punktu widzenia jednostki i ogółu społeczeństwa. Celem takim jest przede wszystkim podnoszenie dobrobytu społecznego poprzez modernizację ogółu warunków występujących w ww. sferach. Jej produktem powinie być zintegrowany rozwój polegający na zharmonizowanym podnoszeniu jakości życia we wszystkich sferach bytu ludzkiego14. Należy zaznaczyć, że współczesna dominacja ekonomii instytucjonalnej w debacie o rozwoju, a także wykorzystywanie wniosków wywiedzionych z koncepcji sustainable development w celu projektowania strategii gospodarczych w krajach rozwijających się i zacofanych nie umniejsza osiągnięć teorii rozwoju wyprowadzonych z paradygmatów ekonomii głównego nurtu. Z koncepcji alternatywnych wynika, że podejście do rozwoju jedynie przez pryzmat alokacji czynników wytwórczych (kapitał fizyczny, kapitał ludzki, oszczędności i inwestycje, technologie) oraz spontanicznego ładu mechanizmu rynkowo-cenowego jest zbyt uproszczone, aby zrozumieć złożoność procesu odrabiania dystansu rozwojowego w krajach doganiających. Co więcej, na podstawie tych grup teorii można formułować szkodliwe strategie modernizacji ekonomicznej. 5. Wnioski Od lat 50. XX wieku powstało wiele ekonomicznych teorii oraz koncepcji rozwojowych dotyczących krajów rozwijających się. Wiele spośród nich konkurowało ze sobą pod względem założeń i wniosków dotyczących zagadnień ekonomicznych i społecznych. Teorie, które posiadały przez pewien czas status teorii głównego nurtu, były krytykowane przez konkurencyjne podejścia do problematyki rozwoju. Stąd kolejno tworzone konstrukcje teoretyczne traciły swą dominującą pozycję w dorobku teoretycznym ekonomii.. 14 Zob. M.G. Woźniak, Spójność społeczno-ekonomiczna jako wyzwanie dla polityki gospodarczej. Z perspektywy procesu transformacji, artykuł w niniejszym zeszycie.. ZN_859.indb 111. 2011-09-02 08:29:43.

(16) 112. Łukasz Jabłoński. Porównanie wniosków wywiedzionych z teorii głównego nurty z rozstrzygnięciami wynikającymi z koncepcji plasujących się poza głównym nurtem ekonomii przemawia na korzyść tych drugich. O ile konstrukcje teoretyczne zbudowane na paradygmatach ekonomii głównego nurtu cechuje uporządkowanie, pewna chronologia i łatwość w doborze narzędzi analitycznych, o tyle pozostawiają one za „kurtyną niewiedzy” istotne uwarunkowania stanowiące o dobrobycie, szczęściu i jakości życia obywateli i społeczeństwa. Poruszanie się jedynie w ramach ekonomicznej perspektywy analizy zniekształca nie tylko istotę procesu modernizacji ekonomicznej kraju rozwijającego się i zacofanego, ale co istotne, także proces podnoszenia dobrobytu społecznego. Dlatego ważne jest, aby teoria ekonomii zmierzała w kierunku pewnego łączenia wniosków wynikających z teorii głównego nurtu ekonomii z koncepcjami i teoriami, które wykraczają poza nominalistyczną perspektywę rozważań nad zmianami systemu społeczno-ekonomicznego. Tak nakreślona perspektywa badawcza umożliwi bowiem rozwiązanie fundamentalnego dylematu współczesnych gospodarek, tj. w jaki sposób osiągać efektywność ekonomiczną, opisaną przez teorię głównego nurtu ekonomii i skojarzyć ją ze sprawiedliwością dystrybutywną oraz równością społeczną, a także poszanowaniem środowiska naturalnego, które wyjaśniane są w głównej mierze przez teoretyczne konstrukcje niewłączające się w teorię głównego nurtu ekonomii. Za popularyzacją wniosków wynikających z ekonomii rozwoju plasowanej poza głównym nurtem ekonomii przemawia także obecny, jeszcze nie do końca zdiagnozowany w swych skutkach kryzys ekonomiczny. Wielu ekonomistów podkreśla, że obecne załamanie gospodarki światowej jest konsekwencją nieposkromionego rozprzestrzeniania się i promowania przez ostatnie dwie dekady neoliberalnego spojrzenia na rozwój i ekspansję ekonomiczną krajów, sektorów, a zwłaszcza kapitalizmu globalnego [Kołodko 2008, Woźniak 2006]. Ideologia lansowania rozwoju ostatnich dwóch dekad wyrasta ze zredukowanego, czysto ekonomicznego spojrzenia na dobrobyt jednostkowy i ogólnospołeczny. W konsekwencji najwyższą wartością jest pieniądz, jego pomnażanie, a przez to i maksymalizacja bogactwa ekonomicznego. Wszelkie inne wartości i przekonania stają się nieistotne bądź rozważane są jedynie przez pryzmat maksymalizacji użyteczności wynikających z pieniężnych transakcji rynkowej. W takich warunkach rosło przyzwolenie dla wszelkich inicjatyw rynkowych, które mogły przynieść korzyści ekonomiczne przy równoczesnym marginalizowaniu skutków takich działań ocenianych z perspektywy społecznej (spójności społecznej) i aksjologicznej. Wyznawanie takiej filozofii rozwoju zbiegło się z wyraźnym niedostosowaniem działalności regulacyjnej państwa. Zgodnie z zaleceniami ekonomii neoliberalnej regulacje państwa miały wspierać dynamiczny rozwój rynków. Z kolei. ZN_859.indb 112. 2011-09-02 08:29:43.

(17) Modernizacja ekonomiczna w ekonomii rozwoju. 113. inicjatywy niektórych krajów zmierzające do powstrzymania nadmiernej, jak się obecnie okazało, ekspansji rynków finansowych (przepływów kapitału spekulacyjnego) były tłumione przez lobby neoliberalne skupione wokół globalnych instytucji finansowych (MFW, BŚ). W konsekwencji porównanie wniosków wynikających z rozstrzygnięć różnych szkół ekonomii rozwoju z nie do końca jeszcze zdiagnozowanymi skutkami załamania systemu kapitalistycznego przemawia na korzyść tych teorii i koncepcji rozwojowych, które antycypują holistyczną perspektywę badawczą rozwoju. Wydaje się, że dalsze promowanie rozwoju zredukowanego, czyli zgodnego z wnioskami ekonomii głównego nurtu, może stać się zasadniczą przyczyną dalszego pogłębienia międzynarodowych napięć społecznych, ekonomicznych i kulturowych pomiędzy krajami. Literatura Arrow K.J. [1962], The Economic Implications of Learning by Doing, „Review of Economic Studies”, nr 29. Barro R.J., Sala-i-Martin X. [2004], Economic Growth, MIT Press, Cambridge, Massachusetts. Becker G.S. [1975], Human Capital: A Theoretical and Empirical Analysis, with Special Reference to Education, University of Chicago Press, Chicago. Becker G.S., Murphy K.M., Tamura R. [1990], Human Capital, Fertility, and Economic Growth, „Journal of Political Economy”, vol. 98, nr 5, cz. 2. Ben-David D. [1993], Equalizing Exchange: Trade Liberalization and Income Convergence, „Quarterly Journal of Economics”, vol. 108. Borys T. [2005], Pomiar trwałego i zrównoważonego rozwoju [w:] Zrównoważony rozwój. Wybrane problemy teoretyczne i implementacja w świetle dokumentów Unii Europejskiej, red. B. Poskrobko, S. Kozłowski, Komitet „Człowiek i Środowisko” przy Prezydium PAN, Białystok–Warszawa. Brohman J. [1995], Economism and Critical Silences in Development Studies: A Theoretical Critique of Neoliberalism, „Third World Quarterly”, vol. 16, nr 2. Brzozowski M., Gierałtowski P., Milczarek D., Siwińska-Gorzelak J. [2006], Instytucje a polityka makroekonomiczna i wzrost gospodarczy, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. Castels M. [1986], High Technology, World Development and the Structural Transformation: The Trends and Debate, „Alternatives” 1986, nr 11. Clark C. [1953], Population Growth and Living Standards, „International Labour Review”, August. Czaja S., Becla A. [2003], Ekologiczne podstawy procesów gospodarowania, Wydawnictwo AE we Wrocławie, Wrocław. De Melo J., Montenegro C., Panagariya A. [1992], Regional Integration Old and New, „Working Paper Series” No. 985, World Bank.. ZN_859.indb 113. 2011-09-02 08:29:43.

(18) 114. Łukasz Jabłoński. Domar E. [1947], Expansion and Employment, „American Economic Review”, vol. 37, nr 1. Forountan F., Pritchett L. [1993], Intra-Sub-Saharan African Trade: Is It Too Little?, „Policy Research Working Papers” No. 1225, World Bank. Grossman G.M., Krueger A.B. [1995], Economic Growth and the Environment, „Quarterly Journal of Economics”, vol. 110. Harrod R.F. [1937], An Essay in Dynamic Theory, „The Economic Journal”, vol. 49. Hettne B. [1983], The Development of Development Theory, „Acta Sociologica”, vol. 26, nr 3/4. Hirschman A.O. [1958], The Strategy of Economic Development, Yale Universirty Press, New Haven. Horx M. [2002], Die acht Sphären der Zukunft, Signum Verlag, Wien–München. Jameson K.J. [2006], Has Institutionalism Won the Development Debate?, „Journal of Economic Issues”, vol. 40, nr 2. Kalecki M. [1962], Zarys teorii wzrostu gospodarki socjalistycznej, PWN, Warszawa. Kołodko G.W. [2005], Instytucje i polityka a wzrost gospodarczy [w:] Dylematy wyboru modelu rozwoju gospodarczego Polski, red. S. Lis, AE w Krakowie, Kraków. Kołodko G.W. [2008], Wędrujący świat, Wydawnictwo Pruszyński i S-ka, Warszawa. Kozak Z. [2001], Ekonomia zacofania i rozwoju, Monografie i Opracowania 477, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa. Krueger A.O. [1968], Factor Endowments and per Capita income Differences among Countries, „Economic Journal”, vol. 78. Krzysztofek K., Szczepański M.S. [2002], Zrozumieć rozwój. Od społeczeństw tradycyjnych do informacyjnych, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice. Kuznetz S. [1955], Economic Growth and Income Inequality, „American Economic Review”, vol. 45. Lucas R.E. [1988], On the Mechanics of Economic Development, „Journal of Monetary Economics”, nr 22. Mankiw N.G., Romer D., Weil D.N. [1992], A Contribution to the Empirics of Economic Growth, „Quarterly Journal of Economics”, vol. 7, nr 2. Matsuyama K. [1992], Innovation and Growth in the Global Economy, „Journal of International Economy”, vol. 33. Mazumdar K. [2005], Socio-economic Factors Determining Adult Literacy in Developing Countries, „International Journal of Social Economics”, vol. 32, nr 1/2. North D.C. [2005], Understanding the Process of Economic Change, Princeton University Press, Princeton. Peach J.T. [2003], Hamiltonian and Teleological Dynamics a Century after Veblen, „Journal of Economic Issues”, vol. 37, nr 2. Perraton J. [2007], Evaluating Marxian Contribution to Development Economics, „Journal of Economic Methodology”, vol. 14, nr 1. Piasecki R. [2003a], Ewolucja ekonomii rozwoju a globalizacja, „Ekonomista”, nr 2. Piasecki R. [2003b], Rozwój gospodarczy a globalizacja, PWE, Warszawa.. ZN_859.indb 114. 2011-09-02 08:29:43.

(19) Modernizacja ekonomiczna w ekonomii rozwoju. 115. Piasecki R. [2007], Ewolucja teorii rozwoju gospodarczego krajów biednych [w:] Ekonomia rozwoju, red. R. Piasecki, PWE, Warszawa. Piasecki R., Wolnicki W. [2004], The Evolution of Development Economics and Globalization, „International Journal of Social Economics”, vol. 31, nr 3. Poskrobko B. [2005], Cykliczność, trwałość i równoważenie rozwoju [w:] Zrównoważony rozwój. Wybrane problemy teoretyczne i implementacja w świetle dokumentów Unii Europejskiej, red. B. Poskrobko, S. Kozłowski, Komitet „Człowiek i Środowisko” przy Prezydium PAN, Białystok–Warszawa. Radcliffe S.A. [2004], Geography of Development: Development, Civil Society and Inequality – Social Capital Is (Almost) Dead?, „Progress in Human Geography”, vol. 28, nr 4. Ranis G., Fei J.C.H. [1961], A Theory of Economic Development, „American Economic Review”, vol. 51. Romer P. [1986], Increasing Returns and Long Run Growth, „Journal of Political Economy”, vol. 94. Romer P. [1990], Endogenous Technological Change, „Journal of Political Economy”, vol. 98. Rosenstein-Rodan P.N. [1943], Problems of Industrialization in Eastern and Southern Europe, „Economic Journal”, vol. 53. Ruttan V.W. [1998], The New Growth Theory and Development Economics: A Survey, „Journal of Development Studies”, vol. 35, nr 2. Schultz T.W. [1962], Reflection on Investment in Man, „Journal of Political Economy”, Supplement. Sen A. [1983], Development: Which Way Now?, „The Economic Journal”, vol. 93. Sheshinsky E. [1967], Optimal Accumulation with Learning by Doing [w:] Essays on the Theory of Optimal Economic Growth, ed. K. Shell, MIT Press, Cambridge. Solow R.M. [1956], Contribution to the Theory of Economic Growth, „Quarterly Journal of Economics”, vol. 70, nr 1. Street J.H. [1987], The Institutional Theory of Economic Development, „Journal of Economic Issues”, vol. 21, nr 4. Street J.H., James D.D. [1982], Institutionalism, Structuralism, and Dependency in Latin America, „Journal of Economic Issues”, vol. 16, nr 3. Swan T.W. [1956], Economic Growth and Capital Accumulation, „Economic Record”, vol. 32, nr 63. Tokarski T. [2007], Teoretyczne podstawy przyczyn zróżnicowania rozwoju ekonomicznego [w:] Ekonomia rozwoju, red. R. Piasecki, PWE, Warszawa. Tokarski T. [2009], Matematyczne modele wzrostu gospodarczego (ujęcie neoklasyczne), Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków. Vamvakidis A. [1998], Regional Integration and Economic Growth, „The World Bank Economic Review”, vol. 12, nr 2. Wiarda H.J. [1999], Towards Consensus in Interpreting Latin American Politics: Devel opmentalism, Dependency and „the Latin American Tradition”, „Studies in Comparative International Development”, vol. 34, nr 2.. ZN_859.indb 115. 2011-09-02 08:29:44.

(20) 116. Łukasz Jabłoński. Wojtyna A. [2007], Teoretyczny wymiar zależności między zmianami instytucjonalnymi, polityką ekonomiczną a wzrostem gospodarczym, „Gospodarka Narodowa”, nr 5–6. Woźniak M.G. [2002], Wzrost gospodarczy w Polsce w latach dziewięćdziesiątych. Bariery. Czynniki. Perspektywy, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków. Woźniak M.G. [2005a], Fundamentalne problemy aksjologiczne ładu instytucjonalnego współczesnej gospodarki [w:] Ład instytucjonalny w gospodarce, red. B. Polszakiewicz, J. Boehlke, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń. Woźniak M.G. [2005b], Kapitał ludzki i intelektualny w strategii prowzrostowej ograniczającej nierówności społeczne [w:] Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy. Kapitał ludzki i intelektualny. Część I, red. M.G. Woźniak, Uniwersytet Rzeszowski, Katedra Teorii Ekonomii, Rzeszów. Woźniak M.G. [2006], Aksjologiczny dramat globalizacji i liberalizmu ekonomicznego [w:] Regulacyjna rola państwa we współczesnej gospodarce, red. D. Kopycińska, „Library of Economics & Competition Policy”, Szczecin 2006. Woźniak M.G. [2008], Wzrost gospodarczy. Podstawy teoretyczne, wyd. 2 popr. i uzup., Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków. Zboroń H. [2009], Teorie ekonomiczne w perspektywie poznawczej konstruktywizmu społecznego, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań. Economic Modernisation and Economic Development The article presents the evolution of perspectives on basic production factors and the government’s regulatory solutions (economic policies) for supporting the economic modernisation process. The first section discusses the concept of economic modernisation while the second and third look at methods of modernisation that have grown out of the theories of economic development from both mainstream and non-mainstream economics. This overview of theory on economic development suggests that theory from both sources should be considered during the creation of economic modernisation strategies.. ZN_859.indb 116. 2011-09-02 08:29:44.

(21)