A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA OECONOMICA 125, 1992
Andrzej T. Szabłow ski*
GODZ I M Y CZY O P T Y M A L I Z A C Y J N Y C H A R A K T E R CEN
W P R Z E D S I Ę B I O R S T W A C H U Ż Y T E C Z N O Ś C I P U B L I C Z N E J
W ŚWIETLE DYSKUSJI A M E R Y K A Ń S K I C H
1. UWAGI OGÓLNE
I
Powołanie na mocy uetawy o p r z e d s ię b io rs tw a c h państwowych z 1981 r . k a t e g o r i i p r z e d s ię b io rs t w u ż y te c z n o śc i p u b l i c z n e j stwo r z y ł o praktyczne podstawy z a in tere so w an ia tą s p e c y f ic z n ą i n s t y t u c j ą ż y c ia gospodarczego. P o j a w i ł o s i ę tu bowiem w ie le problemów n atury og ó lnej - wiążących s i ę chociażby z dopracowaniem prawno- -akonomicznego modelu tego p r z e d s ię b io rs tw a i wkomponowaniem go w reform ujący s i ę system gospodarki p o l s k i e j 1, Jak i n atu ry szcz e gółowej - dotyczących np. efektywnościowych uwarunkowań wewnętrz nych mechanizmów podejmowania d e c y z j i gospodarczych w o b lic z u p r i o r y t e t u celów sp ołecznych2 , co stanowi p r z e c ie ż o s p e c y f i c e t e go rodzaju p r z e d s i ę b io rs t w . Wreszcie i s t n i e j e z a in te re s o w a n ie tą formułą p rz e d s ię b io rs tw a w innych - poza s f e r ą i n f r a s t r u k t u r y t e c h n ic z n e j , gdzie ta i n s t y t u c j a powstała i r o z w in ę ła s i ę -
sfe-«
Dr, adiunkt w I n s t y t u c i e O r g a n iz a c ji i Z arządzania PL.
A. W a s i l e w s k i , P r z e d s ię b io rs t w o u ż y te c z n o ś c i pu b l i c z n e j w ś w i e t l e prawa p o ls k ie g o , "P r z e g lą d Ustawodawstwa Gos podarczego" 1982, nr 1-2.
2
A. B o g u s , A. T. S z a b l e w s k i , W. W o j c i e c h o w s к i , Metodologiczne problemy badania proe fe ktyw no ścio - wych uwarunkowań funkcjonowania p r z e d s i ę b io r s t w u ż y te c z n o ś c i pu b l i c z n e j , "A cta U n i v e r s i t a t i s L o d z ie n s is " 1990, F o l i a oeconomica
rach d z i a ł a l n o ś c i produkcyjno-usługowej , Ja k np. w a fe r z e usług n ie m a t e r ia ln y c h 5.
Problemem, k t ó r y n ie w ą t p liw ie czeka na p o d ję c ie j e s t kw estia k s z ta łto w a n ia cen w p rze d sięb io rstw ac h u żyteczno ści p u b l ic z n e j. Skora bowiem s ta t u s użyteczności p u b l ic z n e j sym bolizuje oderwanie i n s t y t u c j i p r z e d sięb io rs tw a od naturalnego d la n i e j środowiska r y n ku, powstaje natychm iast sprawa m etodologii i praktycznych metod adm inistrowania procesem cenotwórczym. Doświadczenie krajów , w k tó ry ch ta s p ec y fic z n a i n s t y t u c j a posiada już długą t r a d y c j ę , wska z u je , że kw estia stanowienia cen b u d z iła ożywione ko ntro w e rsje . N ie w ą tp liw ie bardzo znaczący dorobek w tym z a k re s ie powstał w S t a nach Zjednoczonych.
Spór ekonomistów amerykańskich wokół cen t o c z y ł S i ę i toczy nadal w dwóch płaszczyznach. W pierwszym przypądku kw estią pod stawową j e s t zasadność nierynkowej r e g u l a c j i cen i w tym kontek ś c i e spór dotyczy w ła ś c iw ie samej k o n c e p c ji p rz e d się b io rs tw a uży tecz n o ści p u b l ic z n e j. Zakwestionowanie bowiem j a k i e j k o l w i e k formy adm inistrowania cenami j e s t równoznaczne z podważaniem celow ości i s t n i e n i a t e j i n s t y t u c j i ż y c ia gospodarczego. A k ceptacja nieryn- kowego trybu stanowienia cen w tych p rz e d się b io rs tw a c h prowadzi automatycznie do postaw ienia p y ta n ia o podstawy k s z t a łt o w a n ia cen i to j e s t w ła ś c iw ie zasadniczy przedmiot sporu w drugim przypad ku, a także główny problem n in ie js z e g o a r t y k u ł u .
W k o n t ro w e rs ji o podstawę k s z ta łto w a n ia cen s t a r ł y s i ę dwie koncepcje cen. P ie rw sza , tra d y c y jn a w warunkach amerykańskich, od wołująca s i ę do śred nio w ieczn ej k a t e g o r i i ceny s p r a w i e d l i w e j , po s tu lo w a ła p r z y j ę c i e kosztów p rz e c ię tn y c h jako podstawy k s z t a ł t o wania cen. Oruga koncepcja, wywodząca s i ę z dorobku ekonomii do brobytu i zyskująca w ostatnim o k re s ie duże znaczenie w USA, k ł a dzie n acik na op tym alizacyjną fun kcję cen w p rz e d się b io rs tw a c h uży tecz no ści p u b l ic z n e j i w związku z tym proponuje p r z y ją ć jako no śnik cen koszty krańcowe.
Warto dodać, że za tymi odmiennymi koncepcjami cen k r y j ą s i ę
A. T. S z a b l e w s k i , P rz e d się b io rs tw o użyteczności pu b l i c z n e j w s fe rz e usług n ie m a te r ia ln y c h (uwagi w stępne). M a t e r i a ły z I I I K rajow ej K o n fe r e n c ji Naukowej n t. S fe r a n i e m a t e r ia ln a w I I e ta p ie reformy gospodarczej, ZN WSI Opole 1908, nr 19.
różne p o d e jśc ia do k w e s t i i ekonomicznego modelu p rz e d s ię b io rs tw a u żyte cz no ści p u b l ic z n e j.
Przyjm ując za c e l n in ie js z e g o a r t y k u łu p r z y b l i ż e n i e polskiemu c z y t e ln ik o w i meritum i przebiegu sporu n a le ż a ło b y odpowiedzieć na p y ta n ie o użyteczność teo re tyc z n ą i praktyczną (w naszych, r e a l i a c h ) argum entacji i k o n k lu z ji ekonomistów amerykańskich. P y t a n ie j e s t tym b a r d z i e j uzasadnione, j e ś l i weźmiemy pod uwagę, że amerykańska i n s t y t u c j a p rz e d się b io rs tw a u ży te c z n o śc i p u b l ic z n e j od znacza s i ę , na t l e i s t n i e j ą c e j w iyin z a k re s ie p r a k t y k i krajów e u r o p e js k ic h , wyraźną s p e c y f i k ą , k tó ra przede wszystkim p rz e ja w ia s i ę w p o s ta c i dom in acji pryw atnej formy w ła s n o ś c i. Warto w związku z tym sformułować dwie uwagi.
Po p ierw szo, choć argumentacje i konk luz je uczestników dysku s j i odnoszą s i ę do konkretnych warunków w j a k i c h d z i a ł a s ek to r u żyteczno ści p u b l ic z n e j w USA, p o s ia d a ją one jednak ponadto wymiar b a r d z i e j ogólny, u n iw e rs a ln y. Ootyczy on bowiem prob lem atyki u p ra w ia n ia p o l i t y k i cen tam, gdzie zamiast mechanizmu rynku d z i a ł a j ą mniej lub b a r d z i e j a d m in is tra c y jn e reg u ły u s t a l a n i a cen, przy czym n ie ma tu większego znaczenia własnościowa forma p r z e d s i ę b i o r
stwa. • »
Po d r u g ie , jednym z ważnych aspektów procosu reformowania gos podarki p o l s k i e j j e s t p l u r a l i z a c j a form w ła s n o ś c i, za czym k r y j e s i ę przede wszystkim rozsz erzan ie s i ę zakresu p r y w a t y z a c j i gospo d a r k i . P ryw a ty z a c ja może, na co z r e s z tą wskazują doświadczenia światowe, objąć te s f e r y d z i a ł a l n o ś c i prod uk cyjn o- usłu g ow ej, k tó re t r a d y c y j n i e zarezerwowane są d la dotąd państwowych przedsiębio rstw u żyte cz no ści p u b l i c z n e j. W t e j s y t u a c j i dorobek am erykański, j e ś l i chodzi o problematykę cenotwór3twa, okazać s i ę może bardzo uży teczny zarówno w aspek cie teoretyczno-m etodolo gicznym , ja k i
prak-4 tycznym .
Słuszność t e j uwagi potwierdza przebieg p r y w a t y z a c j i przed s i ę b i o r s t w u żyte cz no ści p u b l ic z n e j w W i e l k i e j B r y t a n i i . P o j a w i a ją c e s i ę tam problemy i rozw iązania i n s t y t u c j o n a l n e są a n a l o g i c z ne do amerykańskich. Por. np. G. Y a r r o w , P r i v a t i z a t i o n in Theory and P r a c t i c e , "Economic P o l i c y " , A p r i l 1986.
2. SPECYFIKA AMERYKAŃSKIEJ INSTYTUCJI PRZEDSIĘBIORSTWA UŻYTECZNOŚCI PUBLICZNEJ
Pow stanie i rozwój .'amerykańskiego modelu I n s t y t u c j i p r z e d s i ę b io rstw a użyteczności p u b lic z n e j j e s t ś c i ś l e związane z tak cha rakterystycznym dla t r a d y c j i amerykańskiej przywiązaniem do in -' 3 t yt u c j i w łasności p ryw atnej, znajdującym o d b ic ie w k o n s t y t u c y j nych gwarancjach n ie n a ru s z a ln o ś c i t e j formy w łasno ści i powszech n ie manifestowanej n ie c h ę c i do w szelkic h przejawów w łasności pań stwowej czy m u n ic y p a ln e j. W p rz e c iw ie ń s tw ie więc do'iwiększości k r a jów Europy Zacho d niej, które w o b lic z u s p e c y fic z n y c h problemów po w stających w s fe rz e i n f r a s t r u k t u r y te c h n ic z n e j zdecydowały s ię pójść drogą n a c j o n a l i z a c j i lub m u n tc y p a liz a c ji w łasności urządzeń . n f r a s t r u k t u r y , w USA zw yciężyła koncepcja prywatnego monopolu pod danego reżimowi r e g u la c y jn y c h d z i a ł a ń państwa.
P o d k r e ś l i ć w tym miejscu warto, że r e g u la c j a b yła typową dla warunków amerykańskich formą reagowania państwa na wywierane na n ie n a c i s k i wywołane niesprawnością rynku5. W ten sposób z biegiem czasu s t a ł a s i ę ona ważnym fragmentem szerszego zjaw isk a c h a ra k
teryzującego k a p it a liz m XX-wieczny, jakim j e e t interwencjonizm pań- twowy. Zauważmy na m arginesie, że r e g u la c ja sektora użyteczności p u b l ic z n e j, początkując n a s i l a j ą c y s i ę później proces regulowania tnnych dzied z in d z i a ł a l n o ś c i gospodarczej oraz co, co nazywa s i ę r e g u la c ją społeczną ( s o c i a l r e g u l a t i o n ) pozostały do końca l a t sie d em d ziesią tych nadal n a jb a r d z ie j r o z w in ię t ą formą r e g u l a c j i .
J e ś l i chodzi o in s t y t u c j o n a l n ą s tr u k tu r ę r e g u l a c j i , to składa 3 ię na n ią szereg w yspecjalizowanych, według kry te riu m branżowe go, agend rządu - k o m isji - powoływanych, w za le ż no ści od s k a l i d z i a ł a n i a p rz e d s ię b io rs tw regulowanych, na szczeblu federalnym o- raz stanowym. Sprawując c a ło ś ć f u n k c j i r e g u la c y jn y c h komisje mu szą l i c z y ć s i ę ze sprzeciwem firm będących przedmiotum r e g u l a c j i . S p r z e c iw ten p rz y b ie ra formę zaskarżenia przed sądem d e c y z j i ko m i s j i . Daje to p oczątek długiemu z r e g u ły postępowaniu sądowemu.
P o r . J . W, M c K i e . Government I n t e r v e n t i o n in the Eco nomy of the U n it e d S t a t e s , [w:] Government I n t e r v e n t i o n i n the Developed Economy, Ed. by P . Maunder [ b .m .w .] 1979,
Koncepcja r e g u l a c j i (tzw . P u b l i c U t i l i t y R e g u l a t i o n ) k s z t a ł t o wała s i ę w pierwszym rzędzie w wyniku szeregu d e c y z j i Sądu N a j wyższego, któ re o k r e ś l a ł y ramy d la p r a k t y k i i t e o r i i r e g u l a c j i . Kluczowym elementem b y ła tu zasada . godziwego zysku-od godziwie po liczonego k a p i t a ł u (a f a i r r e t u r n on a f a i r v a l u e ) , a ś c i ś l e j mó wiąc godziwej stopy zwrotu (a f a i r r a t e of r e t u r n ) od godziw ie po liczonego k a p i t a ł u . W i n t e r p r e t a c j i ekonomicznej chodzi o w i e l kość zysku, k t ó r y osiąg n ęłab y dana k o rp o ra c ja w hipotetycznym s y stemie efe ktyw nie d z i a ł a ją c e g o rynku6 bądź zysku równego temu, k t ó r y w ł a ś c i c i e l e k a p i t a ł u d z i a ł a j ą c e g o w s ek to rz e u żyteczno ści p u b l ic z n e j o trz y m alib y w innych, zbliżonych pod względem stopnia- ryzyka, zastosowaniach7. W ten sposób do procesu cenotwórczego wprowadzony z o s ta ł wymóg, zwany finansowym ograniczeniem ( f i n a n c i a l c o n s t r a i n t ) , k tó ry n a ł o ż y ł na komisje obowiązek p r z e s t r z e g a n ia w d z i a ł a l n o ś c i r e g u l a c y j n e j zasady, że ceny dóbr i usług pokrywać mu szą pełne p r z e c ię tn e koszty d z i a ł a l n o ś c i p ryw atnej k o r p o r a c j i oraz zapewnić odpowiedni, t j . godziwy rozmiar гузки. Ceny s p e ł n i a j ą c e ton wymóg o k r e ś la s i ę mianem ceny s p r a w i e d l i w e j ; g odziw ej, r o z sądnej ( f a i r , reasonable p r i c e ) .
3. SPORY WOKÓŁ KATEGORII CENY GODZIWEJ
Chociaż k a te g o r ia ceny s p r a w ie d liw e j j e s t kluczowym oraz i n tegralnym elementem ‘ współczesnej t e o r i i i p r a k t y k i r e g u l a c j i , to h i s t o r i a t e j k a t e g o r i i sięg a daleko w p r z e s z ło ś ć . Z punktu w id ze n ia naszych rozważart p o d k r e ś lić n a le ż y , że niegdyś b y ła ona t r a k towana n ie t y l k o jako k a t e g o r ia ze s f e r y e t y k i gospo d arczej, alo również jako przejaw i n g e r e n c j i pań3twa w ż y c ie gospodarcze w i - mię s w o iś c ie p o j ę t e j zasady s p ra w ie d liw o ś c i o p a r t e j , mówiąc j ę z y kiem współczesnym, na zasadzie wymiany e k w iw a le n tn ej zagrożonej
6 K. W. C l a r k s o n , R. L e R o y M i l l e r , ' I n d u s t r i a l O rg a n iz a tio n . Theory Evidence and P u b l i c P o l i c y , Me Graw- - H i l l Company, New York 1983, s. 478.
7 E. F. Z a j a c , F a ir n e s s of E f f i c i e n c y . An I n t r o d u c t i o n to P u b l ic U t i l i t y P r i c i n g , B e l l Telephone L a b o r a t o r i e s , Cambridge, Mass. 1978, s . 23-24.
О
powstawaniem różnego rodzaju s y t u a c j i monopolistycznych . Od s a mego początku koncepcja ta m iała c h a r a k te r kosztowy, tzn. odwoły wała s i ę do kosztów p ro d u k c ji oraz zysku godziwego. W tym rozu mieniu przeciw staw iana b yła k a t e g o r i i ceny n a t u r a l n e j , k tó ra opar ta b y ła na równości podaży i popytu, i b yła symbolem wolnej gry s i ł rynkowych. We współczesnej k o n c e p c ji r e g u l a c j i ró ż n ic a ta zo s t a ł a pod pewnym względem z a t a r t a . Cena sp raw ied liw a j e s t bowiem odpowiednikiem ceny n a t u r a l n e j w eensie id e n ty c z n e j podstawy war t o ś c io w e j, stosowanym tam, gdzie n ie są sp ełnione warunki wolnej k o n k u r e n c ji. Zachowane zo s ta ło natomiast p rzeciw ieństw o w sen sie mechanizmowym. Cena sp raw ied liw a p ozostała bowiem nadal przejawem a d m in i s t r a c y j n e j in g e r e n c j i państwa w ż y c ie gospodarcze, in g e re n c j i s ta n o w ią c e j s u b s ty tu t mechanizmu k o n k u re n c ji.
Od momentu sformułowania k o nce p cji ceny s p r a w ie d liw e j na po-
9
trzeby procesu r e g u l a c j i s t a ł a s i ę ona przedmiotem sporów toczo nych między p rzedsiębiorstw am i a odpowiednimi komisjami, źródłem tych sporów b y ły wyjątkowo niejednoznaczne zasady k a l k u l a c j i , obo w iązujące komieje w p ro c e sie cenotwórczym, które tym samym sta n o w i ł y podstawy do zg łasz an ia przez p rz e d się b io rs tw a uzasadnionych i nieuzasadnionych protestów. Zasady k a l k u l a c j i obejmowały trz y s t a d i a : U c z e n i e bieżących kosztów d z i a ł a l n o ś c i k o r p o r a c j i , osza cowanie w a rt o ś c i zaangażowanego k a p i t a ł u ( t z n . problem r a t e base) oraz o k r e ś l e n i e stopy zysku.
W pierwszym o k re s ie (do 1941 r . ) zdecydowanie najw ięk sze kon tro w e r s je r o d z i ł problem r a t e base. P rz e d s ię b io rs tw a kwestionowa ł y bowiem wybrane przez komisje metody szacowania k a p i t a ł u , doma g a jąc s i ę ic h zmiany na k o r z y s t n i e j s z e , tzn. um o żliw ia ją ce p odnie s i e n i e w a rto ś c i szacunku. P r o t e s t y te m ia ły mocne podstawy praw ne. Niedoszacowanie traktowano bowiem jako wyraz naruszenia gwa rantowanych przez K o n s ty tu c ję USA praw w ł a ś c i c i e l i do godziwego dochodu z t y t u ł u posiadanego k a p i t a ł u . Po 1941 r . , na skutek d ecy z j i Sądu Najwyższego p r z y z n a ją c e j komisjom prawo swobody decydo wania o metodzie szacowania w a rto ś c i k a p i t a ł u , c i ę ż a r sporu
prze-O
P a trz s z e rz e j na temat genezy ko n c e p c ji ceny s p r a w i e d l i w e j : C o l l i e r ’ s E n c y c lo p e d ia , New York 1957, h asło P u b l i c U t i l i t y .
9
N a s t ą p iło t.o w 189В г. w r e z u l t a c i e d e c y z j i Sądu Najwyż szego.
sunął s i ę пэ problem o k r e ś l a n i a w i e l k o ś c i stopy zysku, przy czym n atężenie sporów wyraźnie o s ł a b ł o 10.
W p ła s z c z y ź n ie t e o r e t y c z n e j przedmiotem sporu s t a ł s i ę z b i e giem czasu problem standardu ceny rozsą d n e j. Źródłem tego sporu b y ło . rosnące niezadowolenie z obowiązującego standardu kosztowe go, zwanego standardem c o s t plus ( t z n . p r z e c ię t n e koszty c a ł k o w i te p lu s zysk godziwy). Niezadowolenie w ynik ało z dwóch przyczyn. Jedna z n ic h d o t y c z y ła wspomnianych wyżej n ieje d n o zn a c zn o ś c i w me t o d o l o g i i l i c z e n i a nośników cen. Druga zaś k w e s t i i znacznie waż n i e j s z e j . Standard kosztowy gwarantując zwrot kosztów i zysk mu s i a ł o s ł a b i a ć czy wręcz unieruchamiać bodźcową fu n k c ję cen w z a k r e s i e m i n i m a l i z a c ji kosztów wytwarzania i d y s t r y b u c j i , wprowadza n ia postępu technicznego, podnoszenia standardu usług i t p .
Wysunięto w związku z tym propozycję r e z y g n a c j i ze standardu kosztowego na rzecz standardu typu konkurencyjnego11. Standard ten z a k ła d a ł odrzucenie formuły kosztowej i gwarantowanego zysku
1
na rzecz p r z y j ę c i a cen u sta lon ych przez inne k o rp o ra c je o podobnym rozmiarzo l świadczące zb liżo ne u s ł u g i . Jego< odmianę s ta n o w ił s t a n dard wzorcowy ( y a r d s t i c k method), k t ó r y przewid ywał zastosowanie w prywatnych k o rp o ra c ja c h cen wyprowadzonych z a n a l i z y kosztów pono szonych przez r a c j o n a l n i e zaplanowane 1 e fe k ty w n ie fu n k c jo n u ją c e p r z e d s ię b io rs tw o państwowe. O s ta te c z n ie standard kosztowy z o s ta ł
12
utrzymany jako rozw iązanie n a jp ro s ts z e z możliwych choć ze ś w ia domością jego s ł a b o ś c i , k tó re próbowano zmniejszać poprzez s ta n d a r y z a c j ę procedury l i c z e n i a poszczególnych składników ceny.
Organicznym elementem zagadnienia cen w s e k to rz e u ż y te c z n o śc i p u b l i c z n e j, n i e z a l e ż n i e od p rz y ję te g o modelu cen, j e s t k w e s tia ich różnicow ania. Z je d n e j stro n y mamy tu bowiem i d e a ln e warunki do
P a t r z s z e r z e j na temat i s t o t y i h i s t o r i i sporów wokół me t o d o l o g i i l i c z e n i a ceny s p r a w i e d l i w e j : H. K o o n t z, P. W. G a b l e , P u b l i c C o n tro l of Economic E n t e r p r i s e , New York, To ro n to , Londyn 1956, s. 244 i n.
11 Por. np. J . M. B o n b r i g h t , P u b l i c U t i l i t i e s and the N a t io n a l Power P o l i c i e s , New York 1940, s. 13 i n.
P a tr z na temat s ł a b o ś c i standardu konkurencyjnego, np. R. T. 8 у e, S o c i a l Economy and the P r i c e System, New York 1950. Póź n i e j propozycja standardu wzorcowego b y ła je s z c z e ponawiana. Na p rz y k ła d : L . 0 1 d s , The Economic P la nn in g F u n c t io n , "American 'Economic Review" [ d a l e j AER] 1958, No 2.
upraw iania p r a k ty k i różnicowanie cen, z d r u g ie j zaś w p raktyce różnicowania cen u p a tru je s i ę n ajlepszego sposobu na rozw iązanie szeregu s p ec y fic z n y c h d la t e j s f e r y problemów oraz warunku umoż l i w i a j ą c e g o s p e ł n i e n i e przez ceny różnych, c z ęs to n ie z u p e łn ie zgo dnych ze sobą, f u n k c j i . W omawianym tu modelu cen różnicowanie mia ło u ła tw ia ć i usprawniać r e a l i z a c j ę wymogu finansowego poprzez od d z ia ły w a n ie na wzrost lub co najm niej s t a b i l i z a c j ę popytu.
Teoria i prak tyk a różnicowania o p i e r a ł a s i ę t u t a j przede wszy stkim na wyodrębnieniu grup ( H a s ) nabywców na podstawie k r y t e rium cenowaj e l a s t y c z n o ś c i popytu. Obowiązywała zasada wyższej c e ny d la k l a s y nabywców, c h a r a k t e r y z u ją c e j s i ę niską e la s t y c z n o ś c ią popytu i n iż s z e j ceny dla grup nabywców, k tó ry ch popyt ze względu na dostęp do substytutów j e s t b a r d z ie j e la s t y c z n y względem ceny. W ramach danej k la s y nabywców d alsze różnicowanie mogło przebiegać na g runcie b a r d z ie j szczegółowych k r y t e r i ó w . J e ś l i chodzi np. o energ ię e le k t ry c z n ą otrzymywaną przez gospodarstwa domowe, to j e j cena r ó ż n i ł a s i ę w zależno ści od c e lu użytkowania e n e r g i i . I tak np. e le k try c z n o ś ć służąca do o ś w i e t l e n i a b y ła znacznie droższa od e l e k t r y c z n o ś c i zużywanej w c e la c h ogrzewczych. Celem takiego zróżnicowania było zachęcenie użytkowników do ogrzewania e l e k t r y c z n o ścią , a n ie poprzez inne a ltern a ty w n e ź ródła e n e r g i i 15. N a l e ży p o d k r e ś lić w tym m ie jscu , że p raktyk a różnicowania cen pozosta wała w zasięgu re g u la c y jn y c h kompetencji k o m i s j i. Zadaniem komi s j i b yło t u t a j dopilnow anie, aby zasady różnicowania cen odpowia d a ły , n ie ja s n o zre sz tą sformułowanym, kry te rio m s p ra w ie d liw o ś c i i
14 ro?sądku
4. CENA JAKO NARZĘDZIE OPTYMALIZACJI
P r z e ło ż e n ie ko n c e p c ji ceny godziwej na język t e o r i i i p r a k t y k i gospodarczej dokonało s i ę za sprawą p r z e d s t a w i c i e l i ekonomii i n s t y t u c j o n a l n e j . Przyjm ując tę koncepcję i n s t y tuej o n a l i ś c i w id z ie l i w n i e j rozw iązanie kompromisowe między zagrożonym s y t u a c j ą
mo-Por. M c K i e, G o v e rn m en t..., s . 6B.
14 P a trz na ten temat Ch. F . P h i l i p s , T lie Economics of R e g u l a t i o n , Homewood I l l i n o i s 196*, s . 41 i n.
n o p o lis ty c z n ą interesem konsumentów (od b iorców ) a interesem wy twórców wyrażającym s i ę postulatem zapewnienia p e ł n e j równowagi fin a n s o w e j, dodajmy postulatem posiadającym k o n s t y t u c y jn e gwaran c j e . Wymagało to o p a rc ia ceny na k a t e g o r i i kosztów, p r z e c ię t n y c h . A zatem koncepcja ceny s p r a w i e d l i w e j odwołująca s i ę do kosztów p rz e c ię tn y c h odpowiada takiemu modelowi funkcjonowania s f e r y uży teczno ści p u b l i c z n e j , w którym zysk - choó regulowany - p o z o s taje nadal k a t e g o r ią o rg a n iz u ją c ą proces wytwarzania i p o d z ia łu .
Takie rozumienie ceny w p r o c e s i e r e g u l a c j i utrzym ało s i ę wśród I n s t y t u c j o n a l i s t ó w również 1 po w ysu nięciu omawianej d a l e j p r o p o z y c ji ekonomii dobrobytu. W ysun ięcie t e j p r o p o z y c ji w ią z a ło , s i ę bowiem z k o n s t a t a c j ą , że brak m ożliwości utrzym ania warunków k o n k u ren ć ji d osk o na łe j wszędzie tam, gdzie w sposób intensywny wy s tę p u je zjaw isko oszczędności s k a l i oznacza w y s t ą p ie n ie t r w a ł e j rozb ież no ści między kosztami p rze c ię tn y m i i krańcowymi, i w ynik a ją c ą stąd n iezd oln ość do zachowania na drodze r e g u l a c j i w s z y s t k ic h atrybutów ceny k o n k u ren c y jn e j. Względy utrzymania c i ą g ł o ś c i podaży w warunkach, gdy produkcja i d y s t r y b u c ja o p i e r a j ą s i ę na zasadach p ryw atnej p r z e d s i ę b i o r c z o ś c i , p r z e s ą d z i ł y o podtrzymaniu k a t e g o r i i kosztów p r z e c ię tn y c h jako podstawowego nośnika cen. Choć tow arzyszyła temu, co należy mocno p o d k r e ś l i ć , świadomość, że od bywa 3ię to kusztem o p t y m a l iz a c y jn e j f u n k c j i c e n y 15. Odrzucanie za sady kosztów krańcowych traktowano więc jako przejaw uznania wyż szo śc i r e a lió w funkcjonowania nad poprawnymi t e o r e t y c z n i e postu- 1a ta m i.
Natomiast rozumowanie zwolenników kosztów krańcowych za pupkt w y j ś c ia przyjmuje p o s t u l a t m a k sym a liz a cji dobrobytu społecznego. K r y je s i ę za nim wymóg optymalnej a l o k a c j i zasobów, k t ó r y r e a l i z o wany J e s t automatycznie w warunkach wolnej k o n k u r e n c ji właśnie przy cenach odpowiadających kosztom krańcowym. Ponieważ w s y t u a c j i na tu ra ln e g o monopolu nadal obowiązują zasady optym alnej a l o k a c j i w rozumieniu wolnokonkurencyjnym16, państwo winno p r z e ją ć na s i e b i e obowiązek stw o rz en ia mechanizmu o s ią g a n ia stanu optymalnego.
Głów-15 N a js z e r z e j w tym duchu wypowiadał s i ę 3. M. B o n- b r i g h t , P r i n c i p l e s of P u b l i c U t i l i t i e s R a t e s , New York 1961, s. 34-35 oraz 385 i n.
Por. H. M e h r i n g, The Peak Load Problem with I n c r e a s ing Returne and P r i c i n g C o n s t r a i n t s , AER, 1970, No 4.
nym elementem tego mechanizmu j e s t k o n t ro la u s t a l a n i a cen. W tym zatem u j ę c i u główną fun kcją cen j e s t fun kcja narzędzia r a c j o n a l nych wyborów w za k re s ie s tr u k tu r y p ro d u k c ji i popytu. J e ś l i r e a l i z a c j a t e j f u n k c j i wchodzi w k o l i z j ę z zasadą równowagi f in a n s o wej podmiotów gospodarujących, co w przypadku sek to ra u żyteczności p u b l ic z n e j j e s t re g u łą , wówczas p r i o r y t e t uzyskuje problem aloka- c y j n y .
Zauważmy, że w tym u ję c iu zmianie ulega p o d e jś c ie do modelu funkcjonowania s ek to ra użyteczności p u b l ic z n e j. Cechą c h a r a k t e r y styczną j e s t tu o d e jś c i e od motywu zysku na rzecz a b s t r a k c y j n e j d la prywatnego wytwórcy, zasady m aksym alizacji dobrobytu s p o łe cznego. Tłumaczy to z je d n e j strony d łu g o trw a ły brak a k c e p t a c ji zasady kosztów krańcowych w warunkach amerykańskich, z d r u g i e j zaś skłonność e u r o p e js k ic h , znacjonalizowanych, a więc mniej wrażliwych na zysk, p rz e d się b io rs tw u żyteczności p u b lic z n e j do o p i e r a n ia na t e j zasadzie procesu cenotwórczego17.
Propozycja zastosowania kosztów krańcowych jako podstawowego nośnika cen w sektorze użyteczności p u b lic z n e j po raz pierwszy zgłoszona z o s ta ła w 1938 r . przez znanego p r z e d s t a w i c i e l a ekono mii dobrobytu H. H o t t a l i n g a 1®. Abstrahując od bogatego już dorobku ekonomii margina1i s t y c z n e j w k w e s t i i cen, autor ten w pierwszym rzęd zie odwołał s i ę do mało znanej pracy n a p isa n e j w 1844 r . przez franc uskieg o in ż y n i e r a 0. Dupuita, a t r a k t u j ą c e j o problemie s t a nowienia o p ł a t za k o rz y s ta n ie z dróg i mostów. Problem ten Dupult rozp atryw ał z perspektywy p o s tu la tu m a ksym alizacji ogólnogospodar czych k o rz y ś c i ( t o t a l b e n e f i t ) płynących z k o rz y s t a n ia z ta k ic h urządzeń, jak drogi i mosty. Wyrażając przekonanie, że po p ie rw sze, po zbudowaniu danej drogi czy mostu k o rz y s t a n ie z nich n ie wiąże s i ę z ponoszeniem żadnych kosztów, po drugie zaś, że wprowa dzenie j a k i e j k o l w i e k o p ła ty za k o rz y s t a n ie spowodowałoby rezygna c j ę pewnej c z ę ś c i p o te n c ja ln yc h użytkowników, co w ś w i e t l e
pierw-Por. P . J . G a r f i e 1 d , W. L. L o v e j o y, P u b l i c U t i l i t y Economics Englewood C l i f f s , New York 1964, s. 148. Najbo gatsze spośród krajów e u ro p e jsk ic h doświadczenia w z a k re s ie s t o sowania zasady kosztów krańcowych ma bez w ą tp ien ia F r a n c j a .
1В
Por. H. H o t t e l ' i n g , The General W e lfa re in R e l a t io n to Problems of Taxation and of Railw ay and U t i l i t y Ra te s, "Econ om etrica" 1938, v o l . 6.
szego oznaczałoby r e a ln e zm niejszenie społecznych k o r z y ś c i , Du-19
p u i t uzasadnia stasowanie zasady b e z p ła tn o ś c i
Propozycja H o t t e ll n g a j e s t konsekwencją reprezentowanej przez n ieg o , a wspomnianej już w cz eśn ie j , postawy m eto d o lo g ic z n ej, we dług k t ó r e j warunkiem m aksym alizacji dobrobytu J e s t optymalna a l o k a c ja zasobów, ta zaś możliwa j e s t przy cenach odpowiadających kosztom krańcowym. To co wzbudziło Jednak najw ięk sze k o n t ro w e rs je , to problem metod pokrywahla nieuniknionego w przypadku s f e r y uży teczno ści p u b l ic z n e j d e f i c y t u . Problem ten sprowadzał s i ę da zna l e z i e n i a t a k i c h ź ró d eł fin a n so w an ia , k tó r e w e f e k c i e n ie miałyby żadnego wpływu na proces u s t a l a n i a cen w gospodarce. W związku z
20
tym H o t t e l i n g p ostulow ał dwa ź ró d ła finansow ania . P ierw sze główne, to p o d a t k i, przy czym według H o t t e li n g a n a j l e p i e j wspom nianemu wyżej k ry te riu m odpowiadają podatek dochodowy oraz podatek od spadku. Drugim, dodatkowym źródłem byłyby dochody uzyskiwano z t y t u ł u stosowania cen równoważących ograniczaną podaż z gwałtow n ie (np. z przyczyn sezonowych) rosnącym popytem.
5. KOSZTY PRZECIĘTNE KONIRA KOSZTY KRAŃCOWE
Sprzeciw wobec p ro p o z y c ji m a r g i n a l i s t y c z n e j d o t y c z y ł w p ie rw szym rzędzie problemu d e f i c y t u . Wskazywano tu głó w nie na trz y kwe s t i e . Po pierw sz e, koncepcja cen wyprowadzona z kosztów k r a ń c o wych j e s t n ie do p r z y j ę c i a z punktu widzenia obowiązującego u s t a wodawstwa, n ak ładającego na I n s t y t u c j e r e g u lu j ą c e obowiązek
uwzglę-2 L
d n ie n ia w cenach czynnika zysku godziwego . Po d ru g ie podkreś lan o, że subsydiowanie d e ficytow ych p r z e d s i ę b io rs t w drogą opodat kowania wprowadza za k łó c e n ia do systemu ekonomicznego, k tó r e w r e z u l t a c i e wywołują s t r a t y n ie mniejsze od t y c h , k t ó r e powstają w
19
Podaję za; N. R u g g 1 e s , Recent Developments in the Theory of Marginal Cost (1949), [w :] P u b l i c E n t e r p r i s e , Ed. R. T u r v e y, Penguin Books, M iddlesex, England 1968.
20
Tamże, s. 12-13.
22
wyniku stosowania cen opartych na kosztach p rz e c ię tn y c h . Pc t r z e c i e , p r z e w i j a ł a s i ę również myśl, iż w warunkach d e f i c y t u i subsydiów trudno j e s t stosować skuteczne bodźce zachęcające do efektywnego zarządzania przedsiębiorstw am i u żyteczności p u b l i c z n e j 23.
Zwracano ponadto uwagę, że stosowanie t a k i e j ko n c e p c ji ceny w p rak tyce gospodarczej n a t r a f i na l i c z n e b a r i e r y natury t e c h n i c z n o - o rg a n iz a c y jn e j, w ynikające z tru d n o śc i l i c z e n i a tych kosztów oraz wysokiego stopnia złożoności t a r y f . To o s t a t n i e ma znaczenie n ie t y l k o ze względu na rosnące w sposób lawinowy koszty ob sługi tak ieg o systemu taryfowego, a le również z powodu zmniejszającego s i ę sto p n ia zrozumienia ( p e r c e p c j i ) tego systemu, co pociąga za sobą brak p raw idłow ej r e a k c j i odbiorców na in fo rm acje w nim
za-24
warte . Wreszcie zwracano uwagę na niebezpieczeństwo sp ołe czn e go oporu’ wobec cen opartych na kosztach krańcowych. Zmieniałyby one bowiem w sposób dość is t o t n y i co ważniejsze n iek orzystn y dla sła bszych ekonomicznie grup lu d n o ś c i, koszty nabycia dóbr i u- s ł u g 25.
Podsumowując zarzuty wobec k o nce p cji kosztów krańcowych jako podstawy stanow ienia cen w s fe rz e użyteczności p u b l ic z n e j s t w i e r d zić n a le ż y , że d o ty c z y ły one głównie a p lik a c y j n y c h aspektów t e j k o n c e p c ji, n ie zaś samej i d e i . Można zatem pow iedzieć, i i j e ś l i przyjmiemy t a k i punkt w id zenia, kontrow ersja o k t ó r e j t u t a j mowa to spór między p r a k ty c z n ie możliwą, bo osadzoną w r e a l i a c h mode lu funkcjonowania s f e r y użyteczności p u b l ic z n e j w USA, koncepcją cenotwórczą (k o s zty p r z e c ię t n e ) a koncepcją uważaną za t e o r e t y c z ny i d e a ł (k o s z ty krańcowe). Pogląd t a k i dominował, p rzynajm niej w p ie rw s z e j f a z i e d y s k u s j i , w środowisku ekonomistów amerykańskich. Odrzucając oraktyczną przydatność p ro p o z y c ji m a r g i n a l i s t y c z n e j , część ekonomistów zwracała jednak uwagę na k o rz y ś c i w ynik ające z
22
L. W. W e i s s, A. 0. S t r i с к 1 a n J , h e g u la tio n ; Д Case Approach, McGraw-Hill, New York
1976-Argument ten podaję za: M. J . F a r e 1 1, In De fence of P u b l i c U t i l i t y P r i c e Thoory, [w :] P u b l i c E n t e r p r i s e . . . , s . 45.
'■4 R. T u r v e y, P r a c t i c a l Problems of M arginal - Cost P r i c i n g , [w ;] P. S a m u e l s o n , Readings in Economic, New York 1974, s. 1 46- 14 7.
j e j zg ło s z e n ia . W iąz ały a i ę one ze znacznym wzrostem z a i n t e r e s o wania ekonomistów problematyką cen w s fe r z e u ż y te c z n o śc i p u b l i c z n e j , co p ociągnęło za sobą intensywny rozwój badań nad tym f r a g mentem t e o r i i cen.
Z k o l e i zwolennicy rozw iązania m a rg ln a lis ty c z n e g o , podtrzymu j ą c rzecz ja sn a tezę o jego t e o r e t y c z n e j w y ż s z o śc i, u s i ł o w a l i j e d nocześnie wykazać użyteczność praktyczną t e j p r o p o z y c ji . Jak s i ę wydaje obrona zasady kosztów krańcowych s z ł a pod tym względem w dwóch kierun kach .
Po p ierw sze, wskazywano, że zarzu ty j a k i e w ysunięto pod a d re sem cen op a rtych na kosztach krańcowych zastosowane być mogą z' równym powodzeniem w o d n ie s ie n iu do zasady ceno tw ó rczej
odwołują-ó с
c e j s i ę do k a t e g o r i i kosztów p rz e c ię tn y c h . I tak np. wskazuje s i ę , że ta o s t a t n i a metoda wcale nio gwarantuje u n i k n i ę c i a d e f i c y to w o ś c i, j e s t równie u c i ą ż l i w a w stosowaniu ze względu na t r u d ności l i c z e n i a kosztów p r z e c ię tn y c h , czy w re s z c ie n ie rozw iązuje l e p i e j problemu p r o s to ty systemu taryfow ego, a zatem l jego
sku-O T
t ec z n o śc i od d ziaływ ania na odbiorców . J e ś l i więc uzna s i ę r a c j e tego rozumowania, wówczas ujaw nia s i ę zdecydowana przewaga rozw iązania m a rg ln a lis ty c z n e g o .
Po d r u g ie , uznając po c z ę ś c i słuszność argumentów wysuwanych przeciwko zasadzie kosztów krańcowych dowodzono, że drogą s to su n kowo nieznacznych odstępstw od teoretycznego i d e a łu można uzyskać
2 В
rozw iązanie pozbawione słabych s tr o n . Innymi słowy chodzi tu o taką m odyfikację m a jrg in a listy c z n e j formuły cenowej, aby zachowu j ą c zdolność do r a c j o n a l i z a c j i d e c y z j i , s p e ł n i a ł a ona szereg i n nych - n ie o s ią g a ln y c h dotąd - p ostula tów , w tym przede wszystkim po s t u l a t samofinansowania. Spośród różnych możliwych w tym względzie kroków wymienimy dwa: p r z e j ś c i e do różnicowania cen oraz
wprowa-29 dzenie t a r y f dwuczęściowych
26 Kierunek t a k i zdaje s i ę reprezentować Mi G. W e b b, P r i c ing P o l i c i e s fo r P u b l i c E n t e r p r i s e s , The Macm illan Р г е эз LTO, London 1976.
Tamże, s. 87-90. 2 8
P o d e jś c i e t a k i e r e p re z e n tu je n p .: W. S. V i e k e r y, Some I m p l i c a t i o n s of M arginal Cost P r i c i n g fo r P u b l i c U t i l i t i o n , AER, P roceedings 1955.
Odnotować w tym m iejscu należy rosnące za in tere so w an ie propo z y c ją m a r g ln a lis ty c z n ą . Wynikało ono głównie s tą d , że zawiera ona próbę rozwiązania niezwykle isto tn e g o w o d n ie s ie n iu do sektora użyteczności p u b l i c z n e j, a w zasadzie c a ł k o w i c i e pominiętego w prak tyce cenotwórczej USA30, problemu f l u k t u a c j i popytu w c z a s ie . Waga czynnika czasu w cenotwórstwie (tzw . peak load p r i c i n g ) po lega natom iast na tym, że otwarta z o s ta je droga do r a c j o n a l i z a c j i - popytu w c z a s ie i w ten sposób odczuwalnego zmniejszenia rozmia rów p r z e d s ię b io rs tw .
Duży wpływ na przebieg omawianej tu k o n t r o w e r s ji wywarł roz wój t e o r i i o p t y m a l i z a c j i typu second-best. Chodzi tu mianowicie o problem sformułowania zasad k s z ta łto w a n ia optymalnych cen w sek torze państwowym w s y t u a c j i , gdy ceny innych dóbr i usług (w sek torze pozapaństwowym) n ie są, z różnych powodów (np. opodatkowa n ie typu non-lum-sum taxes, cen monopolowych, efektów zewnętrz n y c h ), oparte na kosztach krańcowych. U s t a l a n i e bowiem w t e j s y t u a c j i cen zgodnie z kosztami krańcowymi r a c z e j oddalałoby niż p r z y b l i ż a ł o do optymalnego rozwiązania w d z i e d z in i e a l o k a c j i za sobów31. Rozwój t e o r i i typu second-best poszedł więc w kierunku szukania te o r e t y c z n i e poprawnych zasad odchodzenia od re g u ły ko sztów krańcowych, co z k o l e i otworzyło szansę wprowadzenia do p ro blemu optym alizacyjnego og ra n icze n ia finansowego, k tó re dotąd b l o kowało możliwość stosowania w amerykańskich p rz e d się b io rs tw a c h uży teczności p u b l ic z n e j metodologicznie poprawnej formuły cenowej. Nie wchodząc w szczeg ó ły, proponowane rozw iązanie - s a t y s f a k c j o n u j ą c e wymagania optimum typu second-best i o g ra n ic z e n ia fin ansow e go - polega na p r z y j ę c i u zasady, że od ch ylenia ceny w górę od ko sztów krańcowych mogą być tym większe, im mniejsza j e s t w r a ż l i wość odbiorców na poziom i s tr u k tu r ę cen. Tam n atom iast, gdzie
po-Ekonomia dobrobytu a certy w p rze d sięb io rstw ac h u żyteczno ści p u b l i c z n e j, "Ekonomista" 1980, nr 4, s. 956.
30
W iele k o r p o r a c j i podejmowało pewne eksperymenty w tym wzglę d z i e , a le miały one bardzo ograniczony zakres, sp otk ały s i ę z niechętnym p rzyjęciem przez nabywców i o s t a te c z n ie n ie p r z e k s z t a ł c i ł y s i ę w s t a ł ą p rak tykę. Por. T. G. M о о г e, The E f f e c t i v - nes of Re g u la tio n of E l e c t r i c u t i l i t y P r i c e s , "The Southern Eco nomic J o u r n a l " 1969. V ol. 36, No 4.31
S z e rz e j na temat rozwoju t e o r i i second-best: W e b b , P r i c i n g P o l i c i e s . . . , rozdz. 5 i
8
.pyt j e s t e la s t y c z n y względem cen, powinny one maksymalnie w i e r n i e 32
odpowiadać kasztom krańcowym .
Nie wszyscy p o d z ie la ją jednak pogląd, ze dokonania w z a k re s ie t e o r i i second-best o t w i e r a j ą drogę do wprowadzenia' zasady kosz tów krańcowych do p r a k ty k i gospodarczej. Jeden z b a r d z i e j znanych w t e j d z i e d z in i e s p e c j a l i s t ó w z w r ó c i ł uwagę na ogromne, a tym s a mym trudne czy wręcz niemożliwe do s p e ł n i e n i a w p r a k ty c e , wyma gania Inform a cyjn e, j a k i e staw ia t e o r i a second-best. W t e j s y t u a c j i uznał za celowe pozostanie przy zasadzie kosztów p r z e c i ę t nych33.
Dowodem jednak w zrastającego s to p n ia a k c e p t a c j i zasady kosz- ’ tów krańcowych J e s t p odjęty w I I połowie l a t s ie d e m d z ie s ią ty c h s z e ro k i program przygotowań do wprowadzenia do am erykańskiej p ra k t y k i cenotw órczej w o d n ie s ie n iu do o p ł a t za e n e rg ię e le k t r y c z n ą , czynnika czasu. R e a l i z a c j ę tego programu rozpoczęto od początku l a t o s ie m d z ie s ią ty c h 34.
Andrzej T. Szablew ski
DECENT OR OPTIMIZING CHARACTER OF PRICES IN PUBLIC UTILITY COMPANIES
IN THE LIGHT OF AMERICAN DISCUSSIONS
The aim of the a r t i c l e i s to g iv e the P o l i s h reader an i n s i g h t in to a c o n tro v e rs y concerning the l e v e l of p r i c e s in the US p u b l i c u t i l i t y companies. The p r e s e n t a tio n of arguments and con c lu s i o n s a r r i v e d at by p a r t i c i p a n t s of the c o n t ro v e r s y should a l low to c r e a t e a t h e o r e t i c a l p la tfo rm -for t a c k l i n g analogous p ro blems regarding the s i t u a t i o n of p u b l ic u t i l i t y companies In Po land. In the c o n tro v e rs y in q uestion there c o l l i d e d two concepts
32
Рог. W. B a u m o l , D. B r a t f o r d , Optimal Deper- t u r e
3
from M arginal Cost P r i c m g , AER, 1970, No 3.33
Por. R. H. C o a s e, The Theory of Publi-c U t i l i t y P r i c ing and i t s A p p l i c a t i o n s , " B e l l Jo u r n a l of Economics and Mana gement S c ie n c e S p rin g " 1970. Podaję za: W e b b, P r i c i n g Po l i c i e s . .. , s. 87.34
Por. J . P. A c t o n, An E v o l u t i o n of Economists I n flu e n c e on E l e c t r i c U t i l i t y Rate Reforms, AER 1982, No 2.
of p r i c e s . The f i r s t of them w ith i t s q u ite d i s t a n t t r a d i t i o n s , i . e . the concept of decent p r i c e recommends adopting average costs as a b a s ic c a r r i e r of p r i c e s . The second p o s tu la te d by the eco nomics of w o lfa re p lace s omphasis on the op tim izing fu n c tio n of pric.es and, con seq u ently, i t v o ic e s in favour of adopting margin a l costs as a base c a r r i e r of p r i c e s in companies of t h i s type. The phenomenon of an in c r e a s i n g l y wider use of p r i c e s based on the idea of marginal costs which can be p e rce iv e d in the US p r a c t i c e r e c e n t l y should be pointed out and analyzed in the contex t of so.cial and economic determinants of the p r i c i n g process in the' P o l i s h companies of the same type.
