Kilka uwag na temat Szadkowskiego Koła Zjednoczonych Ziemianek na początku wieku XX

Ewelina Kostrzewska

Kilka uwag na temat Szadkowskiego

Koła Zjednoczonych Ziemianek na

początku wieku XX

Biuletyn Szadkowski 7, 125-142

2007

T o m 7

20 0 7

E w e l i n a K o s t r z e w s k a * K I L K A U W A G N A T E M A T S Z A D K O W S K I E G O K O Ł A Z J E D N O C Z O N Y C H Z I E M I A N E K N A P O C Z Ą T K U W I E K U X X

P o c z

ą

te k X X w . w K ró le stw ie P o lsk im c h a ra k te ry z o w a ł si

ę

szy b k im te m p e m

p rz e m ia n c y w iliz a c y jn y ch , z w i

ą

z a n y ch z p ro c e sa m i m o d e rn iz a c ji

ż

y c ia s p o łe ­

czn eg o i ek o n o m ic z n e g o . P ro c e sy m o d e rn iz a c ji o b j

ę

ły ta k

ż

e k o b ie c

ą

c z

ę ś ć

sp o łe c z e

ń

stw a i o z n a c z ały p rz e d e w sz y stk im w z ro st a k ty w n o

ś

ci w sferze

ż

y c ia

p ry w a tn e g o i p u b lic z n e g o *

1. S to p ie

ń

i zak res a k ty w iz a c ji z a le

ż

ały o d m ie jsc a

za jm o w a n e g o w h ie ra rc h ii sp o łeczn ej, u w a r u n k o w a ł

ś

ro d o w isk o w y c h , a ta k

ż

e

in d y w id u a ln y c h losów .

W

ś

ró d a k ty w n y c h k o b ie t n ie za b ra k ło p rz e d sta w ic ie le k w a rstw y z ie m ia

ń

­

sk iej, k tó re p rz y st

ą

p iły do d z ia ła

ń

o rg a n iz a c y jn y ch , p o d e jm o w a n y c h n a te re n ie

całe g o K ró le stw a P o lsk ieg o . W ty m c e lu p o w o ła ły j e d n

ą

z p ie rw sz y c h n a

św iecie i p ie rw s z

ą

n a zie m ia c h p o lsk ic h k o b ie c

ą

o rg a n iz a c j

ę

ro ln ic z

ą

, k tó r

ą

n a z w a ły Z je d n o c z o n y m

K o łe m

Z ie m ia n e k

(Z K Z )2.

N a z w a

o rg a n izacji

sy m b o liz o w a ła isto tn

ą

id e

ę

ru c h u z ie m ian ek , w y ra

ż

a j

ą

c

ą

si

ę

w p rz e

ś

w ia d c z e n iu

o k o n ie c z n o

ś

ci p o ł

ą

c z e n ia in d y w id u a ln y c h w y siłk ó w i p rz e d s i

ę

w z i

ę ć

p o d e jm o ­

w a n y c h n a szc z e b lu re g io n a ln y m i lo k aln y m . W e d łu g o p in ii zie m ia ń sk ic h

d zia ła c ze k , ow e in d y w id u a ln e i lo k aln e in ic ja ty w y m ia ły szan se p ełnej realizacji

Ewelina Kostrzewska, mgr, jest doktorantką w Katedrze Historii Społeczno-Gospodarczej

XIX/XX w. Uniwersytetu Łódzkiego.

1 T. Kitzwalter,

Procesy modernizacji a emancypacja kobiet na ziemiach polskich w X IX

wieku,

[w:] A. Zarnowska i A. Szwarc (red.),

Kobieta i społeczeństwo na ziemiach polskich w X IX w.

Zbiór studiów,

Warszawa 1990, s. 1-9.

2 Pomimo iż w okresie ostatniego dwudziestolecia można zauważyć znaczny wzrost liczby

publikacji dotyczących historii ziemiaństwa polskiego, w dalszym ciągu w cieniu zainteresowań

pozostawały dzieje kobiecych organizacji rolniczych. Na ogół historycy wspominają o nich na

marginesie swoich zainteresowań badawczych. Czuję się zwolniona z obowiązku szczegółowego

omawiania stanu literatury, ponieważ pisałam o tym w innym miejscu (zob. E. Kostrzewska,

Ruch

organizacyjny ziemianek w Królestwie Polskim na początku X X wieku,

Łódź 2007). Niniejszy tekst

stanowi fragment szerszych analiz, podjętych przeze mnie nad dziejami ziemiańskich organizacji

kobiecych w Królestwie Polskim.

t y l k o p o d w a r u n k i e m p o ł ą c z e n i a w y s i ł k ó w i n a d a n i a i m c h a r a k t e r u d z i a ł a l n o ś c i z b i o r o w e j , r e a l i z o w a n e j w o b r ę b i e s t o w a r z y s z e n i a . O r g a n i z a c j a s t a n o w i ć z a t e m m i a ł a s u m p r a c p o s z c z e g ó l n y c h k o b i e t , z ł ą c z o n y c h w s p ó l n y m i i d e a m i , c e l a m i i p r o g r a m e m d z i a ł a n i a , a j e d n y m z j e j z a d a i b y ł o w s p a r c i e o r a z k o o r d y n a c j a i n i c j a t y w l o k a l n y c h . W m i a r ę r o z w o j u o r g a n i z a c j i , d z i a ł a c z k i s z c z e b l a c e n t r a l n e g o p o d e j m o w a ł y s i ę p e ł n i e n i a r ó l i n s p i r a t o r e k d z i a ł a ł z b i o r o w y c h n a s z c z e b l u l o k a l n y m . T a k w i ę c Z K Z p o s z e r z a ł o s w o j ą d z i a ł a l n o ś ć n a d r o d z e i n i c j a t y w z a r ó w n o o d d o l n y c h , j a k i o d g ó r n y c h . D l a p o z n a n i a d z i e j ó w Z K Z s z c z e g ó l n i e w ^ n e j e s t d o k o n a n i e r e k o n s t r u k c j i j e g o s t r u k t u r p r o w i n c j o n a l n y c h . R o d z i t o p o s t u l a t p r o w a d z e n i a b a d a i r e g i o n a l n y c h , p o z w a l a j ą c y c h n a p r z e ś l e d z e n i e c a ł e j z ł o ż o n o ś c i l o k a l n y c h s p o ł e c z n o ś c i 3. J e d n a k , j a k d o t ą d , t a k i e b a d a n i a d z i e j ó w Z K Z b y ł y p o d e j m o w a n e w z n i k o m y m w y m i a r z e . C e l e m n i n i e j s z e g o s z k i c u j e s t p r ó b a o p i s u d z i a ł a l n o ś c i Z K Z , z e z w r ó c e n i e m s z c z e g ó l n e j u w a g i n a o d d o l n e i n i c j a t y w y z i e m i a n e k z o k o l i c S z a d k u w p o w i e c i e s i e r a d z k i m , g u b e r n i k a l i s k i e j 4, k t ó r e n a p o c z ą t k u X X w . u t w o r z y ł y k ó ł k o , n a z y w a j ą c j e S z a d k o w s k i m . W a r t y k u l e s t a r a n o s i ę z r e d u k o w a ć c z ę ś ć f a k t o g r a f i c z n ą i s k u p i ć s i ę n a u k a z a n i u s p e c y f i k i r e g i o n u s i e r a d z k i e g o ( w m i a r ę j a k p o z w a l a j ą n a t o d o s t ę p n e i w y k o r z y s t a n e w t y m t e k ś c i e m a t e r i a ł y ź r ó d ł o w e ) 5. R u c h o r g a n i z a c y j n y z i e m i a n e k m i a ł r o d o w ó d k o n s p i r a c y j n y , a j e g o i n i c j a ­ t o r k ą b y ł a M a r i a z J a r o c i ń s k i c h J a n o w a K l e n i e w s k a ( 1 8 6 3 - 1 9 4 7 ) , j e d n a z n a j ­ b a r d z i e j a k t y w n y c h p o l s k i c h d z i a ł a c z e k z i e m i a ń s k i c h 6. K o r z e n i e r o d z i n n e M a r i i ( p o z a m i e j s c e m u r o d z e n i a ) w i ą z a ł y j ą z z i e m i ą s i e r a d z k ą i z a o w o c o w a ł y w i e l o ­ l e t n i m i k o n t a k t a m i z z i e m i a ń s t w e m t e g o r e g i o n u , w z n a c z n y m t e ż s t o p n i u z d e t e r m i n o w a ł y j e j p ó ź n i e j s z ą a k t y w n o ś ć w k o b i e c y c h o r g a n i z a c j a c h r o l n i c z y c h .

3 Zob. M. Szczepański, To

ż

samo

ść

regionalna — w kr

ę

gu poj

ęć

podstawowych i metodologii

bada

n

, [w:] Badania nad to

ż

samo

ś

ci

ą

regionaln

ą

, Łódź-Ciechanów 1999.

4 Zob. T. Marszał, Szadek. Monografia miasta

,

Szadek 1995.

5 Podstawę źródłową pracy stanowią artykuły programowe, teksty publicystyczne i korespon­

dencje ziemianek, zamieszczane na łamach wydawanych w Warszawie organów prasowych ZKZ.

Pierwszym z nich był „Świat Kobiecy”, który wydawano od 1905 r. Po jego zamknięciu, rolę tę

w 1907 r. przejął „Polski Łan”, a następnie „Ziemianka”. Na łamach tych periodyków zamieszcza­

no szereg artykułów programowych, tekstów publicystycznych i korespondencji członkiń i współ­

pracowników organizacji. Dwa pierwsze tytuły organizacja adresowała nie tylko do ziemianek, ale

także do czytelniczek spoza jej kręgów. „Ziemianka” natomiast miała fo rm biuletynu związko­

wego i publikowano w niej przede wszystkim sprawozdania z posiedzeń wydziałów ZKZ,

rezolucje i programy działania organizacji, a także projekty budżetu i sprawozdań z rocznej działa­

lności. Poza prasą organizacyjną w niniejszym artykule wykorzystano adresowane do sfery zie­

miańskiej dwa pisma: „Dobrą Gospodynię” i „Wieś Ilustrowaną”.

Fot. 1. M aria z Jarocińskich Janowa

Kleniewska

Źródło: „Ziemianka Polska”1934

Fot. 2. Herb rodziny Jarocińskich Jastrzębiec

Źródło: T. Gajl, Polskie rody szlacheckie

i ich herby, Białystok 2003

M a r i a u r o d z i ł a s i ę w c z e r w c u 1 8 6 3 r . w m a j ą t k u W o l a N i e d ź w i e d z i a w ó w c z e s n y m p o w i e c i e ł ę c z y c k i m 7. P o c z ą t e k j e j ż y c i a p r z y p a d ł n a o k r e s , k i e d y w K r ó l e s t w i e P o l s k i m t r w a ł o p o w s t a n i e s t y c z n i o w e , a w d w o r k u j e j r o d z i c ó w u k r y w a n o r a n n y c h p o w s t ^ i c ó w . N a l e ż a ł a d o p o k o l e n i a k o b i e t , k t ó r e j u ż o d c h w i l i n a r o d z i n u w i k ł a n e z o s t a ł o w d r a m a t y c z n e w y d a r z e n i a , d e t e r m i n u j ą c e l o s j e d n o s t k i i c a ł e g o s p o ł e c z e ń s t w a , ż y j ą c e g o w o k r e ś l o n y c h r e a l i a c h h i s t o r y ­ c z n y c h 8. O j c e m M a r i i b y ł J ó z e f J a r o c i ń s k i , a m a t k ą T e o d o r a t a k ż e z J a r o c i ń s k i c h -c ó r k a E u f r o z y n y z D ą m b s k i -c h 9 i W o j -c i e -c h a J a r o -c i ń s k i e g o 10. N a j w i ę k s z y w p ł y w

7 Wola Niedźwiedzia, wieś i folwark w parafii Wartkowice. W 1885 r. folwark

w Niedźwiedziej Woli obejmował 632 morgi ziemi; por. F. Sulimierski, B. Chlebowski,

W. Walewski (red.), Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowia

ń

skich

,

t. 7,

Warszawa 1886, s. 70.

8 Zob. D. Dąbrowska, Udomowiony

ś

wiat

.

O kobiecym do

ś

wiadczaniu historii,

Szczecin 2004.

9 Dąmbscy herbu Godziemba, część rodziny miała prawo do posługiwania się tytułem

hrabiowskim. Pradziadek Eufrozyny Kazimierz Dąmbski (zm. 1765 r.) był wojewodą sieradzkim

i krewnym króla Stanisława Leszczyńskiego. Po zawarciu małżeństwa z Jadwigą z Dąmbskich

[Dąbskich] nabył od jej rodziny majątek Zadzim, późniejszy posag Eufrozyny. Zadzim pozostał

w rękach Dąmbskich do bezpotomnej śmierci brata Eufrozyny, Karola w 1832 r. Eufrozyna

poprzez ślub z Wojciechem Jarocińskim wniosła majątek zadzimski do rodziny Jarocińskich.

Eufrozyna zmarła w 1871 r.; por. A. Boniecki, Herbarz Polski,

t. 4, Warszawa 1901, s. 157-181;

n a p ó ź n i e j s z e s p o ł e c z n i k o w s k i e p a s j e M a r i i m i a ł a b a b k a E u f r o z y n a , w y c h o ­ w u j ą c a w n u c z k ę w p r z e k o n a n i u o p r z y n a l e ż n y m z i e m i a ń s t w u o b o w i ą z k u o p i e k i i m i s j i o ś w i e c a n i a l u d u . M a r i a z p o w o d u k o n f l i k t ó w m i ę d z y r o d z i c a m i , z a k o ń ­ c z o n y c h i c h r o z s t a n i e m , w w i e k u 4 l a t p r z e n i o s ł a s i ę w r a z z m a t k ą d o s i e r a d z k i e g o m i e s z k a n i a b a b k i . N a d a l j e d n a k u t r z y m y w a ł a k o n t a k t y z o j c e m g o s p o d a r u j ą c y m w W o l i N i e d ź w i e d z i e j i o d w i e d z a ł a r o d z i n ę m a t k i , c z ę s t o p r z e b y w a j ą c w d o b r a c h z a d z i m s k i c h 10 11, n a l e ż ą c y c h d o b r a t a T e o d o r y - K a r o l a J a r o c i ń s k i e g o . O d w c z e s n e g o d z i e c i ń s t w a w r a z z b a b k ą j e ź d z i ł a d o Z a d z i m i a i K a m i o n a c z a 12 13 14, g d z i e w s p ó l n i e o d w i e d z a ł y o k o l i c z n e w s i e , i n t e r e s u j ą c s i ę l o s e m c h ł o p s k i c h r o d z i n . O t y m o k r e s i e s w o j e g o ż y c i a M a r i a p i s a ł a :

W tedy w ła śn ie z b a b k ą

o d b y w a ła m d a le k ie w y c ie c zk i do w si i szc zę śliw a byłam , ż e m o g ła m n ie ść k o s z y k

z le k a m i lub p o s iłk ie m

[ ... ]

b a b k a p o c ią g a ła m n ie b a rd zo s w ą p r a c ą s p o łe c z n ą

ży c ie m czy n n y m ofiarnym .

[ ... ]

W tedy zd e c y d o w a n ie n a b ra ła m u m iło w a n ia ludu,

p r a c y z ludem , p r a c y n a d je g o o ś w i a t f

2 . W s p o m n i e n i a z d z i e c i ń s t w a i m ł o d o ś c i , s p ę d z a n y c h w s i e r a d z k i c h d w o r a c h J a r o c i ń s k i c h , t o w a r z y s z y ł y M a r i i

p r z e z w s z y s t k i e l a t a j e j s p o ł e c z n e j a k t y w n o ś c i . P o w y j ś c i u z a m ą ż z a J a n a K l e n i e w s k i e g o , z a m o ż n e g o z i e m i a n i n a z L u b e l s z c z y z n y , M a r i a k o n t y n u o w a ł a

r o d z i n n e t r a d y c j e o p i e k u n k i i w y c h o w a w c z y n i l u d u . P r z y s t ę p u j ą c d o p r a c s p o ł e c z n y c h w r o z l e g ł y c h d o b r a c h m ę ż a , p i s a ł a :

tra d ycje m o je ro d zin n e

p r z e n o s iła m n a lu b elski teren.

[ . . . ]

U d ziela ła m s ię chorym , cią g łe o d w ie d zin y

p o z w o liły m i d o trze ć d o n a jta jn ie jszy c h p o tr z e b chaty, p o z n a ła m p sy c h o lo g ię ,

n a sta w ie n ie i p o trze b y . W sp o m in a m ze c z c ią p a m ię ć m o je j babki, k tó ra m nie

j a k o dziecko, czę sto z a b ie ra ła ze s o b ą n a w ieś. O b ecn ie ó w c ze sn a p r a k ty k a

[ ... ]

ta m to d o św ia d c ze n ie p r z y d a ło s ię te ra z o g ro m n ie

14 W i n n y m m i e j s c u p a m i ę t n i k a s t w i e r d z a ł a :

o d w ie d za ła m m ie szk a n ia

[ c h ł o p ó w - E . K . ] ,

u d ziela ła m

10 J a ro c iń s c y h e r b u J a s trz ę b ie c n a le ż e li d o d ro b n e j s z la c h ty z ie m i sie ra d z k ie j. W o jc ie c h J a ro c iń s k i, o ż e n io n y z E u f r o z y n ą , b y ł d z ie d z ic e m K a m io n a c z a i w ła ś c ic ie le m w n ie s io n y c h p rz e z ż o n ę w p o s a g u d ó b r z a d z im s k ic h . D z ię k i u m ie ję tn e m u g o s p o d a r o w a n iu , u p a d a ją c y m a ją te k d o p r o w a d z ił d o ro z k w itu , ro z p o c z ą ł j e g o u p r z e m y s ła w ia n ie , o d n o w ił d w ó r i p a rk d w o rs k i o z d o b io n y fo n ta n n a m i. Z w o le n n ik r e fo rm a g ra rn y c h , o c z y n s z o w a ł c h ło p ó w i o d n o w ił ic h d o m y . B y ł c z ło n k ie m T o w a rz y s tw a P r z y ja c ió ł N a u k w W a rs z a w ie . Z a u d z ia ł w p o w s ta n iu s ty c z n io w y m , s k a z a n y n a p ó łto r a r o k u w ię z ie n ia w X p a w ilo n ie C y ta d e li, z m a rł w 18 6 5 r. , p o r. F . S u lim ie rs k i, B . C h le b o w s k i, W . W a le w s k i (r e d .) ,

Słownik...,

t. 14, W a r s z a w a 1 8 9 5 , s. 2 5 6 ; A . B o n ie c k i,

Herbarz...,

t. 8 , W a r s z a w a 1 9 0 5 , s. 2 5 8 ; M . K le n ie w s k a ,

Wspomnienia...,

s. 17.

11 Z a d z im , w ie ś , fo lw a rk i d o b r a w p o w ie c ie s ie ra d z k im , s ta c ja p o c z to w a S z a d e k . W 1 8 8 5 r. m a ją te k z a d z im s k i lic z y ł 1 3 8 4 m o rg i; p o r. F . S u lim ie rs k i, B . C h le b o w s k i, W . W a le w s k i (re d .),

Słownik...,

s. 2 5 6 .

2 F o lw a r k i w ie ś n a d W a r t ą w p o w ie c ie s ie ra d z k im ; p o r. ta m ż e , t. 3 , W a r s z a w a 1 8 8 2 , s. 7 7 7 . 13 M . K le n ie w s k a ,

Wspomnienia...,

s. 2 0 - 2 1 .

r a d i w ska zó w ek, n a w ie d za ła m ch o ry c h j a k n ie g d y ś z b a b k ą w Z a d zim u

i K a m io n a c z u 15.

Fot. 3. Pałac w Zadzimu (1913 r.)

Ź

ródło: „Wie

ś

Ilustrowana”1913

Fot. 4. D wór w Kamionaczu (1913 r.)

Ź

ródło: „Wie

ś

Ilustrowana”1913

Z a t r z y m a ł a m s i ę d ł u ż e j n a d p r z e d s t a w i e n i e m s y l w e t k i M a r i i K l e n i e w s k i e j i j e j z w i ą z k a c h z S i e r a d z k i e m , p o n i e w ^ : o d e g r a ł y o n e w ^ n ą r o l ę w b i o g r a f i i

i n i c j a t o r k i i w s p ó ł t w ó r c z y n i r u c h u o r g a n i z a c y j n e g o z i e m i a n e k w K r ó l e s t w i e

P o l s k i m . J e d n o c z e ś n i e p r z y k ł a d M a r i i u k a z u j e m e c h a n i z m y t w o r z e n i a s i ę

p o w i ą z a ń i w s p ó ł p r a c y z i e m i a n e k z r ó ż n y c h r e g i o n ó w K r ó l e s t w a n a b a z i e w i ę z i i t r a d y c j i r o d z i n n e j . D o ś w i a d c z e n i a M a r i i z a o w o c o w a ł y j e j a k t y w n o ś c i ą o r g a n i z a c y j n ą W 1 8 9 5 r . p o d c z a s s ą s i e d z k i e g o z j a z d u z i e m i a n e k w m a j ą t k u K l e n i e w s k i c h w K l u c z k o w i c a c h z a c h ę c i ł a j e d o p o d e j m o w a n i a w s p ó l n y c h p r a c o ś w i a t o w o - g o s p o d a r c z y c h i p a t r i o t y c z n y c h n a r z e c z ś r o d o w i s k a w i e j s k i e g o . W t e j i n i c j a t y w i e M a r i i t k w i ł y k o r z e n i e p ó ź n i e j s z e j , n a j l i c z n i e j s z e j w K r ó l e s t w i e P o l s k i m , o r g a n i z a c j i k o b i e c e j , j a k ą b y ł o Z K Z 16. W c e l u p r o w a d z e n i a w s p o ­ m n i a n e j d z i a ł a l n o ś c i , z i e m i a n k i z a c h ę c a n e p r z e z K l e n i e w s k ą w c z a s i e j e j l i c z ­ n y c h p o d r ó ż y , o r g a n i z o w a ł y s i ę t w o r z ą c t a j n e k ó ł k a k o b i e c e „ P r a c a ” 17. P o c z ą t k o w o d z i a ł a ł y o n e w r o z p r o s z e n i u n a t e r e n i e c a ł e g o K r ó l e s t w a . D ^ ą c d o k o o r d y n a c j i d z i a ł a l n o ś c i k ó ł e k , i c h c z ł o n k i n i e s t a r a ł y s i ę c o r o c z n i e s p o t y k a ć w w a r s z a w s k i m m i e s z k a n i u K l e n i e w s k i e j , g d z i e p o d p o z o r e m i m i e n i n p a n i d o m u w y m i e n i a ł y d o ś w i a d c z e n i a i k r e ś l i ł y p l a n y d a l s z y c h p r a c 18. T a j n e k ó ł k a c z ę ś c i o w o u j a w n i o n o t w o r z ą c w 1 9 0 2 r . D e l e g a c j ę G o s p o d y ń W i e j s k i c h , d z i a ł a j ą c a p r z y S e k c j i R o l n e j W a r s z a w s k i e g o O d d z i a ł u T o w a r z y s t w a P o p i e r a n i a R o s y j s k i e g o P r z e m y s ł u i H a n d l u 19. O d t e g o c z a s u z i e m i a ń s k i e a k t y - w i s t k i w z a l e g a l i z o w a n e j f o r m i e k o n t y n u o w a ł y p r a c e o ś w i a t o w e i g o s p o d a r c z e , a w k o n s p i r a c y j n e j - p a t r i o t y c z n e . Z D e l e g a c j ą w s p ó ł p r a c o w a ł y z i e m i a n k i z g u b e r n i k a l i s k i e j , k t ó r e k i l k a m i e s i ę c y w c z e ś n i e j p o d j ę ł y i n i c j a t y w ę o r g a n i z o w a n i a s ą s i e d z k i c h z j a z d ó w 20, p r a w d o p o d o b n i e z a i n s p i r o w a n e d z i a ł a l n o ś c i ą m ę s k i e g o S t o w a r z y s z e n i a R o l n i ­ c z e g o G u b e r n i K a l i s k i e j , k t ó r e i s t n i a ł o o d 1 8 9 9 r . 21 W s p o m n i a n a i n i c j a t y w a z i e m i a n e k k a l i s k i c h z a s ł u g u j e n a u w a g ę , p o n i e w ^ w o w y m c z a s i e w K r ó l e s t w i e P o l s k i m n i e w i e l e k o b i e t z k r ę g ó w z i e m i a ń s k i c h o r g a n i z o w a ł o p o d o b n e s p o t k a n i a . U d z i a ł w n i c h b r a ł y t a k ż e z i e m i a n k i z p o w i a t u s i e r a d z k i e g o , z m a j ą ­ t k ó w : S t a r c e , D ę b o ł ę k a , W o l n i c a , N o w a W i e ś 22. P o d c z a s s p o t k a ń , o d b y w a ­

16

Pami

ę

tnik Zjazdu Kobiet Polskich odbytego w dniach 11 i 12 maja 1913r.,

Kraków 1913,

s. 128; zob. K. Konarski, Ruch stowarzyszeniowy w Warszawie w latach 1906—1915

(w świetle akt

kancelarii gubernatora warszawskiego),

[w:] S. Tazbir (red.), Z dziejów ksi

ąż

ki i bibliotek

w Warszawie,

Warszawa 1961, s. 491-524.

17 M. Kleniewska, Wspomnienia...,

s. 38-39.

18 I. K., „Praca”, „

Ś

wiat Kobiecy” 1905, nr 50, s. 563; Z. Jankowska, Organizacja ziemianek

i jej działalno

ść

,

[w:] J. Lutosławski (red.), Ksi

ę

ga Pami

ą

tkowa na 75—lecie „Gazety Rolniczej",

t. 1, Warszawa 1938, s. 177.

19 Biblioteka Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Zbiory Haliny Doria-Dernałowicz;

M. Kleniewska, Sprawozdanie z Delegacji Gospodyń Wiejskich przy Muzeum Przemysłu i Handlu,

rkps. 1307, k. 16; I. K., Sprawozdanie (zebranie ogólne „Koła gospodyń wiejskich") dnia 7 Grudnia

1905 r.,

„

Ś

wiat Kobiecy” 1905, nr 50, s. 562.

20 Astolf., Trzecie zebranie Pań Wiejskich gub. Kaliskiej. Sprawozdanie własne „Dobrej

Gospodyni", „Dobra Gospodyni” 1902, nr 7, s. 51-52.

21 J. Barty

ś

, Kółka rolnicze w Królestwie Polskim,

Warszawa 1974, s. 36.

22 Tam

ż

e, s. 51; Czwarte zebranie Pań Ziemianek, Sprawozdanie własne „Dobrej Gospodyni",

„Dobra Gospodyni”1902, nr 20, s. 155; Pi

ą

te zebranie Pań Ziemianek gub. Kaliskiej.

j ą c y c h s i ę k a ż d o r a z o w o w i n n y m m a j ą t k u , i c h u c z e s t n i c z k i w y m i e n i a ł y d o ś w i a d c z e n i a , d o t y c z ą c e p r a k t y c z n y c h p o r a d p r o w a d z e n i a d o m u i w i e j s k i e g o g o s p o d a r s t w a k o b i e c e g o . P o d c z a s z e b r a ń z i e m i a n k i w y g ł a s z a ł y r e f e r a t y , o m a w i a j ą c e n p . o r g a n i z o w a n i e p o r z ą d k ó w d o m o w y c h , p r o w a d z e n i e g o s p o d a r ­ s t w a ( g ł ó w n i e w z a k r e s i e o g r o d n i c t w a , h o d o w l i , m l e c z a r s t w a ) , w y c h o w a n i e d z i e c i , a t a k ż e s p o s o b y p o s t ę p o w a n i a z e s ł u ż b ą d o m o w ą T w o r z y ł y t z w . b i b l i o ­ t e c z k i l a t a j ą c e ( k s i ę g o z b i o r y p r z e n o s z o n e z d w o r u d o d w o r u ) , j a k p i s a ł y , m a j ą c e i m z a p e w n i ć

za p o zn a n ie s ię z n o w y m i u tw oram i, o k tó re n ie r a z tru d n o n a

p r o w in c ji22

. Z i e m i a n k i , z a i n t e r e s o w a n e p r a c ą w e w ł a s n y c h d w o r a c h i m a j ą t k a c h , n i e z a p o m i n a ł y o p o z o s t a ł y c h m i e s z k a ń c a c h w s i . U r z ą d z a ł y n i e t y l k o l o t e r i e f a n t o w e n a c e l e d o b r o c z y n n e , a l e z g o d n i e z i d e ą

p r a c y n a d lu d em ,

o r g a n i z o w a ł y k u r s y o ś w i a t o w e , p o g a d a n k i z z a k r e s u z d r o w o t n o ś c i , h i g i e n y i c z y s t o ś c i . W g r u d n i u 1 9 0 5 r . z i e m i a n k i K r ó l e s t w a P o l s k i e g o p o ł ą c z y ł y D e l e g a c j ę i t a j ­ n e k ó ł k a „ P r a c a ” , p o w o ł u j ą c Z K Z z s i e d z i b ą w W a r s z a w i e 23 24. I n t e r e s u j ą c e , ż e d e c y z j ę o j e g o u t w o r z e n i u p o d j ę ł y p r z e d w e j ś c i e m w ż y c i e z l i b e r a l i z o w a n y c h p r z e p i s ó w o s t o w a r z y s z e n i a c h i z w i ą z k a c h , w y k o r z y s t u j ą c i s t n i e j ą c e j u ż l o k a l n e s t r u k t u r y o r g a n i z a c y j n e 25. W m a r c u 1 9 0 7 r . w ł a d z e r o s y j s k i e z a l e g a l i z o w a ł y s t a t u t o r g a n i z a c j i , k t ó r a o t r z y m a ł a u r z ę d o w ą n a z w : S t o w a r z y s z e n i e Z j e d n o ­ c z o n y c h Z i e m i a n e k , j e d n a k j e j c z ł o n k i n i e w d a l s z y m c i ą g u o k r e ś l a ł y j ą m i a n e m Z K Z 26. Z g o d n i e z e s t a t u t e m b y ł a t o o r g a n i z a c j a k o b i e c a , o b e j m u j ą c a s w o i m z a s i ę g i e m t e r e n c a ł e g o K r ó l e s t w a P o l s k i e g o , z p r a w e m z a k ł a d a n i a k ó ł e k p r o ­ w i n c j o n a l n y c h w p o s z c z e g ó l n y c h g u b e r n i a c h 27. W c z a s i e t w o r z e n i a s t r u k t u r Z K Z d o s t o w a r z y s z e n i a p r z y j m o w a n o w c z e ś n i e j f u n k c j o n u j ą c e k o ł a z i e m i a n e k . Z i e m i a n k i , z g ł a s z a j ą c e a k c e s d o o r g a n i z a c j i , m o g ł y b y ć p r z y j m o w a n e b e z k o n i e c z n o ś c i p r z e g ł o s o w y w a n i a t e j d e c y z j i p o d ­ c z a s w a l n y c h z j a z d ó w . W t e n s p o s ó b w s z e r e g i Z K Z w s t ę p o w a ć m o g ł y c z ł o n k i n i e k ó ł e k , k t ó r e c o n a j m n i e j w % l i c z b y s w y c h c z ł o n k i ń z g ł o s i ł y c h ę ć p r z y n a l e ż n o ś c i d o s t o w a r z y s z e n i a . I n t e r p r e t o w a n o t o j a k o p r z y w i l e j , z k t ó r e g o

Sprawozdanie własne „Dobrej Gospodyni", „Dobra Gospodyni” 1902, nr 22, s.172; Piąte

zebranie Pań Ziemianek gub. Kaliskiej. Sprawozdanie własne ,,Dobrej Gospodyni". Dokończenie

,

„Dobra Gospodyni” 1902, nr 23, s. 180.

23

Czwarte zebranie Pań Ziemianek

...,

s. 155.

24 E. Kostrzewska, Ruch...

,

s. 28-49.

25 Władze rosyjskie wydały przepisy o zwi

ą

zkach i stowarzyszeniach w marcu 1906 r.; por.

K. Grzybowski, Historia państwa i prawa. Od uwłaszczenia do odrodzenia państwa

,

t. 6,

Warszawa 1982, s. 138.

26 R., Ustawa została zatwierdzona

,

„Polski Łan” 1907, nr 10, s. 81; por. te

ż

M. Kleniewska,

Wspomnienia...

,

s. 39 oraz S. Jankowski, Towarzystwa i związki rolnicze

,

[w:] S. Janicki (red.),

Stosunki rolnicze Królestwa Kongresowego

,

Warszawa 1918, s. 590.

7 Archiwum Pa

ń

stwowe w Lublinie, Lubelski Gubernialny Urz

ą

d ds. Stowarzysze

ń

(1906­

1915), sygn.59, Obszczestwo Sojedliniennych Ziemli edielic

,

Ustawa Stowarzyszenia

Zjednoczonych Ziemianek.

w g r u d n i u 1 9 0 6 r . s k o r z y s t a ł y c z ł o n k i n i e k ó ł k a S z a d k o w s k i e g o 28. P o d k r e ś l i ć n a l e ż y , ż e s p o ś r ó d t a k w y r ó ż n i o n y c h c z t e r e c h k ó ł e k , d w a z n a j d o w a ł y s i ę w g u ­ b e r n i k a l i s k i e j . S ą d z i ć m o ż n a , ż e z j e d n e j s t r o n y p o t w i e r d z a ł o t o s p o s t r z e ż e n i a K l e n i e w s k i e j o s z c z e g ó l n e j a k t y w n o ś c i z i e m i a n e k z t e g o r e g i o n u 29, a z d r u g i e j ś w i a d c z y ł o o i c h g o t o w o ś c i d o w s t ą p i e n i a w s z e r e g i z i e m i a ń s k i e j o r g a n i z a c j i k o b i e c e j o r a z a k c e p t o w a n i u j e j p r o g r a m u i z a ł o ż e ń i d e o w y c h . W y d a j e s i ę , ż e z i e m i a n k o m z g u b e r n i k a l i s k i e j , p r z e d e w s z y s t k i m z p o w i a t u s i e r a d z k i e g o , s z c z e g ó l n i e b l i s k i e b y ł y k o n c e p c j e p a t e r n a l i s t y c z n y c h r e l a c j i z c h ł o p a m i o r a z h a s ł a s o l i d a r y z m u s p o ł e c z n e g o i n a r o d o w e g o . Z g o d n i e z t ą i d e o l o g i ą s t a r a n o s i ę p o d e j m o w a ć p r a c e o ś w i a t o w o - r o l n i c z e , z m i e r z a j ą c e d o m o d e r n i z a c j i w s i , i w y ­ c i s z a ć a n t a g o n i z m y s p o ł e c z n e . P r o p a g o w a n y p r z e z Z K Z p a t r o n a c k i m o d e l r e l a c j i m i ę d z y d w o r e m a w s i ą s t a r a n o s i ę r e a l i z o w a ć w z n a c z n e j c z ę ś c i w e d ł u g w z o r ó w z n a n y c h z z a b o r u p r u s k i e g o , g r a n i c z ą c e g o z K a l i s k i e m . N i e z a p o m i n a ­ n o t e ż , ż e c e l e m n a d r z ę d n y m t y c h d z i a ł a ń b y ł a o b r o n a p o l s k o ś c i i p r z e c i w s t a ­ w i a n i e s i ę w y n a r a d a w i a j ą c e j p o l i t y c e z a b o r c ó w . N o w o p o w o ł a n a o r g a n i z a c j a m i a ł a c h a r a k t e r z a w o d o w o - g o s p o d a r c z y o r a z s p o ł e c z n o - w y c h o w a w c z y i o ś w i a t o w y . P o w o d o w a ł o t o w y t y c z a n i e w i e l u c e l ó w i r ó ż n o r o d n o ś ć p o d e j m o w a n y c h p r a c . W l a t a c h 1 8 9 5 - 1 9 1 8 w d z i a ł a l n o ś c i o r g a n i z a c j i d o m i n o w a ł y d w a g ł ó w n e k i e r u n k i z a i n t e r e s o w a ł . P i e r w s z y w i ą z a ł s i ę z p r a c ą z w ł o ś c i a n k a m i - o r g a n i z o w a n i e m o ś w i a t y ( w t y m n i e l e g a l n e g o n a u c z a n i a ) , b u d z e n i e m u c z u ć p a t r i o t y c z n y c h , p o d n o s z e n i e m p o z i o m u ż y c i a c o d z i e n n e g o . D r u g i k i e r u n e k d o t y c z y ł p r o b l e m ó w k o b i e t z e s f e r y z i e m i a ń s k i e j : r o d z i n y , d o m u , g o s p o d a r s t w a , e d u k a c j i , o b y c z a j o w o ś c i , r e l a c j i k o b i e t a - m ę ż c z y z n a w k o n t e k ś c i e s t o s u n k ó w r o d z i n n y c h i p e ł n i o n y c h r ó l s p o ł e c z n y c h 30. T a d w u t o r o w o ś ć d z i a ł a l n o ś c i z n a j d o w a ł a s w o j e o d b i c i e w s t r u k t u r z e o r g a n i z a ­ c y j n e j Z K Z 31 o r a z f o r m a c h p o d e j m o w a n y c h p r a c . S z c z e g ó l n y n a c i s k k ł a d z i o n o n a s a m o d z i e l n o ś ć e k o n o m i c z n ą k o b i e t i k o n i e c z n o ś ć a k t y w i z a c j i i c h d z i a ł a l ­ n o ś c i s p o ł e c z n e j ( o b y w a t e l s k i e j ) . T a k i t e ż c e l p r z y ś w i e c a ł p r a c o m , p r o w a d z o n y m p r z e z c z ł o n k i n i e k ó ł k a S z a d k o w s k i e g o , k t ó r e g o g e n e z ę ł ą c z y ć m o ż n a z i n d y w i d u a l n y m i i n i c j a t y w a m i

28 Poza kółkiem szadkowskim, w ten sposób przyjęto do ZKZ członkinie kółek: chełmskiego

w tymże powiecie, aleksandrowskiego w powiecie piotrkowskim i lutomierskiego w powiecie

łaskim. Uchwały zebrania delegatek z dn. 9 grudnia 1906 r

,

„Świat Kobiecy” 1906, nr 51/52,

s. 497.

29 M. Kleniewska, Wspomnienia...

,

s. 27.

0 Por. E. Kostrzewska,

Z

ony, matki gospodynie. Wizerunki kreowane na łamach ziemia

ń

skiej

prasy kobiecej w Królestwie Polskim na pocz

ą

tku X X

w., [w:] S. Pytlas, J. Kita (red.), Historia.

Społecze

ń

stwo. Gospodarka. Profesorowi Wiesławowi Pusiowi w czterdziestolecie pracy

naukowej

,

Łódź 2006, s. 157-173.

31

W ramach organizacji ziemianki łączyły się w kółka nazywane rzeczywistymi, a włościanki

grupowano w kółkach czynnych. W 1914 r. ZKZ zrzeszało 1,6 tys. ziemianek i ponad 3,5 tys.

włościanek. Co kółka nasze robiły w cugu 1913 r.,

„Ziemianka”, marzec 1914, z. 6, s. 98.

p o d e j m o w a n y m i p r z e z z i e m i a n k i , z w i ą z a n e z m a j ą t k a m i z n a j d u j ą c y m i s i ę w o k o l i c a c h S z a d k u , c h o ć n i e z a w s z e w g r a n i c a c h a d m i n i s t r a c y j n y c h g u b e r n i k a l i s k i e j . C z ę ś ć z n i c h b r a ł a u d z i a ł w e w s p o m n i a n y c h j u ż s p o t k a n i a c h z i e m i a n e k o r a z w s p ó ł p r a c o w a ł a z D e l e g a c j ą G o s p o d y i W i e j s k i c h . Ś w i a d c z y ć t o m o ż e 0 a k t y w n y m u c z e s t n i c t w i e k o b i e t z e ś r o d o w i s k a z i e m i a ń s k i e g o w ż y c i u l o k a l n e j s p o ł e c z n o ś c i , c o p o t w i e r d z a ł y c y t o w a n e w c z e ś n i e j o p i n i e M . K l e n i e w s k i e j . I n t e r e s u j ą c e s ą t e ż u w a g i n a t e m a t ż y c i a s p o ł e c z n e g o m i e s z k a ń c ó w S z a d k u 1 z i e m i a n z j e g o o k o l i c , k t ó r e n a ł a m a c h „ W s i I l u s t r o w a n e j ” z a m i e ś c i ł J ó z e f L e o p o l d 32, w ł a ś c i c i e l R z e p i s z e w a 33. W 1 9 1 3 r . p i s a ł :

S z a d e k o n g i m ia steczko

p e łn e ż y c ia

[ ... ]

d z iś ze szło d o rzęd u o s a d w lo k ą c y c h cichy, a n e m ic zn y ż y w o t

34

D o d a w a ł t e ż , ż e z i e m i a n i e z p o b l i s k i c h d w o r ó w p o d e j m o w a l i s t a r a n i a z m i e r z a j ą c e d o m o d e r n i z a c j i w s i i o ż y w i e n i a ż y c i a s p o ł e c z n e g o 35.

Fot. 5. D wór w Rzepiszewie (1913 r.)

Źródło: „Wieś Ilustrowana” 1913

W ś r ó d a n i m a t o r ó w ż y c i a s p o ł e c z n e g o z n a j d o w a ł a s i ę s i o s t r a J . L e o p o l d a - S t a n i s ł a w a L e o p o l d , j e d n a z a k t y w n i e j s z y c h c z ł o n k i ń S z a d k o w s k i e g o k ó ł k a

Z K Z . W j e g o s k ł a d w l a t a c h 1 9 1 0 1 9 1 4 w c h o d z i ł y t a k ż e : Z o f i a K r e m k y

-32 Był on działaczem oświatowym i społecznym, znanym także z zainteresowań kolekcjo­

nerskich i bibliofilskich. W swoich zbiorach posiadał ryciny, numizmaty, porcelanę i meble.

A. Tomaszewicz, Z zagadnie

ń ż

ycia kulturalnego w latach 1793-1918,

[w:] J.

S

miałowski (red.),

Szkice z dziejów sieradzkiego

,

Łódź 1977, s. 362; E. Andrysiak, Leopold Józef

,

[w:]

S. E. Polanowski, H. Molenda (red.), Słownik biograficzny Wielkopolski południowo-wschodniej,

Kalisz 1993, s. 19-20; A. A. Leopold, Rzepiszew - rys historyczny,

„Biuletyn Szadkowski”2002,

t. 2, s. 53-54.

33 Zob. S. Graeve, L. de V. Jacques (oprac.), Przewodnik po guberni kaliskiej

,

cz. 2, Warszawa

1912.

34 J. Leopold, Ziemia Szadkowska w Sieradzkiem,

„Wieś Ilustrowana” 1913, z. 4, s. 17.

35 Tamże, s. 21.

p r z e w o d n i c z ą c a , J a d w i g a R o m o c k a - s e k r e t a r z , c z ł o n k i n i e - Z u z a n n a z W i t u s k i c h B o b r o w n i c k a , M a r i a C z a r n o w s k a , M a r i a z B o b r o w n i c k i c h C h r z a n o w s k a , M a r i a z M i l e w s k i c h D r e c k a , L i p i ń s k a , Z o f i a M a t e r n i c k a , H a n n a W i t u s k a 36. Z a u w a ż y ć n a l e ż y ,

iż

d o 1 9 1 3 r . b y ł o t o j e d y n e k ó ł k o , d z i a ł a j ą c e n a t e r e n i e p o w i a t u s i e r a d z k i e g o . W t y m r o k u z i e m i a n k i z o r g a n i z o w a ł y k ó ł k o D ą b r ó w k o w s k i e , w s k ł a d k t ó r e g o w c h o d z i ł y t a k ż e w ł o ś c i a n k i 37, n i e o b e c n e w k ó ł k u S z a d k o w s k i m . O g ó ł e m w l a t a c h 1 9 1 0 - 1 9 1 4 , w g u b e r n i k a l i s k i e j d z i a ł a ł o 1 4 k ó ł e k Z K Z , a i c h z a s i ę g t e r y t o r i a l n y o b e j m o w a ł n a o g ó ł o b s z a r j e d n e g o p o w i a t u 38. C z ł o n k i n i e k ó ł k a S z a d k o w s k i e g o , p o d o b n i e j a k c a ł a o r g a n i z a c j a Z K Z , p r o w a d z i ł y d z i a ł a l n o ś ć g o s p o d a r c z ą , s p o ł e c z n ą , k u l t u r a l n ą i o ś w i a t o w ą . Z g o d n i e z z a s a d ą d w u t o r o w o ś c i p r a c , p o d e j m o w a ł y j e w ś r ó d z i e m i a n e k i w ł o ś c i a n e k . B e z w z g l ę d u n a c h a r a k t e r s w o i c h d z i a ł a ń , z a w s z e z a w i e r a ł y o n e e l e m e n t y e d u ­ k a c j i . J e d n ą z p i e r w s z y c h i n i c j a t y w Z K Z b y ł o z o r g a n i z o w a n i e s z k o ł y r o l n i c z e j d l a c h ł o p s k i c h c ó r e k w M i r o s ł a w i c a c h , p o w i a t k u t n o w s k i 39. P o d s t a w ą f i n a n s o ­ w a n i a d z i a ł a l n o ś c i s z k o ł y b y ł y c o r o c z n e s k ł a d k i , w n o s z o n e p r z e z c z ł o n k i n i e Z K Z ; o f i a r o d a w c z y n i e p o d z i e l o n o n a o p i e k u n k i h o n o r o w e - w n o s z ą c e 1 0 0 r u b l i , o p i e k u n k i p o p i e r a j ą c e - 5 r u b l i , o p i e k u n k i r z e c z y w i s t e - 2 r u b l e , o p i e k u n k i z w y c z a j n e - 1 r u b e l 40. C z ę s t o n i e p r z e s t r z e g a ł y o n e z a s a d t e j k a t e g o r y z a c j i , n p . S t a n i s ł a w a L e o p o l d z a d e k l a r o w a ł a c o r o c z n e w p ł a t y w w y s o k o ś c i 3 r u b l i 41, a z i e m i a n k a z m a j ą t k u D ę b o ł e k a , B i a ł e c k a n a p o t r z e b y s z k o ł y w i m i e n i u c z ł o n ­ k i ń k ó ł k a S z a d k o w s k i e g o p r z e k a z a ł a n a r z e c z s z k o ł y j e d n o r a z o w ą d o t a c j ę w w y s o k o ś c i 2 5 r u b l i 42. Z a d a n i e m s z k o ł y b y ł o p r z e k a z y w a n i e u c z e n n i c o m w i e d z y r o l n i c z e j i o g ó l n e j , a t a k ż e p r z y g o t o w y w a n i e i c h d o s a m o k s z t a ł c e n i a . W p r z e k o n a n i u c z ł o n k i ń Z K Z , d a w a ł o t o n a d z i e j ę n a w y c h o w a n i e i w y k s z t a ł c e n i e w i e j s k i c h

p r z o d o w n ic ,

k t ó r e p o p o w r o c i e d o r o d z i n n y c h w s i b ę d ą o d d z i a ł y w a ć n a n a j b l i ż s z e o t o c z e n i e , p r z y c z y n i a j ą c s i ę d o m o d e r n i z a c j i g o s p o d a r s t w c h ł o p s k i c h . S z k o ł a w M i r o s ł a w i c a c h b o r y k a ł a s i ę z p r o b l e m a m i f i n a n s o w y m i , a w ł a d z e Z K Z w i e l o k r o t n i e a p e l o w a ł y d o c z ł o n k i ń o w s p i e r a n i e j e j z a r ó w n o p i e n i ę d z m i ,

36 „Ziemianka”, listopad 1910, s. 26; październik 1912, s. 42.

37 „Ziemianka”, listopad 1913, s. 18.

38 Pamiętaj

ą

c o stosunkowo niewielkim obszarze guberni kaliskiej, należy zauważyć, iż

w niektórych powiatach innych guberni liczba kółek była znacznie większa, np. w guberni

płockiej, w powiecie płockim w 1912 r. istniało 14 kółek zrzeszających ziemianki i włościanki;

w guberni lubelskiej, w powiecie janowskim działały 3 kółka, choć nie brakowało tam powiatów,

w których działały kółka pojedyncze. „Ziemianka”, październik 1912, s. 24-45.

39 Zob. E. Kostrzewska, Szkoła wychowawczo-gospodarcza dla córek wło

ś

cia

ń

skich im.

Królowej Jadwigi w Mirosławicach. Powstanie i program

,

„Zeszyty Wiejskie”2005, z. 10.

40 I. K., ZKZ. Zebranie ogólne

,

„

Ś

wiat Kobiecy” 1906, nr 24, s. 275.

41 Tamże.

j a k i d a r a m i w n a t u r z e . P o m o c t a s t a ł a s i ę s z c z e g ó l n i e w ^ n a p o p o ż a r z e s z k o ł y w 1 9 0 8 r . U d z i e l i ł y j e j t a k ż e z i e m i a n k i z k ó ł k a S z a d k o w s k i e g o , p r z e k a z u j ą c w 1 9 0 9 r . n a o d b u d o w ę M i r o s ł a w i e 2 5 r u b l i 43. W ś r ó d o f i a r o d a w c ó w z n a l a z ł s i ę t a k ż e J ó z e f C z a r n o w s k i , w ł a ś c i c i e l m a j ą t k u O t o k i Z a l e s i e 44, m a j ą c y z w i ą z k i r o d z i n n e z M a r i ą C z a r n o w s k ą , a k t y w n i e d z i a ł a j ą c ą w k ó ł k u z i e m i a n e k . N a r z e c z s z k o ł y p r z e k a z a ł o n k r o w ę r a s y h o l e n d e r s k i e j , d z i ę k i k t ó r e j m i r o s ł a w i a n k i m o g ł y z d o b y w a ć w i e d z ę f a c h o w ą z d z i e d z i n y m l e c z a r s t w a 45. Z i e m i a n k i z k ó ł k a S z a d k o w s k i e g o w s p i e r a ł y t a k ż e p r a c e , p r o w a d z o n e p r z e z m ę s k i e k ó ł k a C e n t r a l n e g o T o w a r z y s t w a R o l n i c z e g o ( C T R ) 46, w s p ó ł o r g a n i z u j ą c k u r s y r o l n i c z e p r z e z n a c z o n e d l a g o s p o d a r z y z g u b e r n i k a l i s k i e j . K u r s y t a k i e o d b y ł y s i ę n p . w S z a d k u i L i s k o w i e , w d n i a c h o d 1 0 l u t e g o d o 7 m a r c a 1 9 1 3 r . 47 Z a s y g n a l i z o w a n a f o r m a w s p ó ł p r a c y z g o d n a b y ł a z e s t a w i a n y m s o b i e p r z e z Z K Z c e l e m ł ą c z e n i a w y s i ł k ó w j e d n o s t e k n a r z e c z d z i a ł a n i a z b i o r o w e g o . W t y m k o n t e k ś c i e z i e m i a n k i p o s t r z e g a ł y C T R j a k o s o j u s z n i k a w p r a c a c h n a r z e c z w s i . O b y d w i e o r g a n i z a c j e f o r m a l n i e p o w s t a ł y w t y m s a m y m r o k u ( 1 9 0 6 / 1 9 0 7 ) , m i a ł y b a r d z o z b l i ż o n e s t r u k t u r y o r g a n i z a c y j n e i f o r m y p r a c y - p r o w a d z i ł y d z i a ł a l n o ś ć w ś r ó d z i e m i a i s t w a i c h ł o p ó w . W s p ó ł p r a c a Z K Z i C T R d o t y c z y ł a d z i a ł a l n o ś c i p r a k t y c z n e j ( k u r s y , w y s t a w y , k o n k u r s y ) , z m i e r z a j ą c e j d o p o d n o ­ s z e n i a k u l t u r y r o l n e j i p r a c y s p o ł e c z n e j w ś r ó d l u d u . P o p r z e z t a k i e d z i a ł a n i a r e a l i z o w a n o z a ł o ż e n i a s o l i d a r n e j w s p ó ł p r a c y k o b i e t i m ę ż c z y z n , o d r z u c a j ą c a n t a g o n i z m y w y n i k a j ą c e z r ó ż n i c y p ł c i , k t ó r e z d a n i e m z i e m i a n e k o d n a l e ź ć b y ł o m o ż n a w p r o g r a m a c h i n n y c h o r g a n i z a c j i , g ł ó w n i e o c h a r a k t e r z e f e m i n i s t y ­ c z n y m . P r z y k ł a d e m t a k i e j w s p ó ł p r a c y k o b i e t i m ę ż c z y z n m o g ł y b y ć r o d z i n y C z a r n o w s k i c h i R o m o c k i c h . P o z a w s p o m n i a n y m j u ż J ó z e f e m C z a r n o w s k i m , t a k ż e K a z i m i e r z C z a r n o w s k i , w ł a ś c i c i e l m a j ą t k u P r u s i n o w i c e 48, w s p i e r a ł d z i a ł a l n o ś ć z i e m i a n e k , a j e d n o c z e ś n i e b y ł z a ł o ż y c i e l e m i a k t y w n y m d z i a ł a c z e m k ó ł k a r o l n i c z e g o C T R w S z a d k u 49. P o d o b n e z w i ą z k i m i a ł a r o d z i n a R o m o c k i c h . W i t o l d R o m o c k i z K a m i e n i a , p o w i a t k a l i s k i 50, b y ł w i c e p r e z e s e m z a r z ą d u O k r ę g o w e g o T o w a r z y s t w a R o l n i c z e g o C T R w K a l i s z u i z n a n y m p r o p a g a t o r e m

43

Ofiary na odbudowanie Mirosławie, „Ziemianka”, czerwiec 1909, s. 22.

44

Spis alfabetyczny obywateli ziemskich Królestwa Polskiego oraz dóbr przez nich

posiadanych ze wskazaniem ostatniej stacji pocztowej,

Warszawa 1905, s. 25.

45

Ofiary jednorazowe na Mirosławice,

„Ziemianka”, czerwiec 1912, s. 46.

46

Dzieje kaliskiego CTR, zob. szerzej J. Socha, Kaliskie Okręgowe Towarzystwo Rolnicze

(1906-1929),

„Rocznik Kaliski” 1977, t. 10.

47

Co słychać,

„Ziemianka” 1913, z. 1, s. 10.

48

Zob. S. Graeve, L. de V. Jacques (oprac.), Przewodnik...

49

J. Leopold, Ziemia...,

s. 21.

o ś w i a t y r o l n i c z e j 51. N a t o m i a s t J a d w i g a R o m o c k a , j a k w s p o m n i a n o , w c h o d z i ł a w s k ł a d z a r z ą d u S z a d k o w s k i e g o k ó ł k a Z K Z . I s t o t n e z m i a n y w d z i e j a c h S z a d k o w s k i e g o k ó ł k a z i e m i a n e k p r z y n i o s ł y l a t a I w o j n y ś w i a t o w e j . W ó w c z a s j e g o c z ł o n k i n i e , p o d o b n i e j a k c a ł a o r g a n i z a c j a o r a z o g ó ł k o b i e t p o l s k i c h , s t a n ę ł y w o b e c n o w y c h w y z w a ń i o b o w i ą z k ó w . S p o s ó b i z a k r e s i c h r e a l i z a c j i w z n a c z n y m s t o p n i u z a l e ż a ł o d i n d y w i d u a l n y c h p o s t a w i w y b o r ó w k o b i e t , n a o g ó ł z d e t e r m i n o w a n y c h s t o s u n k a m i l o k a l n y m i . S z e r e g z i e m i a n e k w o b a w i e p r z e d s k u t k a m i d z i a ł a ń w o j e n n y c h o p u s z c z a ł o s w o j e m a j ą t k i , s z u k a j ą c s c h r o n i e n i a w m i a s t a c h l u b w y j e ż d ż a j ą c z a g r a n i c ę . I n n e p o z o s t a ł y n a m i e j s c u i s t a r a ł y s i ę n i e t y l k o p r z y s t o s o w a ć d o n o w y c h w a r u n k ó w , a l e t a k ż e p o d e j m o w a ł y d z i a ł a n i a m a j ą c e n a c e l u r a t o w a n i e m a j ą t k ó w , z a p e w n i e n i e b y t u i b e z p i e c z e ń s t w a r o d z i n i e , a n i e r z a d k o t e ż o k o l i c z n y m w ł o ś c i a n o m i i n n y m o f i a r o m w o j n y . T a k i e p o s t a w y k o b i e t s p r z y j a ł y i c h a k t y w n o ś c i i s a m o d z i e l n o ś c i , p r z y c z y n i a j ą c s i ę d o z m i a n y s t e r e o t y p o w y c h p o g l ą d ó w , ż e w o j n a p r z y n i o s ł a t y l k o g ł ó d i z n i s z c z e n i e . N a p r o b l e m t e n z w r a c a j ą u w a g ę w s p ó ł c z e ś n i h i s t o r y c y , p o d k r e ś l a j ą c , ż e w c z a s i e I w o j n y n a s t ą p i ł a p r z y s p i e s z o n a m o d e r n i z a c j a w s i i e m a n c y p a c j a k o b i e t z w i ą z a n y c h z t y m ś r o d o w i s k i e m 52. P o w y ż s z ą t e z ę o d n i e ś ć m o ż n a d o z i e m i a n e k z k ó ł k a S z a d k o w s k i e g o , k t ó r e w l a t a c h w o j n y p o d e j m o w a ł y s z e r e g p r a c z b i o r o w y c h . S ą d z i ć m o ż n a , ż e a k t y w n a p o s t a w a c z ł o n k i ń t e g o k ó ł k a w z n a c z n y m s t o p n i u w y n i k a ł a z i s t n i e ­ j ą c e j t r a d y c j i d z i a ł a i o r g a n i z a c y j n y c h i s a m o p o m o c o w y c h . Z i e m i a n k i m i a ł y d o ś w i a d c z e n i a w p r o w a d z e n i u p r a c y s p o ł e c z n e j , r o z b u d z o n e z a i n t e r e s o w a n i a s p r a w a m i s z e r s z y m i , w y k r a c z a j ą c y m i p o z a s f e r ę ż y c i a p r y w a t n e g o . N i e b e z z n a c z e n i a b y ł t e ż f a k t , ż e w g u b e r n i k a l i s k i e j w p i e r w s z y m r o k u w o j n y w p o r ó ­ w n a n i u z i n n y m i t e r e n a m i w i e j s k i m i o d n o t o w a n o n a j m n i e j s z e s t r a t y i z n i s z c z e ­ n i a w o j e n n e 53. N i e o m i n ę ł y j e d n a k f o l w a r k ó w i w s i r e k w i z y c j e , p o d c z a s k t ó r y c h z a b i e r a n o k o n i e , b y d ł o , t r z o d ę , o w c e , d r ó b , p r z e z n a c z a j ą c j e n a p o t r z e b y w o j s k a . N a w i e ś p r z y b y w a ł y t e ż l i c z n e r z e s z e u c h o d ź c ó w , o p u s z c z a j ą c y c h z n i s z c z o n e

51 J. Socha, Słownik biograficzny działaczy Centralnego Towarzystwa Rolniczego (1907­

1929),

Łód

ź

2003, s. 108.

52 Por. J. Molenda, Postawy kobiet wiejskich wobec unowocześniania gospodarki chłopskiej

w pierwszym dwudziestoleciu X X wieku,

[w:] A. Zarnowska, A. Szwarc (red.), Kobieta

i kultura życia codziennego. Wiek XIX i XX. Zbiór studiów,

t. 5, Warszawa 1997, s. 191-218;

J. Molenda, Chłopi. Naród. Niepodległość. Kształtowanie się postaw narodowych i obywatelskich

chłopów w Galicji i Królestwie Polskim w przededniu odrodzenia Polski,

Warszawa 1999, s. 308;

W. M

ę

drzecki, Praca kobiety w chłopskim gospodarstwie rodzinnym między uwłaszczeniem

a wybuchem II wojny światowej, [w:] A.

Ż

arnowska i A. Szwarc, Kobieta i praca wiek XIX i XX.

Zbiór studiów,

t. 6, Warszawa 2000, s. 187-188; M. Przeniosło, Chłopi Królestwa Polskiego

w latach 1914-1918,

Kielce 2003, s. 126-127.

53 W pierwszym okresie wojny w guberni kaliskiej uległo zniszczeniu 0,3% budynków

dworskich, podczas gdy w najbardziej zniszczonej guberni łom

ż

y

ń

skiej 16,6%, a w lubelskiej

16,5%, cyt. za: M. Przeniosło, Chłopi...,

s. 47-48.

m i a s t a i o s a d y 54. W t e j s y t u a c j i z i e m i a n k i , s k u p i o n e w k ó ł k u S z a d k o w s k i m , p r z y s t ą p i ł y d o p r a c s a m o p o m o c o w y c h , k t ó r y m i k i e r o w a ł n o w y z a r z ą d , w y b r a n y w l i s t o p a d z i e 1 9 1 6 r . 55 D z i a ł a l n o ś ć w z r e o r g a n i z o w a n y m k o l e r o z p o c z ę t o o d z a p e w n i e n i a o p i e k i 7 d z i e w c z ę t o m , u m i e s z c z a j ą c j e w o k o l i c z n y c h d w o r a c h . Z n a j d o w a ł y s i ę o n e p o d o p i e k ą c z ł o n k i ń k ó ł k a t a k ż e w o k r e s i e w c z e ś n i e j s z y m , k i e d y z i e m i a n k i f i n a n s o w a ł y t z w . g n i a z d o s i e r o c e , w k t ó r y m p r z e b y w a ł y d z i e c i p o z b a w i o n e o p i e k i r o d z i c ó w . J e d n a z t y c h d z i e w c z ą t - w y r ó ż n i a j ą c a s i ę z d o l n o ś c i a m i - n a k o s z t z i e m i a n e k z o s t a ł a w y s ł a n a d o c z t e r o k l a s o w e j s z k o ł y , a n a s t ę p n i e n a k u r s y o c h r o n i a r s k i e , o r g a n i z o w a n e w Ł o d z i . K ó ł k o S z a d k o w s k i e n a w i ą z a ł o t e ż w s p ó ł p r a c ę z k ó ł k a m i z i e m i a n e k , d z i a ł a j ą c y m i w Ł a s k u i Z d u ń s k i e j W o l i . P o s t a n o w i o n o n a d a ć t e j w s p ó ł p r a c y t r w a ł y c h a r a k t e r i o r g a n i z o w a ć c o p ó ł r o k u w s p ó l n e s p o t k a n i a w c e l u u z g a d n i a ­ n i a f o r m d z i a ł a l n o ś c i i w y m i a n y d o ś w i a d c z e ń . P i e r w s z e t a k i e s p o t k a n i e m i a ł o m i e j s c e w m a j u 1 9 1 7 r . P o d j ę t o w ó w c z a s d e c y z j ę o z a t r u d n i e n i u s t a ł e j i n s t r u k t o r k i , k t ó r a p o d k o n t r o l ą z i e m i a n e k m i a ł a z a j ą ć s i ę p r a c ą z w ł o ś c i a n k a m i s k u p i o n y m i w k ó ł k a c h c z y n n y c h , c o r a z c z ę ś c i e j w r a m a c h Z K Z o k r e ś l a n y c h m i a n e m K ó ł G o s p o d y i W i e j s k i c h ( K G W ) . Z i e m i a n k i z o b o w i ą z a ł y s i ę d o w y p ł a c a n i a i n s t r u k t o r c e r o c z n e j p e n s j i w w y s o k o ś c i 5 0 0 r u b l i . W y s o k o ś ć t e g o w y n a g r o d z e n i a m i a ł a z o s t a ć p o w i ę k s z o n a d z i ę k i d o l i c z e n i u d o n i e g o c z ę ś c i z e s k ł a d e k , w p ł a c a n y c h p r z e z c z ł o n k i n i e k ó ł e k c z y n n y c h . Z i e m i a n k i o k r e ś l i ł y , ż e k ^ d a w ł o ś c i a n k a , n a l e ż ą c a d o k ó ł k a , b ę d z i e z o b o w i ą z a n a d o u i s z c z e n i a s k ł a d k i w w y s o k o ś c i 1 r u b l a 3 0 k o p i e j e k r o c z n i e . Z t e j k w o t y 3 0 k o p i e j e k p r z e s y ł a n o d o Z a r z ą d u G ł ó w n e g o Z K Z z p r z e z n a c z e n i e m n a p o t r z e b y c a ł e j o r g a n i z a c j i ; 3 0 k o p i e j e k p o z o s t a w i a n o d o d y s p o z y c j i k ó ł e k m i e j s c o w y c h , 7 0 k o p i e j e k p r z e ­ k a z y w a n o i n s t r u k t o r c e 56. Z a s t r z e ż o n o t e ż , ż e j e j p e n s j a n i e m o ż e p r z e k r o c z y ć 1 0 0 0 r u b l i r o c z n i e , p r z e w i d u j ą c ,

i ż

s k ł a d k i c z ł o n k i ń c z y n n y c h m o g ą s p o w o d o ­ w a ć p r z e k r o c z e n i e t e j k w o t y . T e p r o p o z y c j e z i e m i a n e k , w k o n t e k ś c i e b u d ż e t u c a ł e j o r g a n i z a c j i , w y d a j ą s i ę z b y t o p t y m i s t y c z n e . W i a d o m o b o w i e m , ż e Z K Z p r z e z c a ł y o k r e s d z i a ł a l n o ś c i m i a ł o p r o b l e m y z e g z e k w o w a n i e m s k ł a d e k o d c z ł o n k i ń k ó ł e k c z y n n y c h . W e f e ­ k c i e z i e m i a n k i w z n a c z n e j m i e r z e f i n a n s o w a ł y i c h d z i a ł a l n o ś ć , p r z e z n a c z a j ą c n a t o f u n d u s z e o r g a n i z a c j i i i n d y w i d u a l n e d o f i n a n s o w a n i a z i e m i a n e k . I n i c j a t y w a c z ł o n k i ń k ó ł e k w S z a d k u , Z d u ń s k i e j W o l i i Ł a s k u z m i e r z a ł a d o a k t y w i z o w a n i a w ł o ś c i a n e k , w ł ą c z e n i a i c h w p r a c e Z K Z o r a z p a r t y c y p o w a n i a

54

J. Molenda, Konflikty i solidarność między miastem a wsią w warunkach I wojny światowej,

[w:] M. Nietyksza, A. Szwarc, K. Sierakowska, A. Janiak-Jasi

ń

ska (red.), Społeczeństwo w dobie

przemian. WiekXIX i XX. Księga Jubileuszowa Profesor Anny Żarnowskiej,

Warszawa 2003, s. 317.

Niestety na obecnym etapie bada

ń

trudno jest sprecyzowa

ć

informacj

ę

o zmianach

personalnych, dokonanych przez członkinie koła. Sprawozdanie z kółek rzeczywistych podług

szematu sprawozdawczego za rok 1917,

„Ziemianka”, marzec 1918, s. 57.

56 Tam

ż

e, s. 58.

w b u d ż e c i e c a ł e j o r g a n i z a c j i i l o k a l n y c h k ó ł e k . Z i e m i a n k i s t a r a ł y s i ę o d c h o d z i ć o d d z i a ł a ł f i l a n t r o p i j n y c h , u z n a j ą c k o b i e t y z c h ł o p s k i c h g o s p o d a r s t w z a p e ł n o ­

p r a w n e c z ł o n k i n i e Z K Z . J e d n o c z e ś n i e , j a k w s p o m n i a ł a m , n i e z a m i e r z a ł y r e z y g n o w a ć z p a t e r n a l i s t y c z n y c h r e l a c j i z

m ło d szy m i sio stra m i,

j a k t o o k r e ś l a ł y . Z o s t a w i a ł y s o b i e p r a w o k o n t r o l o w a n i a p r a c y k ó ł e k c z y n n y c h i p e ł n i e n i a w n i c h f u n k c j i p r z e w o d n i c z ą c y c h . Z d r u g i e j s t r o n y p o d j ę ł y s t a r a n i a z m i e r z a j ą c e d o w y k s z t a ł c e n i a m ł o d y c h w ł o ś c i a n e k , m a j ą c y c h w p r z y s z ł o ś c i k i e r o w a ć p r a c a m i K G W , z a w s z e j e d n a k , w m y ś l z a s a d y s o l i d a r y z m u s p o ł e c z n e g o , w e w s p ó ł p r a c y z i c h z i e m i a i s k i m i o p i e k u n k a m i . W y d a j e s i ę , ż e d ą ż e n i e m c z ł o n k i ń Z K Z b y ł o w y c h o w a n i e p r z e d s t a w i c i e l e k e l i t y c h ł o p s k i e j i z w i ą z a n i e i c h z d w o r e m . I n i c j a t y w a z i e m i a n e k z k ó ł k a S z a d k o w s k i e g o i z a t r u d n i e n i e p r z y b y ł e j z W a r ­ s z a w y i n s t r u k t o r k i z a o w o c o w a ł y p o w s t a n i e m S z a d k o w s k i e g o k ó ł k a c z y n n e g o , k t ó r e d o 1 l i s t o p a d a 1 9 1 7 r . l i c z y ł o j u ż 4 0 c z ł o n k i ń 57. Z p o w o d u w y c o f a n i a s i ę c z ł o n k i ń Ł a s k i e g o k ó ł k a z i e m i a n e k z p a r t y c y p o w a n i a w u t r z y m a n i u i n s t r u k t o r k i , z o b o w i ą z a n i a f i n a n s o w e p r z e j ę ł y n a s i e b i e z i e m i a n k i z k ó ł k a S z a d k o w s k i e g o . D z i ę k i i c h s t a r a n i o m w y n a j ę t o d l a n i e j m i e s z k a n i e w S z a d k u , p o k r y w a j ą c - p o z a s t a ł y m w y n a g r o d z e n i e m - t a k ż e k o s z t y o p a ł u i e n e r g i i e l e k t r y c z n e j . W s p ó l n i e z z i e m i a n k a m i z k ó ł k a Z d u ń s k o w o l s k i e g o p r z y s t ą p i ł y t e ż d o o r g a n i z o w a n i a d o ż y w i a n i a d z i e c i z e Z d u ń s k i e j W o l i . W t y m c e l u u t w o r z y ł y t z w .

k o cio ł,

d l a k t ó r e g o p o t r z e b o f i a r o w a ł y p r o d u k t y ż y w n o ś c i o w e o r a z ś r o d k i f i n a n s o w e , p o c h o d z ą c e z d o b r o w o l n y c h s k ł a d e k z i e m i a n e k i l o t e r i i f a n t o w e j . W s u m i e z i e m i a n k i n a d o ż y w i e n i e d z i e c i p r z e z n a c z y ł y 1 0 0 0 r u b l i 58. Z i m ą 1 9 1 7 r . z i e m i a n k i z k ó ł k a S z a d k o w s k i e g o z o r g a n i z o w a ł y r a u t , p o d c z a s k t ó r e g o z b i e r a ł y o f i a r y n a r z e c z d z i e c i z u b o g i c h r o d z i n z e Z d u ń s k i e j W o l i . C z ę ś ć z z e b r a n y c h 4 0 0 r u b l i p r z e z n a c z y ł y n a o b i a d y d l a m i e s z k a ń c ó w S z a d k u i w s p o m o g ł y j e d n o r a z o w ą s u b w e n c j ą K o ł o P o m o c y d l a Ż o ł n i e r z y P o l s k i c h , d z i a ł a j ą c e t a k ż e n a t e r e n i e S z a d k u . W 1 9 1 7 r . z i e m i a n k i p r z y p o m o c y i n s t r u k t o r k i z o r g a n i z o w a ł y w m a j ą t k u w R z e p i s z e w i e b i b l i o t e k ę z k s i ę g o z b i o r e m p r z e z n a c z o n y m d l a l u d u o r a z z a i n i c j o w a ł y p o w s t a n i e z w i ą z k u m ł o d z i e ż y . W n a s t ę p n y m r o k u u r z ą d z i ł y k u r s y w i e c z o r o w e w S z a d k u , p r o w a d z o n e , j a k p i s a ł y , p r z e z

s iły m ie jsc o w e

59. P o d j ę ł y t e ż s t a r a n i a o p o w o ł a n i e k o ł a m ł o d z i e ż y w D z i e k t a r z e w i e i k ó ł k a w ł o ś c i a n e k z s i e d z i b ą w L u t o m i e r s k u . P r z e d s t a w i o n a p o k r ó t c e d z i a ł a l n o ś ć S z a d k o w s k i e g o k ó ł k a z i e m i a n e k , p o z w a l a n a s f o r m u ł o w a n i e k i l k u u w a g : • j e g o c z ł o n k i n i e w p i s y w a ł y s w o j ą d z i a ł a l n o ś ć w o g ó l n e c e l e , f o r m y d z i a ł a l n o ś c i i s t r u k t u r y o r g a n i z a c y j n e Z K Z ;

57 Tame.

58 Tame.

59 Tame.

• c h a r a k t e r z e i c h d z i a ł a l n o ś c i w z n a c z n y m s t o p n i u d e c y d o w a ł y w a r u n k i l o k a l n e , w ś r ó d k t ó r y c h n i e b e z z n a c z e n i a b y ł f a k t , ż e p o w i a t s i e r a d z k i w i n t e ­ r e s u j ą c y m n a s o k r e s i e w y r ó ż n i a ł s i ę z n a c z n ą k o n c e n t r a c j ą m a j ą t k ó w z i e m s k i c h i n a t e r e n i e g u b e r n i k a l i s k i e j n a l e ż a ł d o j e d n e g o z n a j b a r d z i e j „ z i e m i a ń s k i c h ” 60 p o w i a t ó w ; z i e m i a i s t w o t e g o r e g i o n u p o d e j m o w a ł o r ó ż n o r o d n e f o r m y a k t y w n o ś c i s p o ł e c z n e j , k t ó r e j z a s i ę g n i e r z a d k o p r z e k r a c z a ł g r a n i c e p o w i a t u , j a k t o m i a ł o m i e j s c e w p r z y p a d k u I g n a c j i P i ą t k o w s k i e j , k t ó r e j d w ó r w S m a r d z e w i e b y ł z n a n y m o ś r o d k i e m ż y c i a k u l t u r a l n e g o 61; • z i e m i a n k i r e g i o n u s i e r a d z k i e g o p o d e j m o w a ł y i n t e r e s u j ą c e i n i c j a t y w y p r a c s p o ł e c z n y c h , w y r ó ż n i a j ą c e j e s p o ś r ó d o g ó ł u k o b i e t z t e j w a r s t w y ( s p o t k a n i a

p a n ziem ia n ek);

• w p r z e c i w i e ń s t w i e d o w i e l u k ó ł e k Z K Z , k t ó r e w l a t a c h I w o j n y ś w i a t o w e j z a p r z e s t a w a ł y d z i a ł a l n o ś c i l u b z n a c z n i e j ą o g r a n i c z a ł y , z i e m i a n k i z k ó ł k a S z a d k o w s k i e g o w t y m o k r e s i e w y k a z y w a ł y s i ę n i e t y l k o z n a c z n ą a k t y w n o ś c i ą , a l e t e ż z r e o r g a n i z o w a ł y s w o j e k ó ł k o , o ż y w i a j ą c j e g o d z i a ł a l n o ś ć ; • w s t o s u n k u d o i n n y c h r e g i o n ó w , o b j ę t y c h w p ł y w a m i Z K Z , k ó ł k o S z a d k o w s k i e s t o s u n k o w o p ó ź n o p r z y s t ą p i ł o d o t w o r z e n i a k ó ł e k c z y n n y c h , a l e c z y n i ł o t o w s p o s ó b n o w o c z e s n y , s t a r a j ą c s i ę o g r a n i c z a ć f i l a n t r o p i ę i s t a r a n n i e p l a n o w a ć j e g o d z i a ł a l n o ś ć ; • c z ł o n k i n i e k ó ł k a S z a d k o w s k i e g o , j a k o j e d n e z p i e r w s z y c h , p o d j ę ł y l o k a l n ą i n i c j a t y w ę w s p ó ł p r a c y k ó ł e k z i e m i a n e k n a s z c z e b l u p o w i a t u , w y p r z e d z a j ą c o f i c j a l n ą d e c y z j ę w ł a d z c e n t r a l n y c h o p o w o ł y w a n i u Z w i ą z k ó w O k r ę g o w y c h , k t ó r e z a p o w i a d a n e w p r o j e k c i e s t a t u t u z 1 9 0 6 r . , z r e a l i z o w a n o d o p i e r o w r o k u 1 9 1 9 62; p o w o ł y w a n i e t a k i c h o g n i w w s t r u k t u r z e Z K Z d o w o d z i ł o r o z w o j u o r g a n i z a c j i o r a z j e j d ą ż e ń d o o ż y w i e n i a k ó ł e k p r o w i n c j o n a l n y c h , a t a k ż e d o s t o s o w y w a n i a f o r m d z i a ł a l n o ś c i d o r e g i o n a l n y c h p o t r z e b i w a r u n k ó w . W a r t o r ó w n i e ż z a u w ^ y ć , ż e z i e m i a s i e r a d z k a b y ł a r e g i o n e m , z k t ó r e g o p o c h o d z i ł a M a r i a z J a r o c i ń s k i c h K l e n i e w s k a , k t ó r e j o s o b o w o ś ć i p o g l ą d y w z n a c z ą c y s p o s ó b z a w a ż y ł y n a i d e o l o g i i r u c h u o r g a n i z a c y j n e g o z i e m i a n e k . J e j a u t o r s t w a b y ł o p r z e s ł a n i e t e g o r u c h u , w y r ^ a j ą c e s i ę h a s ł e m

Z B o g ie m

i N a ro d e m .

O z n a c z a ł o o n o a k t y w n ą o b r o n ę t r a d y c j i , r e l i g i i i K o ś c i o ł a k a t o l i c k i e g o o r a z k o n c e p c j e s o l i d a r y z m u s p o ł e c z n e g o i n a r o d o w e g o , c z ę s t o

60

W latach 1877-1909 własność folwarczna powiatu sieradzkiego zajmowała od ok. 60% do

blisko 42% powierzchni powiatu, co przewyższało średnią wynoszącą dla guberni kaliskiej od ok.

53% do ponad 38% własności folwarcznej. R. Chomać wiązała to z bliskością ośrodków przemy­

słowych, a szczególnie Zduńską Wolą. Zob. R. Chomać, Zmiany własno

ś

ciowej struktury agrarnej

guberni kaliskiej w latach 1864-1914,

„Rocznik Kaliski” 1968, t. 1, s. 183, 226-227; taż,

Struktura agrarna Królestwa Polskiego na przełomie XIX i X X w.,

Warszawa 1970, s. 216.

Zob. V. Krawczyk-Wasilewska, Ignacja Pi

ą

tkowska. Literatka i folklorystka regionu

sieradzkiego,

„Acta Universitatis Lodziensis. Folia litteraria” 1983, nr 10.

62

Regulamin dla Związków Okr

ę

gowych Kółek Ziemianek

,

„Ziemianka”, lipiec 1919,

s. 41-42.