Doświadczanie życia w przemocy przez kobiety w starszym wieku

[123]

Maágorzata Halicka*, Jerzy Halicki**

DO

ĝWIADCZANIE ĩYCIA W PRZEMOCY

PRZEZ KOBIETY W STARSZYM WIEKU

Streszczenie. Celem artykuáu jest przedstawienie czĊĞü badaĔ prowadzonych w ramach pro-jektu: Intimate Partner przemocy wobec starszych kobiet. W szczególnoĞci, są to opinie tematów badawczych dotyczących przemocy i cechy analizowanych przypadków kobiet ofiar przemocy ze strony partnera. W artykule przedstawiane są przyczyny i formy zachowaĔ agresywnych wobec kobiet. Podjeta zaostaáa próba scharakteryzowania kobiet bĊdących ofiarami przemocy, mających pasywną postawĊ wobec ich sytuacji.

Sáowa kluczowe: przemoc, osoby starsze 1. WstĊp

Przemoc wobec ludzi starszych to problem, któremu ostatnimi czasy w pu-blicystyce prasowej i telewizyjnej w Polsce poĞwiĊca siĊ wiĊcej uwagi niĪ to miaáo miejsce dotychczas. Niemniej jednak wciąĪ brakuje publikacji, które omawiaáyby zagadnienie przemocy wobec ludzi starych w oparciu o reprezenta-tywny dla caáego kraju materiaá empiryczny. Zjawisko przemocy wobec ludzi starych, w tym starych kobiet pojawiaáo siĊ rzadko i przy okazji omawiania in-nych problemów, jak np. konflikty miĊdzygeneracyjne (Piotrowski, 1973, Synak 1976). Jedyne, jak dotychczas, monografie poĞwiecone przemocy wobec ludzi starych powstaáy w Ğrodowisku krakowskim (Tobiasz-Adamczyk, 2009) oraz biaáostockim (Halicka, Halicki 2010). Jednak zagadnienie przemocy w związ-kach maáĪeĔskich/partnerskich w stosunku do starszych kobiet, pozostaje w literaturze polskiej nierozpoznane. Mamy nadziejĊ, Īe niniejsza publikacja stanowiü bĊdzie otwarcie nowego, niezwykle waĪnego i trudnego do eksploracji obszaru badawczego.

2. Opis badaĔ i grupy badanych osób

Prezentowany materiaá jest fragmentem miĊdzynarodowego projektu Intima-te Partner Violence against Older Women, w którym uczestniczyáo siedem pla-cówek badawczych z Austrii, Niemiec, Polski, Portugalii, WĊgier i Wielkiej

*

Uniwersytet w Biaáymstoku.

Brytanii. Projekt realizowany byá w trzech etapach. Pierwszy polegaá na prze-prowadzeniu sondaĪu w instytucjach, które na co dzieĔ zajmują siĊ problemem okreĞlonym w tytule projektu. W drugim etapie zgromadzono materiaá w oparciu o wywiady z personelem. Trzeci etap – to wywiady z osobami starszymi – ofia-rami przemocy w związku maáĪeĔskim / partne. Niniejszy artykuá oparty jest na wybranym materiale z drugiego etapu badaĔ. Badaniami objĊto pracowników róĪnych instytucji Ğwiadczących usáugi na rzecz starszych kobiet – ofiar prze-mocy w związku maáĪeĔskim / partnerskim. Celem badaĔ byáo zebranie infor-macji na temat jakoĞci i rodzaju usáug Ğwiadczonych starszym kobietom – ofia-rom przemocy oraz zdiagnozowanie trudnoĞci jakie pracownicy róĪnych insty-tucji mogą napotkaü Ğwiadcząc pomoc starszym kobietom. W badaniach wziĊáo udziaá 30 osób. W sumie przeprowadzono 9 wywiadów bezpoĞrednich i 21 tele-fonicznych. Wywiad prowadzony byá wedáug opracowanego przez partnerów projektu wystandaryzowanego narzĊdzia – tematycznego przewodnika wywiadu. NiĪej prezentujemy wybrane fragmenty drugiego etapu badaĔ, na które skáadają siĊ opinie na temat przemocy badanych osób oraz charakterystyka przypadków przemocy.

Przemoc – definicja i skojarzenia w opinii badanych osób

Badany personel posáugiwaá siĊ przede wszystkim definicją przemocy w ro-zumieniu ustawy o przeciwdziaáaniu przemocy w rodzinie z 2005 roku (Dz.U., nr 180, poz.1493). Respondenci wskazywali wiĊc, iĪ przemocą są intencjonalne dziaáania lub teĪ ich brak, powodujące naruszenie godnoĞci innych osób poprzez wyrządzanie szkody ich zdrowiu fizycznemu i psychicznemu. Zachowania agre-sywne związane są ponadto z wystĊpowaniem nierównowagi siá pomiĊdzy osobą stosującą przemoc, a jej ofiarą. Sprawca swoim dziaáaniem dąĪy do osiągniĊcia przewagi nad osobą pokrzywdzoną, która ma mu zapewniü realizacjĊ okreĞlone-go celu. Przemoc wobec starszych kobiet áączą profesjonaliĞci z przemocą do-Ğwiadczaną ze strony partnera bądĨ dzieci, a takĪe ukrywaną przez dáugi czas. Jest ona – zdaniem badanych osób – zjawiskiem spoáecznie nieuĞwiadamianym, co moĪe mieü wpáyw na jego dynamikĊ i trwanie. Badane osoby podkreĞlają, Īe przemoc wobec starszych kobiet w ich ĞwiadomoĞci wiąĪe siĊ z bierną postawą ofiary, której przyczyny tkwią gáównie w czynnikach kulturowych związanych z pozycją kobiety w rodzinie i spoáeczeĔstwie.

Jest kilka kanaáów informacyjnych dotyczących przemocy doznawanej w związkach maáĪeĔskich/partnerskich wobec starszych kobiet. NajczĊĞciej informacje na ten temat zdobywają pracownicy socjalni odbywający interwencjĊ w terenie. Zdarza siĊ, Īe od policji otrzymuje wiadomoĞü o zaáoĪonej Niebie-skiej Karcie i wtedy zapoznaje siĊ z caáą sytuacją. Z kolei dla psychologów i terapeutów Ĩródáem informacji o przypadkach ofiar przemocy w starszym wie-ku jest pracownik socjalny. Bywają i takie sytuacje, Īe ofiara przemocy

przy-chodzi sama do instytucji, a wówczas dyĪurująca osoba prowadzi z nią rozmo-wĊ. Coraz czĊĞciej zdarzają siĊ teĪ anonimowe telefony czy listy z zawiadomie-niem o sytuacji przemocy w konkretnej rodzinie. O przypadkach starszych ko-biet doĞwiadczających przemocy ze strony mĊĪa/partnera informują teĪ czáon-kowie rodziny, znajomi lub sąsiedzi.

3. Charakterystyka przypadków

Czas trwania i przyczyny zachowaĔ agresywnych

Badane osoby wskazują, Īe w zdecydowanej wiĊkszoĞci przypadków kobie-ty w wieku 60 i wiĊcej lat są ofiarami wieloletniej przemocy. Wedáug personelu rzadkie są przypadki „pierwszych” aktów przemocy mających miejsce, kiedy sprawca i ofiara są w starszym wieku. Jednak zdarzają siĊ. Wedáug badanych osób czynnikiem, który moĪe powodowaü pojawienie siĊ przemocy w wieku starszych jest fakt zakoĔczenia aktywnoĞci zawodowej przez obojga maáĪon-ków. Dla mĊĪczyzny jest to wyjątkowo trudny czas, który moĪe wpáynąü na zmianĊ dotychczasowego stylu Īycia i wywoáaü agresjĊ. Jeden z narratorów stwierdziá, Īe wystarczy brak pracy, nuda i alkohol (6, psycholog, OIK). Inni pracownicy, w oparciu o doĞwiadczenie wyniesione z pracy z konkretnymi przypadkami, potwierdzali te refleksje. Pan jest na emeryturze – opowiada jedna z narratorek – i na tej emeryturze czĊĞciej zacząá wysiadywaü w parku na áawce […] i tam siĊ ten problem alkoholowy rozwinąá, co nasiliáo jego zachowania przemocowe (18, specjalista do spraw pracy zespoáowej, MOPS). Ponadto okres biernoĞci zawodowej obojga maáĪonków powoduje, iĪ mają oni wiĊcej wolnego czasu i co waĪne wiĊcej czasu spĊdzają ze sobą dostrzegają róĪne rzeczy i robią sobie na záoĞü – relacjonowaáa jedna z narratorek (26, pedagog, OIK). Nie bez znaczenia jest tu takĪe fakt opuszczenia domu rodzinnego przez dorosáe juĪ dzieci. MaáĪonkowie zostają tylko we dwoje, zaczynają na nowo organizowaü sobie codzienny rytm Īycia. I niestety bywa i tak, Īe w ten nowy codzienny rytm Īycia „wplata” siĊ przemoc. MąĪ odreagowuje na wspóámaáĪonce swoje frustra-cje i napiĊcia. W czasie jednego z wywiadów padáy nastĊpujące sáowa: W chwili […], kiedy synowie wyprowadzili siĊ z domu, matka staáa siĊ ofiarą bardzo bru-talnej przemocy fizycznej ze strony tego partnera, ojca tych dzieci. Do tego stop-nia, Īe kiedyĞ gorące Īelazko przyáoĪyá jej do twarzy, no byáa bita, kopana, poni-Īana, lataáy garnki to wiemy, ale juĪ posuwaá siĊ do takich drastycznych metod i ci synowie o tym nie wiedzieli (26, dyrektor, OIK).

WĞród innych przyczyn zachowaĔ agresywnych pojawiających siĊ po raz pierwszy w starszym wieku, badani pracownicy instytucji wymieniali fakt przyjmowania przez mĊĪczyznĊ (póĨniejszego sprawcĊ przemocy) leków w związku z pojawiającymi siĊ róĪnymi chorobami. Przyjmowane lekarstwa

wywoáywaáy skutki uboczne w postaci agresji, szczególnie werbalnej. Ponadto badany personel pracowaá z róĪnymi przypadkami starszych kobiet, które do-Ğwiadczaáy przemocy ze strony mĊĪa na skutek jego chorobliwej zazdroĞci i podejrzliwoĞci o zdradĊ. Mamy tu zatem do czynienia z syndromem Otella, czyli chorej zazdroĞci wspóámaáĪonka. Przyczyn takiej sytuacji moĪe byü wiele, jednak wĞród osób w wieku starszym bardzo prawdopodobnym bodĨcem jest andropauza.

Jednak przemoc, której doĞwiadczają kobiety mające 60 lat i wiĊcej, jest najczĊĞciej przemocą wieloletnią, nierzadko mającą swój początek tuĪ po za-warciu związku maáĪeĔskiego. Co wywoáaáo lub wywoáywaáo wieloletnie za-chowania agresywne sprawcy?

Istotne znaczenie w sytuacjach przemocowych ma alkohol, lecz od razu trzeba zauwaĪyü za jedną z narratorek, iĪ nie moĪemy powiedzieü, Īe alkohol jest przyczyną przemocy […] to jest jeden z mitów. Natomiast jest to na pewno czyn-nik wyzwalający […] powodujący degradacjĊ róĪnych organów, w tym równieĪ mózgu (1, prawnik, PNL). Wydaje siĊ, iĪ w wielu maáĪeĔstwach, nie tylko osób starszych, alkohol jest waĪnym bodĨcem „popychającym” sprawcĊ do zachowaĔ agresywnych wobec czáonków rodziny, gáównie – wobec Īony. Bo jednak wiĊk-szoĞü tej przemocy – opowiada jedna z narratorek – jest spowodowana naduĪy-waniem dáugoletnim przez partnera czy teĪ maáĪonka alkoholu (28, prawnik, PNL).

Innym waĪnym czynnikiem, który sprzyja pojawieniu siĊ sytuacji przemo-cowych jest wyniesiony z domu model Īycia maáĪeĔskiego i rodzinnego. We-dáug personelu nierzadko zdarza siĊ, iĪ sprawca przemocy domowej sam wy-chowywaá siĊ w atmosferze agresji, káótni, konfliktów. Jedna z narratorek po-wiedziaáa: najczĊĞciej takimi czynnikami są wzorce wyniesione z domu, kiedy mówiĊ tu o takim ukáadzie w rodzinie pochodzenia u sprawcy przemocy, kiedy ojciec jest dominujący, matka jest podporządkowana i wychodząca z takiego zaáoĪenia, Īe tak ma byü, Īe kobieta powinna byü podporządkowana. […] I póĨ-niej podobny ukáad stwarza w swoim wáasnym związku. Ten ukáad jest jakby taki utwierdzony (14, psycholog, OIK). Z tej i szeregu innych wypowiedzi wynika, Īe duĪe znaczenie ma proces socjalizacji sprawcy przemocy.

Podczas jednego w wywiadów padáa informacja o jeszcze innym czynniku stymulującym wieloletnie agresywne zachowania mĊĪa/ partnera. Chodzi mia-nowicie o niskie poczucie wáasnej wartoĞci kobiety – ofiary przemocy. Tu od razu poszáo, to byáa sprawa, która siĊ ciągnĊáa od máodoĞci tych paĔstwa. – opowiadaáa jedna z narratorek – Jak oni siĊ poznali to ona byáa osobą […]o bardzo niskim poczuciu wáasnej wartoĞci. A on byá przystojnym facetem i on sobie ją podporządkowaá. Ona nie zdawaáa sobie sprawy, Īe jest jego godna i tak przez caáe Īycie, chciaáa sobie zasáuĪyü, Īeby on byá jej wart, Īeby ona byáa jego warta. Ona w związku z nim traktowaáa go jak takie boĪyszcze, jak kogoĞ

takiego, bardzo atrakcyjnego, kto zwróciá na nią uwagĊ. Mimo wszystkich kon-sekwencji jakie miaáy miejsce w tym związku (26, dyrektor, OIK). A zatem niska samoocena kobiety, która zapewne sama w sobie jest Ĩródáem jej problemów i cierpieĔ, dodatkowo moĪe staü siĊ „pobudką” przemocy ze strony mĊ-Īa/partnera.

Formy przemocy

Przemoc jest zjawiskiem wielopostaciowym, tzn. sprawca nie stosuje tylko jednej formy zachowaĔ agresywnych, lecz jednoczeĞnie uĪywa wielu rodzajów. Wedáug personelu udzielającego wywiadów wĞród osób w starszym wieku do-minuje przemoc psychiczna polegająca najczĊĞciej na wyzwiskach, obelgach, groĨbach oraz oĞmieszaniu. Towarzyszy jej przemoc fizyczna, która przybiera róĪną, czĊsto trudną do przewidzenia postaü.

Badany personel zwracaá teĪ uwagĊ na wystĊpowanie jeszcze jednej waĪnej formy przemocy mianowicie przemocy seksualnej polegającej nie tyle na gwaá-cie czy teĪ wymuszaniu zachowaĔ seksualnych ile na zmuszaniu do rozmów o podáoĪu seksualnym. I w pewnym momencie to siĊ wydaje […], Īe wáaĞciwie kaĪdy temat ten sprawca wiąĪe, w jakim sensie z takim podtekstem seksualnym (29, konsultant, MGOPS). Jest to – jak twierdzi autorka wypowiedzi – bardzo trudne dla kobiet.

Pracownicy poszczególnych instytucji wypowiadając siĊ na temat najczĊ-Ğciej doĞwiadczanych przez starsze kobiety form przemocy zauwaĪali, iĪ fakt „dominacji” przemocy psychicznej wynika m.in. z tego, Īe no to jest ten wiek, Īe nie zawsze ci ludzie są sprawni i teĪ przemoc fizyczna, mniej spotykana, chociaĪ ja nie mówiĊ, Īe w ogóle (1, prawnik, PNL). Nie bez znaczenia jest teĪ wzrost ĞwiadomoĞci na temat karnych konsekwencji konkretnych zachowaĔ a poniewaĪ przemoc psychiczna –wyjaĞniaáa jedna z narratorek – jest taką formą przemocy dosyü trudną dla udowodnienia, to dla sprawcy, to jest bezpieczniejsze, Īe on taką przemoc psychiczną stosuje no i czĊsto tak jak wspomniaáam wczeĞniej związane jest z naduĪywaniem alkoholu wieloletnim (8, konsultant, SNL).

4. Starsze kobiety – ofiary przemocy: próba okreĞlenia profilu

Sytuacje starszych kobiet – ofiar przemocy w związku maáĪeĔskim/ partner-skim są bardzo róĪnorodne, stąd teĪ nieáatwym zadaniem jest próba stworzenia profilu tej grupy osób. Po rozmowach z 30 czáonkami personelu róĪnych insty-tucji, którzy na co dzieĔ mają kontakt z tą grupą klientek, jawią siĊ dwa typy starszych kobiet – ofiar przemocy ze strony mĊĪa/ partnera, z charakterystycz-nymi dlaĔ zachowaniami, postawami, czy przekonaniami. Pierwszy, spotykany najczĊĞciej, to kobiety wykazujące postawĊ bierną, wycofania i pogodzenia siĊ

ze swoim losem. Drugi – wystĊpujący rzadziej – stanowią kobiety podejmujące dziaáania na rzecz zmiany, czy chociaĪby poprawy swojej sytuacji, swego losu. Z informacji przekazanych przez personel wynika, iĪ wiele jest czynników wa-runkujących dane zachowanie i postawĊ starszej kobiety – ofiary przemocy. Jednym z nich jest na pewno czas trwania przemocowych zachowaĔ sprawcy. Albowiem kobiety doĞwiadczające wieloletniej przemocy ze strony mĊĪa/ part-nera czĊĞciej niĪ te, które po raz pierwszy dotknĊáa taka sytuacja w wieku star-czym cechuje biernoĞü, brak gotowoĞci do zmian, nie mówiąc juĪ o dąĪeniu do „uwolnienia siĊ” od sprawcy. PoniĪej skupimy siĊ na sylwetce pierwszego ze wspomnianych dwóch typów starszych kobiet – ofiar przemocy w związku maá-ĪeĔski/ partnerskim.

5. Starsze kobiety – ofiary przemocy wykazujące bierną postawĊ wobec doĞwiadczanej sytuacji

W wielu wypowiedziach podkreĞla siĊ kilka cech tej grupy ofiar przemocy. Dominuje brak wiary w samą siebie poáączony z bardzo zaniĪonym poczuciem wáasnej wartoĞci. Ta niska samoocena moĪe byü przejawem osobowoĞci czáo-wieka lub teĪ wynikiem wieloletniej przemocy i ciągáego poniĪania przez sprawcĊ. Jedna z narratorek mówiąc o swojej klientce stwierdziáa: zmiany w jej ocenie, znaczy w jej ĞwiadomoĞci zmiany byáy bardzo duĪe. Ona miaáa caákowi-cie zatracone poczucaákowi-cie wáasnej wartoĞci. Ale to jest teĪ typowe dla ofiar, które dáugotrwale doznają przemocy (19, rzecznik praw ofiar, UM). Jak podkreĞlaáy osoby, z którymi byáy przeprowadzane wywiady, metody stosowane przez sprawcĊ przemocy, sprawiają, iĪ starsze kobiety bardzo czĊsto czują siĊ bezrad-ne, wyciszobezrad-ne, zalĊknione, nie mają wáasnego zdania, a takie postrzeganie samej siebie i wáasnej sytuacji skutkuje okreĞlonymi zachowaniami. Stąd teĪ starsze kobiety nie wierzą w uzyskanie jakiekolwiek pomocy i są bardzo nieufne wobec proponowanych im zmian. Ta niechĊü do zmieniania czegokolwiek i w efekcie – biernoĞü starszych kobiet ofiar przemocy – podkreĞlana byáa przez wielu narra-torów. MoĪna wiĊc powiedzieü, Īe starsze kobiety godzą siĊ ze swoją sytuacją, ogarnia je nierzadko marazm, wiĊc nie podejmują Īadnych kroków by zmieniü swój los, a nawet jeĞli zgáoszą siĊ do jakiejĞ instytucji po pomoc, bardzo szybko wycofują siĊ ze wspóápracy.

Oprócz wspomnianego wyĪej zaniĪonego poczucia wáasnej wartoĞci takĪe inne czynniki mają wpáyw na bierną postawĊ ofiar. Na jakie inne „pobudki” zwracali uwagĊ narratorzy?

Ofiary przemocy bardzo czĊsto nie podejmują Īadnych dziaáaĔ, które mo-gáyby poprawiü lub zmieniü ich sytuacjĊ, gdyĪ boją siĊ sprawcy, boją siĊ nasile-nia zachowaĔ agresywnych. W czasie jednego z wywiadów narrator powiedziaá:

Ta kobieta bardzo dáugo podejmowaáa decyzje co z tym zrobiü, miaáa bardzo duĪe wahania, tak? Czy ma odejĞü? Czy nie? Ale gáównym czynnikiem, który teĪ ją wikáaá w tej sytuacji byáo poczucie paraliĪującego lĊku. Ona po prostu tak siĊ go baáa (…) ta obawa byáa jeszcze bardziej podyktowana tym, Īe u niego stwier-dzono zaburzenia psychiczne (5, specjalista pracy z rodziną, OIK). Ów strach jest nieraz tak silny, Īe skutecznie powstrzymuje starsze kobiety – ofiary prze-mocy przed jakimkolwiek dziaáaniem przeciwko sprawcy. Skutkuje to wielką ulegáoĞcią wobec agresora, podporządkowaniem siĊ mu, wypracowaniem za-chowaĔ, które byü moĪe ochronią kobietĊ przed wybuchami záoĞci i agresji mĊ-Īa/ partnera i w jakimĞ stopniu bĊdą zgodne z jego oczekiwaniami. Ponadto starsze kobiety doĞwiadczające przemocy w związku maáĪeĔskim/ partnerskim czĊsto dziaáają niejako w myĞl zasad „byleby nie byáo gorzej”. MyĞlenie to wy-nika nie tylko ze strachu przed agresorem, ale jest równieĪ konsekwencją star-czego wieku kobiet. Personel wielokrotnie podkreĞlaá, iĪ starsze kobiety patrzą na swoją sytuacjĊ przez pryzmat swoich lat, zatem czĊsto powtarzają: Pewnie i tak niedáugo juĪ poĪyjĊ, wiĊc co bĊdĊ siĊ ruszaü i coĞ robiü (8, konsultant, SNL) MoĪna wiĊc powiedzieü, Īe starsze kobiety godzą siĊ ze swym losem, są w sta-nie dalej go znosiü, tylko Īeby zachowania przemocowe nie przybraáy na sile.

Obok lĊku przed sprawcą, ofiary przemocy bardzo boją siĊ, Īe otoczenie spoáeczne, np. sąsiedzi dowiedzą siĊ o wszystkim co dzieje siĊ w ich domu. Owa presja spoáeczna – w opinii personelu – jest niezmiernie silnym czynnikiem po-wstrzymującym starsze kobiety przed podejmowaniem jakichkolwiek dziaáaĔ, bo co ludzie powiedzą, jak bĊdĊ oceniona? (5, specjalista pracy z rodziną, OIK). WiąĪe siĊ to nierozerwalnie z poczuciem wstydu, Īe coĞ takiego im siĊ przyda-rzyáo. W wielu wywiadach pojawiaá siĊ wątek ogromnej niechĊci starszych ko-biet do wzywania policji w sytuacji zagroĪenia ich bezpieczeĔstwa ze strony mĊĪa/ partnera. To jest teĪ taka wáaĞnie ĞwiadomoĞü – táumaczyáa jedna z narra-torek – Īe tutaj policja jest dla tych paĔ ostatecznoĞcią, […] Īe tu juĪ dziaáa poczucie wstydu, […] Īeby pójĞü do psychologa, […] no to moĪna pójĞü. Ale jak juĪ wchodzi w grĊ policja, to jest juĪ duĪy problem (17, terapeuta, OPS). Perso-nel zauwaĪa teĪ, Īe nawet wielokrotne zachĊcanie starszych osób – ofiar prze-mocy – do wzywania policji nie skutkuje. Ogólnie rzecz biorąc ludzie starzy nie chcą mieü nic do czynienia z policją, chyba Īe sytuacja jest wyjątkowo trudna czy uciąĪliwa. Owa niechĊü podyktowana jest poczuciem wstydu.

Zasygnalizowany wczeĞniej strach przed oceną opinii spoáecznej, przed tym, Īe sytuacja rodzinna ujrzy Ğwiatáo dzienne zaleĪy od róĪnych czynników. Badany personel czĊsto wspominaá o wielkim znaczeniu procesu wychowania, czy wartoĞci, które zostaáy przekazane w procesie socjalizacji i które towarzy-szyáy obecnemu pokoleniu ludzi starszych przez caáe ich Īycie. A przecieĪ wĞród sąsiadów czy znajomych starszych kobiet – ofiar przemocy są takĪe ich rówieĞnicy, czyli osoby, które wzrastaáy w tym samym czasie i w atmosferze

podobnych wzorców i wartoĞci. Ciekawie na ten temat wypowiedziaáa siĊ jedna z badanych osób: W tym pokoleniu […] 60 plus bardzo wyraĨnie widaü wpáyw Ğrodowiska w którym Īyją. Wpáyw rodziny, znajomych, krewnych, religii i takim czynnikiem implikującym jest takie zakorzenione teĪ przekonanie, które teĪ sprawca przemocy podtrzymuje, Īe to jest jej krzyĪ w cudzysáowiu, Īe ona ponosi odpowiedzialnoĞü za to, Īe mąĪ w taki sposób siĊ zachowuje, Īe musi byü ulegáa, Īe powinna to wszystko wybaczaü, Īe powinna to wszystko tolerowaü. Takie in-formacje uzyskuje czĊsto od rodziny, krewnych, znajomych (5, specjalista pracy z rodziną, OIK). Istotną rolĊ „wpojonych” norm podkreĞliá takĪe inny rozmówca stwierdzając: reakcja otoczenia byáa najczĊĞciej taka, Īe w zasadzie, to taka norma jest spoáeczna, Īe w zasadzie kobieta od czasu do czasu, musi coĞ takiego przetrzymaü i wycierpieü (24, psycholog, PNL). I jeszcze jedna wypowiedĨ nar-ratorki opowiadającej o swojej klientce: Tak jak opowiadaáa mi ta pani u niej w domu matka nie pracowaáa zawodowo, byáa na kaĪde skinienie mĊĪa, ona dbaáa i o dzieci i o dom. Wszystkie obowiązki spoczywaáy na niej. Ona teĪ wy-niosáa to z domu, Īe musi dbaü o dzieci, o mĊĪa. Musi byü na jego skinienie, Īeby siĊ dobrze czuá, Īeby miaá wszystko przygotowane. To chyba siáa przyzwyczaje-nia i póĨniej w tych starszych latach, ani sama nie umiaáa siĊ zmieniü, ani nie umiaáa jakoĞ wpáynąü, Īeby siĊ postawiü i zmieniü te relacje (29, specjalista pracy socjalnej, OIK). A zatem proces wychowania, moĪna by powiedzieü: tra-dycyjne wychowanie i rola przekazu kulturowego w wielkim stopniu mogą za-decydowaü (czy teĪ decydują) o postawie ofiary przemocy. W przekaz kulturo-wy wpisują siĊ takĪe sprawy wiary, sprawy religii. NaleĪy poĞwiĊciü temu za-gadnieniu wiĊcej uwagi.

W czasie rozmów z pracownikami róĪnych instytucji padaáo wiele opinii na temat roli wiary, koĞcioáa czy ksiĊdza w przyjmowaniu przez ofiarĊ przemocy takiej a nie innej postawy wobec doĞwiadczanej sytuacji. Narratorzy podkreĞlali, iĪ tradycyjna moralnoĞü, bardzo proste, dosáowne i bezdyskusyjne przyjmowa-nie nauki koĞcioáa sprawiaáo nieraz, iĪ starszej kobiecie nawet do gáowy nie przyszáo, by w jakikolwiek sposób zakoĔczyü tĊ trudną i bolesną dla niej sytu-acjĊ. Jedna z narratorek powiedziaáa: Tak z jednej strony wiele paĔ jest w prze-mocy z powodu przekonaĔ religijnych, Īe na dobre i na záe, Īe przysiĊgaáam, Īe jak siĊ rozwiodĊ to bĊdĊ wykluczona z koĞcioáa katolickiego (22, konsultant, SNL). Wydaje siĊ takĪe, iĪ szczególnie polska wieĞ ma to do siebie, iĪ jej miesz-kaĔców cechuje bardzo silne przywiązanie do tradycji, przykazaĔ BoĪych lub koĞcielnych. Wskazuje na to wypowiedĨ jednej z narratorek: tak sáuchając jej doszáam do wniosku, Īe to teĪ nie jest jakaĞ wiara z takim zrozumieniem pew-nych zasad z páaszczyzny teologii, czy pewpew-nych zasad moralpew-nych, natomiast to jest taka wiara wyniesiona ze wsi, Īe tak powiem. Taka tradycyjna, tam gdzie ona na wsi teĪ miaáa taki przekaz od innych kobiet, Īe obojĊtnie co by siĊ dziaáo, to Īona powinna zostaü w związku ze swoim mĊĪem. Aczkolwiek z tego, co mi

wiadomo, koĞcióá wcale nie wychodzi z takiego zaáoĪenia tam, gdzie dochodzi do przemocy. Natomiast problem jest w tym, Īe te kobiety nie potrafią dotrzeü do takich pewnych zdrowych zasad wiary, a funkcjonują, mają takie myĞlenie na bazie takiego przekazu bardzo usztywnionego (14, psycholog, OIK). Trzeba teĪ dodaü, iĪ koĞcióá, konfesjonaá, kapáan to czĊsto jedne z pierwszych, jeĞli nie pierwsze miejsca (lub osoby) do których starsze kobiety zwracają siĊ po pomoc. Personel zapytany o to, co moĪe powiedzieü – na podstawie opowiadaĔ klientek – o postawie ksiĊĪy wobec zgáaszanego przez starsze kobiety problemu wypo-wiadaá siĊ bardzo róĪnie. DoĞwiadczenia niektórych pracowników wskazują na to, iĪ ciągle są tacy duchowni, którzy zachĊcają ofiarĊ przemocy by niosáa swój krzyĪ, bo przecieĪ przysiĊgaáa. Ale zdaniem innych narratorów mentalnoĞü du-chownych siĊ zmienia i coraz czĊĞciej moĪna spotkaü siĊ z tym, iĪ kapáan mówi ofierze, gdzie moĪe szukaü profesjonalnej pomocy, dziĊki której moĪliwe bĊdzie przerwanie tej krzywdzącej ją relacji. Jeden z narratorów powiedziaá: TeĪ tutaj kwestia wiary ma duĪe znaczenie, poniewaĪ są przekonane, Īe jest to grzech, Īe jest to nie w porządku, Īe powinny trwaü dla dobra rodziny. I z resztą czĊsto w relacjach z duchownymi, no takie relacje dostają. Czasami sprzeczne informacje dostają. Prawda? ĩe musi byü, Īe musi cierpieü i krzyĪ muszą znosiü albo dosta-ją teĪ informacje, ze wáaĞnie powinna zadbaü o to, ze wáaĞnie powinna przerwaü, poniewaĪ przysiĊgĊ maáĪeĔską oboje skáadali. Prawda? WiĊc, wiĊc komunikatów jest bardzo wiele (5, specjalista pracy z rodziną, OIK).

Obok rozmowy z ksiĊdzem, ogromne znaczenie w znoszeniu agresywnych zachowaĔ mĊĪa/ partnera ma dla ofiar przemocy – modlitwa. W rozmowie z Bogiem szukają pocieszenia i siá do dalszego trwania przy wspóámaáĪonku/ partnerze. Oto kilka wypowiedzi narratorów odnoszących siĊ do tego zagadnie-nia: CzĊsto teĪ tym kobietom duĪo takiej siáy i nadziei, Īeby przetrwaü daje wiara (22, konsultant, SNL). To co im, osobom starszym pomaga to zwracanie siĊ do swojej wiary, wiary w Boga, modlitwa, chodzenie do koĞcioáa, to jest coĞ. Takie wartoĞci duchowe podtrzymują rzeczywiĞcie taką chĊü Īycia, kontynuowania tego Īycia. (8, konsultant, SNL). Czy teĪ inny cytat: ona byáa bardzo taką osobą wierzącą i praktykującą i wszystko odnosiáa do Boga i koĞcioáa. (…); to znaczy chodzi mi o to, Īe ta kobieta jakoĞ nie poddaáa siĊ, tylko gdzieĞ tam w coĞ wie-rzyáa bardzo mocno i to jej pomogáo przezwyciĊĪyü moĪe lĊki, strach i jakieĞ wszelkie takie záe myĞli (16, pracownik socjalny, PCPR). Inni narratorzy podkre-Ğlali teĪ, iĪ zaangaĪowanie w Īycie parafialne, przynaleĪnoĞü do kóá róĪaĔco-wych, a przez to czĊsty kontakt z innymi ludĨmi wielokrotnie nadawaáy cel i sens nieáatwemu Īyciu tych starszych kobiet. To tutaj znajdywaáy wsparcie, dobre sáowo, przejawy ĪyczliwoĞci. Tam teĪ duĪą rolĊ odgrywaáa grupa Īywy róĪaniec – táumaczyáa jedna z narratorek – bo pani przy koĞciele, teĪ skupiáa siĊ na modlitwie, na tej grupie religijnej, która ją wspieraáa (26, dyrektor, OIK). Przedstawiona analiza wskazuje wiĊc na silny związek miĊdzy przekonaniami

religijnymi a przyjmowaniem przez ofiary przemocy konkretnego zachowania i postaw wobec swojej sytuacji. Czy jest to cecha w szczególny sposób wyró Ī-niająca polskich seniorów? Z wypowiedzi badanego personelu wynika, Īe tak.

Kolejną cechą starszych kobiet – ofiar przemocy w związku maáĪeĔskim/ partnerskim, a wiąĪącą siĊ, czy moĪe wynikającą z procesu socjalizacji jakiemu poddane byáo dzisiejsze pokolenie ludzi starych, jest czĊsto spotykana ochrona czy idealizowanie zachowaĔ sprawcy. Chodzi tu mianowicie o taką postawĊ ofiar, która polega na zaprzeczaniu, iĪ mąĪ/ partner Ĩle postąpiá, czy teĪ, Īe jego zachowanie moĪna nazwaü przemocą. I znów – kilkoma czynnikami moĪna táumaczyü taką postawĊ starszych kobiet – ofiar przemocy w związku maáĪeĔ-skim/ partnerskim. NaleĪy przypuszczaü, iĪ „wpojone” w wieku máodzieĔczym przekonania, Īe kobieta powinna byü podporządkowana mĊĪczyĨnie, Īe dopusz-czalne jest posuwanie siĊ mĊĪa/ partnera do zachowaĔ przemocowych sprawiają, iĪ starsze kobiety chronią sprawcĊ. Nie podejmują w związku z tym Īadnych dziaáaĔ, by poprawiü swój los, zapewne wstydzą siĊ teĪ i boją opinii spoáecznej, która moĪe skrytykowaü postĊpowanie ofiary (bo przecieĪ taki jest los Īony) i w związku z tym ofiary przemocy wykazują postawĊ bierną. To co jeszcze moĪe powodowaü, iĪ starsze kobiety idealizują sprawcĊ to zaprzeczanie i niedopusz-czanie do siebie myĞli, Īe coĞ záego siĊ dzieje. Dobrze ukazuje to nastĊpująca wypowiedĨ jednej z osób uczestniczącej w badaniach: to jest oczywiste, Īe one idealizują, one wszystkie idealizują, bo juĪ dawno by nie byáy w tych związkach gdyby nie idealizowaáy (12, terapeuta, OIK). MoĪna zatem uznaü, iĪ takie ideali-zowanie czy ochrona sprawcy to sposób na poradzenie sobie z doĞwiadczaną sytuacją i byü moĪe znajdywanie usprawiedliwienia dla swej biernoĞci.

Innym powodem, dla którego starsze kobiety – ofiary przemocy w związku maáĪeĔskim/ partnerskim nie decydują siĊ na podjĊcie dziaáaĔ na rzecz poprawy swojej sytuacji są problemy mieszkaniowe. Niezwykle czĊsto dzieje siĊ tak, Īe starsze kobiety nie mają po prostu gdzie pójĞü, gdzie zamieszkaü i dlatego ciągle Īyją ze sprawcą pod jednym dachem. Zdarza siĊ, Īe kobieta wystąpi z wnio-skiem o rozwód i go dostanie, ale ze wzglĊdu na to, Īe nie staü jej na kupno no-wego domu czy mieszkania, dalej mieszka ze sprawcą, tylko Īe mieszkanie jest najczĊĞciej podzielone na dwie czĊĞci: jedna jest jej, druga jego. Dotychczasowe moĪliwoĞci prawne nie pozwalaáy na skuteczne eksmitowanie sprawcy z domu czy mieszkania. A zatem starsze kobiety mając ĞwiadomoĞü, Īe faktycznie wiele siĊ nie zmieni nawet po przeprowadzeniu rozwodu, wielokrotnie nie podejmują Īadnych dziaáaĔ uznając, iĪ tak naprawdĊ ich skutki bĊdą niewielkie. Z drugiej strony sposobem na poradzenie sobie z doĞwiadczaną sytuacją jest wstawianie do swego pokoju drzwi z zamkiem na klucz. Ofiary przemocy uwaĪają, Īe jest to dobre rozwiązanie – bĊdą czuáy siĊ bezpieczniejsze mimo, Īe ciągle mieszkają ze sprawcą. Wiara w skutecznoĞü tej metody powoduje, Īe starsze kobiety nie podejmują Īadnych innych dziaáaĔ na rzecz poprawy swojej sytuacji. W

niektó-rych przypadkach zamykanie siĊ na klucz jest faktycznie skuteczną ochroną przed sprawcą, lecz niestety nie zawsze.

Z informacji podawanych przez personel wynika, iĪ osoby starsze wykazu-jące bierną postawĊ po prostu nie wiedzą, gdzie mogą szukaü pomocy i gdzie zwróciü siĊ po radĊ, czy podpowiedĨ co dalej robiü. Szczególnie mocno jest to widoczne na wsi. Osoby szczególnie z terenów wiejskich – mówiáa jedna z narra-torek – mają bardzo duĪy problem z rozeznaniem siĊ w moĪliwoĞciach praw-nych, w ogóle w podejmowaniu jakichkolwiek dziaáaĔ (4, specjalista Wydziaáu Prewencji, KWP). Nie mają teĪ ĞwiadomoĞci, co moĪna zrobiü w danej sytuacji, nie wiedzą jakie są procedury, zatem nigdzie nie zgáaszają siĊ po pomoc, czĊsto wychodząc z zaáoĪenia, Īe tego cháopa, tak siĊ u nas mówi, znoszą 30 lat, to jeszcze jeden dzieĔ go zniosą (21, koordynator procedury Niebieska Karta, KWP). Z drugiej strony, z opowiadaĔ personelu wynika, Īe jeĞli starsza kobieta czuje, Īe juĪ sama nie da sobie rady z doĞwiadczaną sytuacją, albo gdy zdarzyáo siĊ coĞ co ją bardzo wystraszyáo i zaczyna myĞleü o szukaniu profesjonalnej pomocy, to najczĊĞciej pierwszymi powiernikami jej tajemnic i problemów są: ksiądz, lekarz, a czasami nawet policjant. Ksiądz, czy lekarz to osoby, z którymi ludzie starzy najczĊĞciej mają kontakt, stąd pomysá by wáaĞnie z nimi pomówiü o swojej sytuacji, bo innych „profesjonalistów” po prostu nie znają. O roli du-chownych byáa juĪ mowa. Starsze kobiety czĊsto siĊ otwierają przed tym leka-rzem pierwszego kontaktu – opowiadaáa jedna z narratorek – to jest szukanie pomocy u lekarzy rodzinnych (27, specjalista pracy socjalnej, OIK). To lekarz jest osobą, która wedáug starszych kobiet moĪe im pomóc. Chorują somatycznie i w tym kierunku siĊ leczą – stwierdziáa jedna z narratorek (11, psycholog, PNL). Pracownicy instytucji mówili, iĪ starsze kobiety proszą np. o wypisanie leków na sen, (bo nie Ğpią w nocy) czy innych medykamentów i nieraz siĊ zdarzy, Īe to wáaĞnie w gabinecie lekarza starsza kobieta zaczyna opowiadaü o swoim trud-nym losie. CzĊsto jest to po prostu potrzeba wygadania siĊ, bo nie mają wiedzy co innego mogáyby zrobiü w swojej sytuacji.

Narratorzy wspominali o finansowej zaleĪnoĞci starszych kobiet od swoich mĊĪów – bo przez caáe Īycie kobieta nie pracowaáa zawodowo tylko zajmowaáa siĊ domem i dlatego nie ma Īadnych wáasnych Ĩródeá utrzymania. A w związku z tym nie bierze nawet pod uwagĊ takiej moĪliwoĞci, Īe odejdzie od sprawcy, bo jaki on jest, taki jest, ale chociaĪ ma za co Īyü. Ponadto ludzie starzy myĞlą nie-raz, iĪ swoim zwróceniem siĊ do instytucji po pomoc, bĊdą komuĞ sprawiaü problem, a tego nie chcą. By nie przysparzaü innym káopotu starsze kobiety – ofiary przemocy – milczą i cierpią w ukryciu, wychodząc z zaáoĪenia, Īe prze-cieĪ są waĪniejsze sprawy niĪ ich problemy. MoĪna przypuszczaü, Īe daje tu o sobie znaü pokora – cecha jakĪe bardzo charakterystyczna wspóáczesnemu pokoleniu seniorów, a wynikająca z doĞwiadczeĔ Īyciowych i narodowych, które byáy ich udziaáem.

6. ZakoĔczenie

PowyĪsza charakterystyka wskazuje jak bardzo záoĪona i niejednokrotnie trudna jest sytuacja starszych kobiet doĞwiadczających wieloletniej przemocy ze strony mĊĪa/ partnera. Jak zostaáo to juĪ wczeĞniej powiedziane, w zdecydowa-nej wiĊkszoĞci przypadków ten typ ofiar przyjmuje postawĊ bierną i nie podej-muje walki o zmianĊ swego losu. Nawet podjĊcie wysiáku i zgáoszenie siĊ do instytucji nie jest równoznaczne z wyzbyciem siĊ biernej postawy, bowiem star-sze kobiety ofiary przemocy od personelu oczekują jakichkolwiek dziaáaĔ. Jed-nak, jak wynika z wypowiedzi profesjonalistów, w kontaktach z ofiarami tworzy siĊ pewien rodzaj relacji wychowawczej, skutkujący trwaáymi zmianami w po-stawach jej uczestników. Stanowi ona podstawĊ do modyfikacji sytuacji ofiary przemocy, jak teĪ zachowaĔ i doĞwiadczeĔ osób zawodowo zajmujących siĊ przeciwdziaáaniem przemocy. A zatem wyciągniĊcie zjawiska przemocy wobec starszych kobiet z „szarej strefy” nie tylko moĪe sáuĪyü uwraĪliwieniu spoáe-czeĔstwa, ale teĪ zmianie postaw najbliĪszego otoczenia.

Literatura

Halicka M., Halicki J. [red.], 2010, Przemoc wobec ludzi starych. Na przykáadzie badaĔ

Ğrodowi-skowych w województwie podlaskim. Biaáystok: Temida 2.

Piotrowski J., 1973, Miejsce czáowieka starego w rodzinie i spoáeczeĔstwie, Warszawa, PWN. Synak B., 1976, Problemy starych rolników. Warszawa: Ludowa Spóádzielnia Wydawnicza. Tobiasz-Adamczyk B. [red.], 2009, Przemoc wobec osób starszych, Kraków: Wydawnictwo

Uni-wersytetu JagielloĔskiego.

Maágorzata Halicka, Jerzy Halicki

THE EXPERIENCE OF VIOLENCE IN THE LIVES OF ELDERLY WOMEN] Abstract

The aim of the article is to present a part of the research done within the project: Intimate Partner Violence against Older Women. In particular, these are the opinions of the research sub-jects on violence and a characteristic of analyzed cases of female victims of intimate partner vio-lence. The duration, causes and forms of aggressive behaviors are presented. An attempt is also made at characterizing the female victims of violence, who have a passive attitude towards their situation.