Zainteresowania czytelnicze uczniów klas III szkoły podstawowej w świetle badań

Agnieszka Bartosik

Zainteresowania czytelnicze uczniów

klas III szkoły podstawowej w świetle

badań

Nauczyciel i Szkoła 1-2 (10-11), 47-62

2001

A g n iesz k a B arto sik

Zainteresowania czytelnicze uczniów klas III

szkoły podstawowej w świetle badań*

„Książka i możliwość czytania to największy z cudów cywilizacji” M. Dąbrowska1

Problem książki i czytelnictw a zajm uje w dzisiejszym św iecie uw agę w ielu badaczy. O je j ogrom nej roli pisze K. C zarnecki — „dom inacja książki i czytel­ nictwa istnieje i musi istnieć, gdyż nasze życie tego w ym aga, w ym aga tego proces kształtowania się młodzieży, dokształcania dorosłych, proces rozw oju ogólnej kul­ tury i cyw ilizacji społeczeństwa polskiego, w ym aga tego proces technizacji życia, konieczność stałego dokształcania się i doskonalenia człow ieka”2.

Z w iązek dorosłego człow ieka z książkąjest w ynikiem długotrw ałego procesu, mającego swój początek w bardzo w czesnym okresie życia. Już pierw szy kontakt w czasie do 3. roku życia buduje „przyjaźń” z książką. Jest ona zabaw ką um ożli­ w iającą różnego rodzaju manipulacje. Budzi zaciekawienie sw ym kształtem , szele­ stem kartek, a przede w szystkim barwą, kolorow ym i plam am i, w których dopatru­ je się znanych kształtów. Treść literacka służy w tym okresie jedynie zaspokojeniu więzi z m atką3.

W w ieku przedszkolnym treść fabularna w książce zaczyna odgryw ać donio­ słą rolę. Słuchany tekst dziecko kojarzy z oglądaną ilustracją, chętnie pow raca do

* mgr Agnieszka Bartosik: Zainteresowania czytelnicze uczniów klas trzecich szkól podsta­

wowych w środowisku miejskim. Praca magisterska napisana pod kierunkiem dr. P. Kowolika

i obroniona na Wydziale Pedagogiki i Psychologii Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach w dniu 1 czerwca 1999 roku.

1 Cyt. za: E. Laska, Rozwijanie zainteresowań czytelniczych a kształcenie języka uczniów klas

młodszych, [w:] Kształcenie języka dziecka w młodszym wieku szkolnym. Red. J. Kida, Rzeszów

1997, s. 4.

2 K. Czarnecki, Rola lektury w życiu czytelnika, Katowice 1971, s. 37.

znanych i łubianych fragmentów. N ajchętniej słucha baśni, bajek i zrytm izow a- nych wierszy4.

W okresie wczesnoszkolnym obserwujemy spadek zainteresowań czytelniczych. Etap ten w literaturze przedm iotu często byw a określany jak o „kryzys zaintereso­ w ań literackich” . W pływ na to m a przede w szystkim now a sytuacja dziecka, długie godziny spędzane w szkole, prace dom ow e, a w reszcie trud nauki czytania.

Jak przedstaw ia się sytuacja w klasie III, przy końcu etapu edukacji w cze­ snoszkolnej? Czy dzieci czytająjuż chętniej? Jakie są ich ulubione pozycje literac­ kie? Kto m a na to w pływ?

Zainteresowania czytelnicze uczniów klas III

Badania dotyczące powyższego problemu zostały przeprowadzone w czerwcu 1998 roku w naj starszym mieście Zagłębia — Czeladzi, w Szkole Podstawowej nr 3 im. Janusza K orczaka oraz w Szkole Podstawowej nr 4 im. Elizy Orzeszkowej.

W celu przeprow adzenia badań został wykorzystany: 1. K w estionariusz ankiety dla uczniów.

2. K w estionariusz ankiety dla rodziców. 3. K w estionariusz w yw iadu dla nauczycieli.

4. K w estionariusz w yw iadu dla bibliotekarzy szkolnych.

Ankietow anym i byli uczniow ie czterech klas III, ich rodzice, w ychow aw cy oraz bibliotekarze szkolni.

O gółem zostało p rzebadanych 80 uczniów , w tym 43 dziew czynki i 37 chłopców.

U czniow ie w ypełniali ankiety zaw ierające 21 pytań, w śród których znalazły się pytania zarówno otwarte, ja k i zamknięte. U czniow ie mieli m ożliw ość w yboru w ielu odpow iedzi, a także dopisyw ania własnych.

P ierw sza część ankiety dotyczyła organizacji wolnego czasu. D zięki uzyska­ nym inform acjom m ożna było stwierdzić, które m iejsce w hierarchii dziecięcych zainteresow ań zajm uje czytelnictwo. U dziew cząt znajduje się ono na pierwszym m iejscu, u chłopców dopiero na trzecim. Ci bow iem najchętniej jeżd ż ą na rowerze. N astępną form ą spędzania w olnego czasu preferow aną zarów no przez chłopców, ja k i dziew częta je s t oglądanie telewizji.

Pojedynczy uczniowie wolny czas w ykorzystują na naukę, rysow anie, słucha­ nie m uzyki, jazd ę na rolkach, grę w piłkę lub grę na kom puterze.

* D. Świerczyńska-Jelonek, Wybrane problemy czytelnictwa dzieci, „Problemy Opiekuńczo- -Wychowawcze” 1995, nr 4.

Agnieszka Bartosik — Zainteresow ania czytelnicze uczniów klas III.

49

N ajczęstszym pow odem sięgania po książkę je s t chęć dow iedzenia się czegoś. Dzieci czy tąjątak że wtedy, gdy pada deszcz, przed snem oraz gdy je st im smutno. Zasmucający je st fakt, iż dla 12 chłopców i 6 dziewczynek m otywem wyboru książki jest nakaz rodziców.

Poniew aż „rodzenie się zam iłow ań czytelniczych łączy się, ju ż u dziecka w m łodszym w ieku szkolnym, z kom pletow aniem w łasnych księgozbiorów ”5, ko­ lejne pytania dotyczyły w łaśnie księgozbiorów dziecięcych.

Jak w ynika z wypowiedzi uczniów, w iększość z nich m a w łasną półkę z książ­ kami (95% ), jedynie (5% ) takowej nie posiada.

„Fakt obecności książki w dom u stw arza atm osferę w ychow aw czą sprzyjają­ cą czytaniu, a grom adzenie książek w łasnych je s t jed n y m z przejaw ów ukształto­ wanych zainteresow ań czytelniczych”6.

W edług ankiet książki „wędrują” do najm łodszych czytelników z różnych stron. N ajczęściej d o sta ją je w prezencie od rodziców (73,75% ), cioci (36,25% ), dziad­ ków (32,5%) i kolegów (13,75%). N iestety w śród badanej grupy znalazło się czworo dzieci (5%), które nie dostają książek w prezencie.

K tórą książkę warto przeczytać i która je s t ciekawa, dzieci najczęściej dow ia­ dują się od rodziców (56,25%). Drugie miejsce równolegle zajął nauczyciel (38,75%) i bibliotekarz (38,75% ). 27,5% dzieci korzysta z pom ocy kolegów lub koleżanek, 8,75% z telew izji, 3,75% z radia. Pięcioro dzieci (6,25% ) nigdy nie zw raca się z prośbą o poradę do nikogo, tyle samo oczekuje pom ocy od różnych członków rodziny (rodzeństw a, babci, cioci).

W iększość dzieci w klasie III m a ju ż dobrze opanow aną technikę czytania. Z tego też w zględu 75% uczniów nikt nie czyta książek. R obią to sam odzielnie. Pozostałym dzieciom czyta m am a (13,75% ), tata (3,75% ), babcia (3,75% ) lub starsze rodzeństw o (6,25%).

Jednak tylko części (56,25% ) dzieci sam odzielne czytanie spraw ia przyjem ­ ność. Pozostałe lubią oglądać baśnie w telewizji (51,25% ), słuchać, ja k opow iada je m am a lub babcia (18,75% ) oraz słuchać baśni z płyt (17,50% ).

N astępna grupa pytań dotyczyła ulubionych pozycji książkow ych. Chciałam dowiedzieć się:

— Jakie książki dzieci lubią najbardziej?

— Czy młodzi czytelnicy m ają ju ż sw oich ulubionych autorów książek? — K tóre tytuły książek należą do najbardziej łubianych?

Uzyskane dane zostały ujęte w tabeli 1.

5 K. Lenartowska, W. Świętek, Lektura w klasach I-III, Warszawa 1993, s. 20.

6 M. Walentynowicz, Podstawy czytelnictwa powszec/m ego, Wrocław-W arszawa-Kraków 1970, s. 188.

T a b e la 1

Ja k ie k sią żk i lu b isz n ajb ard ziej?'

U L U B IO N E K S IĄ Ż K I

D Z IE W C Z Ę T A C H Ł O P C Y R A Z E M

Liczby % Liczby % L iczby %

o zw ierzętach 32 74,42 13 35,14 45 56,25

o n iesam o w ity c h p rzygodach 21 4 8,84 9 24,32 30 37,50

o p o dróżach 18 4 1,86 7 18,92 25 31,25

o d zieciach tak ich ja k Ty 18 41,86 3 8,11 21 26,25

o w ojnie 3 6,98 15 40,54 18 22,5 0

o sm okach 3 6,98 8 21,62 11 13,75

o m isiach 5 11,63 1 2,70 6 7,50

o k rólew nach 5 11,63 1 2,70 6 7 ,50

o człow ieku i p rzy ro d zie 1 2,33 — — 1 1,25

o sam ochodach — — 3 8,11 3 3,75

o elek tro n ice — — 1 2,70 1 1,25

o p iłce nożnej — — 1 2,70 1 1,25

th rille ry — — 1 2 ,70 1 1,25

Źródło: Obliczenia własne

Jak w ynika z tabeli, dziew częta najbardziej lubią książki o zw ierzętach, następnie o niesam ow itych przygodach, podróżach i rów ieśnikach. C hłopców na­ tom iast pociągają książki o wojnie, zw ierzętach, niesam ow itych przygodach, smo­ kach i o podróżach. Niektórzy m ająju ż sprecyzowane i ukierunkowane zaintereso­ wania, z tego też względu w ybierają pozycje odpowiadające ich hobby. Są to książki 0 sam ochodach, elektronice czy piłce nożnej.

Ponad połow a chłopców (54,05% ) nie posiada ulubionego autora książek. Pozostali w ym ieniają tylko jednego. Nieco lepiej sytuacja przedstaw ia się w śród dziew cząt. Tu 30,23% nie ma ulubionego autora, za to 53,49% podaje jedno naz­ wisko, 9,30% dwa, a 6,98% aż trzy nazwiska.

Dzieci najbardziej lubią H.Ch. Andersena, J. B rzechw ę i A. Lindgren. Tyl­ ko po jed n y m głosie otrzym ali natom iast: Ch. Perrault, A.A. M ilne, В. Prus 1 М. Kownacka.

' Liczby i procenty nie sumują się do 100, ponieważ badani mieli możliwość wyboru kilku odpowiedzi lub dopisywania własnych.

Agnieszka Bartosik — Zainteresow ania czytelnicze uczniów klas III. 51

Chcąc się dowiedzieć, po jak ie tytuły sięgają najchętniej m łodzi czytelnicy, poprosiłam ankietowanych uczniów, aby podkreślili lub dopisali najbardziej po­ czytne i łubiane książki. D u ż e p ro b lem y zp o d an iem tejjed y n ej, ulubionej książki rozw iązała m ożliw ość w yboru kilku pozycji.

N ajw iększą popularnością w śród dziew cząt i chłopców cieszy się książka R. Pisarskiego O psie, który je ź d z ił koleją (83,72% ). D ziew czynki lubią opow ieść

D zieci z B ullerbyn (74,42% ), K ubuś P u ch a tek (62,79% ), A w antura o Basią

(48,84% ), W p u styn i i w puszczy (32,56% ), K ajtkow e p rzygody (32,56% ), O kra­

snoludkach i sierotce M arysi (32,56% ), w iersz Słoń Trąbalski (41,86% ).

Rów nie w ielkim zainteresow aniem cieszy się baśń H.Ch. A ndersena D ziecię

elfów (39,53% ).

A po jakie książki najchętniej sięgają chłopcy? Czy ich upodobania są zbliżo­ ne do tego, co czytają dziew częta?

Chłopcy chętnie sięgają po Kubusia Puchatka (62,16% ), D zieci z Bullerbyn (40,54% ), D ziecię elfów (40,54% ), Kota w butach (37,84% ), Awanturą o Basią (37,84% ) i Słonia Trąbalskiego (32,43% ). Równie chętnie czytają książki: K ajt­

kowe przygody (24,32%), D oktor D olittle (21,62%) i Szew czyk D ratewka (21,62%).

Z analizy ankiety w ynika, iż uczniow ie nie potrafią podać jednej, ulubionej książki. K ażde dziecko posiada ich bardzo w iele, stąd w ielość i różnorodność w y­ mienianych tytułów. Z tego samego powodu różne tytuły znalazły się w śród odpo­ wiedzi na pytanie: „Czy jest taka książka, którą chciałbyś przeczytać jeszcze raz?” N ajwięcej dziew cząt (27,91% ) chciałoby przeczytać po raz kolejny D zieci

z Bullerbyn A. Lindgren, a następnie R. Pisarskiego O psie, który je ź d z ił koleją

(20,93%). Chłopcy opow iedzieli się za tym i sam ym i pozycjam i, zm ieniając tylko ich kolejność. N a pierw szym m iejscu pojaw iło się opow iadanie R. Pisarskiego (18,92% ), a na drugim A. Lindgren (8,11%).

Jak widać, tytuły ulubionych książek oraz książek, które badani chcieliby prze­ czytać jeszcze raz, pokryw ają się.

Jednak w iększość ankietowanych uczniów (76,74% dziew czynek i 64,86% chłopców) nie znalazło do tej pory książki, którą chcieliby przeczytać kolejny raz.

N ajm łodsi czytelnicy poza ulubionym i książkam i m ają sw oich ulubionych bohaterów książkowych.

N ajw iększą popularnością zarów no w śród dziew cząt, ja k i chłopców cieszy się K ubuś Puchatek. Dziew czynki lubią także psa Lampo, Pinokia, krasnoludki, Anię z Zielonego W zgórza, K asię z pozycji Oto je s t Kasia. Pojedyncze głosy zgła­ szały rów nież Filonka bez ogonka, Reksia, Plastusia, A licję z krainy czarów, oraz wiele innych. Chłopców fascynuje Reksio, Pinokio, bohaterowie komiksów, sierot­ ka M arysia. U lubionym i bohateram i są także: Śpiąca królew na, Sindbad, Bolek i Lolek, Król Lew, Robinson Cruzoe, Robin Hood, Tarzan, pies Betow en.

Z w ypow iedzi uczniów w ynika, że nie m a takich bohaterów, którzy byliby łubiani przez zdecydow aną w iększość dzieci. K ażde dziecko żyje w sw oim w ła­ snym św iecie, m a w łasne upodobania i zainteresowania. W zw iązku z tym każde z nich łączy się uczuciowo z innym bohaterem książkow ym , inny bohater je s t dla niego wzorem.

Niestety, obecna dom inacja program ów telew izyjnych, film ów i kresków ek spow odow ała, iż czasam i zdarza się, że m ali czytelnicy bohaterów książkowych m ylą z bohateram i telewizyjnymi.

D latego też w iększość uczniów (72,5% ) chce sw oich ulubionych bohaterów książkow ych oglądać na ekranie telewizyjnym , a tylko 27,5% dzieci nie w idzi ta­ kiej potrzeby.

Trzecioklasiści najbardziej lubią oglądać K ubusia Puchatka (23,75% ), Smur- fy (8,75% ), K róla Lwa (3,75% ), Reksia (3,75% ), sierotkę M arysię (3,75% ) i bo­ haterów kom iksów (13,75% ).

K om iksy czyta bow iem ponad połow a badanych (66,25% ). W śród nich m ają oni także sw oich ulubionych bohaterów.

N ajwięcej dzieci czyta „K aczora Donalda” . On też je st ich ulubionym bohate­ rem (51,16% dziewczyn, 24,32% chłopców). U dziew czynek na drugim m iejscu znalazła się M yszka M iki, a następnie Daisy, Tom i Jerry, pies Pluto, G oofi i Cza­ rodziejka z Księżyca. Chłopcy w olą Batm ana, A steriksa i Obeliksa, Spidermana, Superm ana i M askę. D w udziestu siedmiu uczniów (33,75% ) nie czyta kom iksów i nie ma ulubionego bohatera komiksowego.

Z rozwojem literatury pięknej przebiega równocześnie rozwój dziecięcego cza­ sopiśmiennictwa. Jest ono bardzo zróżnicowane pod względem tematycznym. Spo­ tkać m ożem y pism a krzyżów kowe, do nauki języków obcych, m alowanki, o tem a­ tyce zaczerpniętej z programów telew izyjnych lub komiksy.

C zasopism a dzięki różnorodności stosunkowo krótkich, zw artych i bardzo in­ form acyjnych tekstów, dzięki różnorodnym formom przekazu treści, dużej zm ien­ ności tych form, elastycznem u manipulow aniu ilustracjam i m ają duży zakres i siłę oddziaływania na czytelnika. Należą do środków masowego komunikowania7. Tym bardziej smuci fakt, iż 11,63% dziew cząt i 21,62% chłopców w ogóle nie czyta czasopism. W śród pozostałych osób najw iększą popularnością cieszy się „Św iersz­ czyk” (55,81% dziew czynek i 37,84% chłopców). D ziew częta sięg ająteż po cza­ sopism a typowo m łodzieżowe: „B raw o” (27,91% ), „Św iat M łodych” (9,30% ), „Popcorn” (9,30% ), „D ziew czyna” (4,65%). Poczytne m iejsce zajm uje „Płom y­

7 A. Brzezińska, Czasopisma dziecięce a doskonalenie umiejętności czytania u uczniów klas

Agnieszko Bartosik — Zainteresowania czytelnicze uczniów klas III.

53

czek” (13,95% ), „Ja, ty i m y” (11,63% ), „Nasza M iss” (9,30% ), „K aczor D onald” (13,95% ), „ 5 -1 0 -1 5 ” (13,95% ), „Zw ierzaki” (4,65%).

U chłopców m ożem y odnaleźć zainteresow anie „Płom yczkiem ” (10,81% ), „ 5 -1 0 -1 5 ” (10,81% ), „M isiem ” (8,11%), „K róliczkiem ” (5,41% ), „Ja, ty i m y” (5,41%). Interesują ich też pism a sportow e, takie jak: „Braw o Sport” (5,41% ), „M ega Sport” (5,41% ), „M agie Basket B all” (2,70%).

W ostatniej części ankiety znalazły się pytania mające na celu określenie, w jakim stopniu uczniow ie klas III znają lektury szkolne, tytuły baśni, opow iadań i wierszy.

N ie w szyscy uczniow ie znają tytuły popularnych książek dziecięcych. Z da­ rza się, że skojarzenia nasuw ają im tytuły oglądanych film ów i kreskówek.

Ostatnie pytanie skierowane do uczestników ankiety dotyczyło znajom ości baśni. Niestety, mimo iż w ym ieniali oni w iele tytułów, wśród odpow iedzi pojaw ia­ ły się liczne błędy. Dzieci m ylą ten gatunek literacki z innym i, takim i jak: opow ia­ danie, bajka, wiersz. W odpow iedziach zdarzały się naw et tytuły komiksów. Dwie dziewczynki i czterech chłopców przyznało się do nieznajom ości żadnej baśni.

N ajbardziej znanym i są natom iast: „Śpiąca królew na” , „K rólew na Śnieżka i siedmiu krasnoludków ”, „D ziew czynka z zapałkam i”, „K opciuszek” , „B rzydkie kaczątko” i „K lem entynka” . Listę uzupełniły sform ułowania bardziej ogólne, takie jak: B aśnie Andersena, B aśnie z 1001 nocy, Baśnie p o lskie, B aśnie rosyjskie.

Wpływ i stosunek rodziców do zainteresowań czytelniczych swoich

dzieci

„Na rozwój aktyw ności czytelniczej w pływ a w pierw szym rzędzie dom ro­ dzinny. Stw arza naturalne w arunki, w których każdy przebyw a przez czas dłuższy i dlatego w yw iera swe piętno na rozw oju osobowości nie tylko w dzieciństwie, lecz i później w w ieku dojrzałym ”8.

Rodzice m ogą w ywierać stym ulujący lub ham ujący w pływ na kształtow anie się naw yków czytelniczych u dzieci.

U jem ny wpływ przejaw ia się wtedy, gdy dom ow nicy nie doceniają znaczenia książki, są w obec niej obojętni lub czytanie uw ażają za m arnow anie czasu. N ega­ tywnie w pływ a też rygorystyczna postaw a rodziców, którzy nadgorliw ie odpytują dzieci z treści książek, ich czytanie zadają za karę.

8 M. Walentynowicz, Podstawy czytelnictwa powszechnego, W roclaw-Warszawa-Kraków 1970, s. 182.

R odzina może też stwarzać pozytyw ne sytuacje w ychow aw cze dla kształto­ w ania nawyku czytania i wywierać wpływ na rodzaj lektury. W spólne, głośne czy­ tanie, w ym iana opinii, wypożyczanie książek z biblioteki bądź kupowanie ich jako upom inku to najlepsza droga do ukształtow ania się kultury czytelniczej.

Stosunek rodziców do czytelnictw a sw oich dzieci poznałam dzięki ankiecie przeprow adzonej w śród m atek i ojców wcześniej badanych uczniów klas III. Z o­ stało przebadanych 70 rodziców, w tym było 66 kobiet (94,29% ) i 4 m ężczyzn (5,71% ). W iek przew ażającej liczby m atek uplasował się w przedziale od 31 do 40 lat — 65,15%. Pozostałe znalazły m iejsce w przedziałach do 30 lat — 9,09% , od 41 do 50 lat — 25,76%. W tym ostatnim znaleźli się także 3 ojcow ie (75%), wiek jednego to przedział od 3 1 do 40 lat — 25% .W ykształcenie badanych przedstaw ia się następująco: podstaw ow e — 2 matki, zawodowe — 22 m atki, 1 ojciec, średnie — 37 m atek, 2 ojcpw, wyższe — 5 m atek, 1 ojciec.

A nkiety były wypełniane przez rodziców anonim owo, dzięki czem u otrzym a­ ne odpow iedzi winny być szczere i zgodne z prawdą. W śród badanych 29 osób (41,43% ) to rodzice chłopców, 41 osób (58,57) to rodzice dziew czynek.

Aby zorientow ać się, ja k przedstaw ia się sytuacja dom ow a i szkolna dziecka, zapytałam rodziców: „Czy Państwa dziecko ma własny pokój?”

Analiza danych w skazuje, że w iększość uczniów posiada w łasny pokój. M ają w ięc oni stałe m iejsce przeznaczone do nauki, zabawy i snu. Inne dzieci dzielą pokój z rodzeństw em lub we wspólnym pomieszczeniu m ają wydzielony swój w ła­ sny kącik. N a szczęście tylko jedno dziecko nie m a stałego m iejsca do nauki. Na podstaw ie badań m ożna w ięc przypuszczać, iż rodzice dostrzegają, ja k ą w agę ma posiadanie w łasnego m iejsca w domu i adekw atnie do swojej sytuacji m aterialnej starają się je dzieciom zapewnić.

N a kolejne pytanie: „Czy Państwa dziecko m a trudności z językiem polskim ?” (65,71% ) rodziców odpow iedziało „nie” , (34,29% ) „tak” .

Trudności te sąprzede wszystkim związane z pisaniem (30%), czytaniem (10%) i m ów ieniem (4,29%).

W olny czas, w edług rodziców, dzieci najczęściej spędzają na zabaw ie z kole­ gami i oglądaniu programów telewizyjnych. Czytanie książek znalazło się dopiero na trzecim m iejscu, czytanie gazet jeszcze dalej. N ajrzadziej dzieci pom agają ro ­ dzicom , grają w piłkę, gry kom puterowe lub malują.

Czy w edług rodziców ich dzieci lubią czytać książki, komiksy, czasopism a, w skażą nam w yniki badań przedstaw ione w poniższym zestawie tabelarycznym .

Agnieszka B a rto s ik — Zainteresowania czytelnicze uczniów klas III.

55

Tabela 2

Czy Państwa dziecko lubi czytać książki, komiksy, czasopisma? Czy Państwa dziecko

lubi czytać...?

KSIĄŻKI KOMIKSY CZASOPISMA Liczby % Liczby % Liczby % bardzo lubi 20 28,57 18 25,71 21 30,00 trochę 43 61,43 34 48,57 42 60,00 nie lubi 7 10,00 17 24,29 6 8,57 nie wiem — — 1 1,43 1 1,43 Źródło: Obliczenia własne

Tabela w skazuje jaskraw o, że w edług znacznej liczby rodziców ich dzieci tylko trochę lubią czytać książki, kom iksy i czasopism a. N ieco mniej rodziców uważa, że ich pociechy bardzo lubią czytać, a następnie, że w ogóle nie lubią. Jeden rodzic nie w iedział, c z y je g o dziecko lubi czytać, czy też nie.

W iększość rodziców dobrze orientuje się, skąd ich dzieci zdobyw ają książki i czasopisma. N ie w iedziało tego tylko dw oje rodziców legitym ujących się w y­ kształceniem zawodowym i jeden rodzic z wykształceniem średnim.

K siążki uczniow ie najczęściej w ypożyczają z biblioteki miejskiej (75,71% ), dostająod rodziców (38,57% ), w ypożyczająz biblioteki szkolnej (27,14% ). Tylko jeden uczeń (1,43% ) w ypożycza książki z biblioteki klasowej, pożycza od kolegów

i kupuje sam.

C zasopism a natom iast, ja k tw ierdzą rodzice, dzieci najczęściej kupują same (72,86% ), pożyczają od kolegów (14,29% ), prenum erują (14,29% ) lub czytają w czytelni (7,14% ).

Opiekunow ie udzielili także odpow iedzi, dlaczego dzieci czytają książki, ko­ miksy i czasopism a.

Z zestaw ienia danych w ynika, iż rodzice uw ażają, że dzieci czytają książki, czasopism a i komiksy, gdy chcą się czegoś dow iedzieć. Podobnie odpow iedzieli sami uczniow ie. N iestety tylko 21,43% dzieci czyta dlatego, że lubi. N iepokojący jest fakt, iż czw oro rodziców (1 z w ykształceniem zaw odowym , 3 z w ykształce­

niem średnim ) twierdzi, że ich dzieci czytają tylko pod przym usem , a aż dwunastu (3 z w ykształceniem zawodowym , 8 z w ykształceniem średnim, 1 z w ykształce­ niem w yższym ) że wtedy, gdy poleca nauczyciel. Dwoje rodziców (z w ykształce­ niem zaw odowym i średnim) nie wie, co je s t m otyw em sięgania po książkę przez ich pociechę. Zbyt mała jest nadal liczba rodziców, którzy zachęcają swe dzieci do wkraczania w zaczarowany świat książek. W śród rodziców z wykształceniem w yż­ szym było ich tylko dwoje.

„Jedną z najskuteczniejszych m etod kształcenia sm aku dziecka i pogłębiania wpływ u książki je st wspólne, głośne czytanie w dom u wybranych, specjalnie w ar­ tościow ych i interesujących książek”9.

W pytaniu o sposobach zachęcania dzieci do czytania tylko siedmiu rodzi­ ców (10% ) podało głośne czytanie ciekawych fragmentów książek.

W ielu rodziców odpowiedziało, że przypom inają dziecku o potrzebie czytania (61,43% ), kupują książki (34,29% ), sami dużo czytają (31,43% ), prow adzą częste rozm ow y o przeczytanych książkach (21,43% ). Jeden rodzic z'w ykształceniem wyższym nagradza swe dziecko za przeczytanie książki ( 1,43%), pięciu z w ykształ­ ceniem średnim zm usza j e do czytania (7,14% ).

Chciałam spraw dzić, czy rodzice orientują się w zainteresow aniach czytelni­ czych sw oich dzieci.

W pytaniu o rodzaje książek najchętniej czytanych przez dziecko rodzice w prze­ ważającej części wymieniali: bajki, baśnie i legendy (52,86% ), opow iadania o pta­ kach i zw ierzętach (38,57% ), książki przygodow e (37,14% ). Na sam ym końcu znalazły się książki o zabarwieniu humorystycznym (21,43%), podróżnicze (8,57%) oraz o Indianach i kow bojach (7,14% ). Pojedyncze głosy zgłosiły książki przyrod­ nicze, wojenne, kom iksy i o niesam ow itych przygodach.

Spośród w ym ienionych książek ro d zice zak reślili ty tu ły takie ja k : B a ­

śnie H. Ch. A ndersena (64,29% ), O psie, który je ź d ził koleją (57,14% ), K ubuś P u­ chatek (51,43% ), B rzechwa dzieciom (38,57% ), O powiadania M um inków (20%), P lastusiow y pam iętnik (12,86% ), Słoń Trąbalski (12,86% ), Szew czyk D ratewka

(12,86% ), Na ja g o d y (7,14% ) i Bella i Sebastian (2,86% ).

Zapytałam też rodziców o ulubionego autora dziecka. N ajw ięcej głosów zdo­ był H. Ch. Andersen, J. Brzechw a, następnie K. M akuszyński, J. Tuwim , M. K o­ nopnicka, A. A Milne.

Rodzice dostrzegają większe zainteresowanie dzieci innymi książkami niż lek­ tury szkolne. Mimo to większość rodziców kupuje potomkom lektury szkolne (60%), a tylko (3 1,43%) inne pozycje. 8,57% opiekunów w ogóle nic kupuje książek swym dzieciom.

Podsum ow ując m ożna stw ierdzić, iż „dom rodzinny w inien zapoczątkow ać proces, który później będzie kontynuow any w spólnie z nauczycielem , umiejętnie organizującym czytelnictwo swych podopiecznych” 10.

9 1. Słońska, Dzieci i książki, Warszawa 1959, s. 284.

10 P. Kowolik, Zainteresowania czytelnicze uczniów klas III szkoły podstawowej, „Nauczy­ ciel i Szkoła" 1997, nr 1.

Agnieszka Bartosik — Zainteresowania czytelnicze uczniów klas III.

57

Wpływ nauczycieli klas początkowych na rozwój upodobań czy­

telniczych dzieci

Problem związany z rozwijaniem zainteresowań uczniów klas początkowych jest bardzo ważny. Jak wspominałam wcześniej, ju ż od najmłodszych lat powinno się wdrażać małego czytelnika do czytania odpowiednich dla jego wieku pozycji książ­ kowych, a także do korzystania z biblioteki zarówno szkolnej, ja k i publicznej.

O bok rodziców rów nie w ażną rolę pełni w tym w zględzie nauczyciel-w ycho- wawca. To od niego w dużym stopniu zależy ukształtow anie kultury czytelniczej wychowanków. Powinien on rozbudzać chęć czytania, dokonyw ać odpowiedniego doboru literatury, a lekcje z książką przeprow adzać w sposób ciekawy, interesują­ cy i twórczy, w ykorzystując różnorodne m etody i form y pracy. Zagadki, rebusy, krzyżówki, elementy dramy, improwizacje, inscenizacje, teatrzyki kukiełkowe spra­ wiają, że książka staje się dla dziecka źródłem przyjem nych doznań i głębokim przeżyciem emocjonalnym.

Jednak sprawy czytelnictw a nie m ogą się ograniczać tylko do lektur szkol­ nych. N auczyciel w inien polecać dzieciom także inne w artościow e pozycje, a na­ stępnie znaleźć chw ilę na rozm owę, zachęcić do ekspresji m uzycznej, plastycznej czy ruchowej.

Ze względu na olbrzymi wpływ, ja k i m ają nauczyciele na rozw ijanie zaintere­ sowań czytelniczych dzieci, także w śród tej grupy osób zostały przeprow adzone badania.

A nkietow anym i były cztery nauczycielki, w ychow aw czynie klas III. W śród nich jedna je st pochodzenia społecznego inteligenckiego, trzy pozostałe są pocho­ dzenia robotniczego. W szystkie posiadają w ykształcenie w yższe. Ich staż pracy jest natom iast zróżnicowany. Do 10 l a t — 1 osoba, do 20 l a t— 1 osoba, do 30 lat — 2 osoby.

W szystkie ankietowane pracują ze swymi wychowankam i od klasy pierwszej, co bezpośrednio w iąże się ze znajom ością uczniów, ich zainteresowań, w tym także upodobań czytelniczych.

Zainteresow ania czytelnictw em zauw ażają niestety tylko u niew ielkiej liczby uczniów. N ie w szyscy z zespołu klasow ego czytają dużo i chętnie. N ajczęściej te dzieci, które czytają słabo, ograniczają się tylko do spotkań z lekturą obow iązko­ wą, po inne książki chętnie sięgająjedynie uczniow ie m ający dobrze opanow aną technikę czytania. M imo to aż połow a badanych nauczycielek nie prow adzi lekcji poświęconych omawianiu książek innych niż lektury. Dwie pozostałe panie prow a­ dzą takie lekcje jeden raz w m iesiącu, w zależności od realizow anego m ateriału nauczania. U czniow ie czytają także książki poza program em . Ich streszczenia, ciekawe ilustracje um ieszczają w dzienniczkach lektur, za które następnie dostają

nagrodą w postaci oceny bardzo dobrej bądź celującej. N ie w szystkie dzieci jednak ro b ią to. N ie w szystkie też lubią w ypow iadać się na tem at czytanej literatury.

Chcąc zorientow ać się, czy nauczycielki w jakikolw iek sposób w pływ ają na sw oich w ychowanków, zadałam pytanie: „W jak i sposób zachęca Pani uczniów do czytania książek ?”

W szystkie robią to w podobny sposób. Elem enty lekcji pośw ięcają na zachę­ canie do zapoznaw ania się z tw órczością dla dzieci, naw iązują do postaci literac­ kich, czytają fragm enty książek bądź opow iadają ciekawe zdarzenia, a następnie proponują dokończenie, znalezienie odpowiedzi na zadane pytania. O rganizują także konkursy pięknego czytania, konkursy recytatorskie, a przede w szystkim ukazują korzyści płynące z czytania książek11. W szystkie panie w spółpracują z biblioteką szkolną. W spółpraca ta polega przede w szystkim na organizow aniu lekcji biblio­ tecznych, wspólnie przeprowadzanych konkursach czytelniczych oraz kontroli sys­ tem atyczności czytelnictw a i ilości przeczytanych książek.

Zapytałam także „Jakie książki dzieci czytająnajchętniej?” W śród odpow ie­ dzi znalazły się komiksy, baśnie, książki przygodow e i przyrodnicze. Jedna z nau­ czycielek zw róciła uwagę, iż są to książki, które przyciągaj ą bogatą szatą graficz­ ną. Potw ierdziły się wypowiedzi bibliotekarek w zw iązku ze specjalną m odą panu­ ją c ą na komiksy.

Według dwóch nauczycielek zainteresowania czytelnicze dziewczynek i chłop­ ców są takie sam e, według dw óch pozostałych zróżnicowane. D ziew czynki w olą bajki, chłopcy pasjonują się raczej książkam i m otoryzacyjnym i o sam ochodach, sam olotach, także o kosm osie i wojsku.

N a pytanie: „Czy zauw aża Pani uw arunkow ania czytelnicze u dzieci?” odpo­ wiedzi były także zróżnicowane. Przedstaw ia je tabela nr 3.

Jak w ynika z niej, jedna nauczycielka uważa, iż pochodzenie dzieci w pływ a na ich rozwój czytelniczy, dwie nauczycielki zauw ażają wpływ środowiska bądź to rodzinnego, bądź rówieśniczego.

Do innych uw arunkowań zostały zaliczone: stopień opanow ania techniki czy­ tania uw zględniony przez dwie nauczycielki oraz ciekawość świata, wykształcenie rodziców, status m aterialny i zainteresowania dzieci, na które uw agę zw róciła tyl­ ko jed n a nauczycielka.

11 Por.: J. Długosz, E. Orzech, Materiały do pracy z tekstem literackim w klasach początko­

wych, Rzeszów 1992; P. Kowolik, Gry i zabawy czytelnicze w klasach I-III — jedną z form pracy z książką, „Poradnik Bibliotekarza 1995, nr 6; P. Kowolik, Metody i form y kierowanego procesu czytelnictwa uczniów klas młodszych, „Poradnik Bibliotekarza” 1996, nr 4; K. Heska-Kwaśnie-

Agnieszka B a rto sik— Z ainteresow ania czytelnicze uczniów klas III.

59

Uwarunkowania czytelnicze u dzieci

UWARUNKOWANIA NAUCZYCIELE 1 2 3 4 pochodzenie - - - + środowisko + - - + wykształcenie rodziców - - - + status materialny - - - +

stopień opanowania techniki czytania - - + + zainteresowania dzieci - - - +

ciekawość świata - - +

-Źródło: Obliczenia wiasne

A by w ychow aw ca klas m łodszych m ógł przybliżyć swoim uczniom zaczaro­ wany św iat książek oraz św iadom ie rozbudzić i utrw alić w nich naw yk czytania, musi przede wszystkim sam być w ielkim przyjacielem książek. Tylko w tedy będzie potrafił swój zapał przekazać w ychow ankom tak, aby i oni z entuzjazm em prze­ kroczyli próg fascynującej krainy literatury.

Czytelnictwo uczniów klas III w relacjach bibliotekarzy szkolnych

B iblioteka to m iejsce, gdzie książkę m ożna spotkać najczęściej. Jak pisze W. G oriszowski, dużo zależy od je j w nętrza, atm osfery, ciszy oraz samej oso­ by bibliotekarza, który w inien m ieć odpow iednie przygotow anie pedagogiczne i psychologiczne, by móc naw iązać dialog z dzieckiem i dobrać m u odpow iednią książkę11.

U czeń zostanie aktyw nym członkiem biblioteki tylko wtedy, gdy zostanie w niej przyjaźnie przyjęty i znajdzie „coś dla siebie” .

Zdając sobie spraw ę z ważnej roli, ja k ą pełni biblioteka szkolna oraz sama osoba bibliotekarza w rozw oju zainteresow ań czytelniczych dzieci, przeprow a­ dziłam także w yw iad w śród bibliotekarek pracujących w wyżej w ym ienionych szkołach.

I! W. Goriszowski, Bibliotekarz szkolny — jego cechy osobowości a efektywność działania, Katowice 1976, s. 7-13.

O b ie p a n ie le g ity m u ją się w y k ształcen iem średnim . R ó żn icu je j e w ie k (p rze­ dział m ięd zy 3 1 -4 0 rokiem życia oraz 4 1 -5 0 rokiem życia) i p o ch o d zen ie sp o łecz­ ne (robotnicze i inteligenckie).

W obu szk o łach d ziałają biblioteki. D zieci m ają w ięc łatw y dostąp do książek. W S zk o le P o d staw o w ej nr 3 k sięg o zb ió r zaw iera o g ó łem 8 ty sięcy k siążek , w tym d la dzieci klas I - I I I je s t ich około 3 tysiące. W S zkole P odstaw ow ej n r 4 b ib lio te ­ k a liczy 10 ty sięcy książek. Jak w y n ik a z p rzep ro w ad zo n y ch b ad ań , uczniow ie klas III najchętniej się g a ją po p o zy cje takie jak:

— R. P isarski, O psie, któ ry je ź d z ił koleją, — A .A . M iln e, K u b u ś P uchatek,

— A. L indgren, D zie c i z В uli er by n, — K . M ak u szy ń sk i, A w antura o B asią.

D ane te zo stały potw ierdzone p rzez b ibliotekarki, które na pytanie: „O ja k ie książki najczęściej p y ta ją najm łodsi czytelnicy biblioteki, u czn io w ie klas I - I I I ? ” odpow iedziały, iż są to przede w szystkim lektury. Inne pozycje to baśnie H .Ch. A n­ dersena, braci J. i W. G rim m , album ow e w ydania książek p o p u larnonaukow ych, takich jak : Tajem nice zw ie r zą t, Patrzą — p o d ziw ia m — p o zn a ją , Tak ży li ludzie czy O dkrycia m łodych.

M ożna było także zaobserw ow ać sp ecjaln ą m odę na kom iksy, których jed n ak biblioteki szkolne nie posiadają.

P otw ierdzają się inform acje, iż dziew częta zdecydow anie częściej odw iedzają bibliotekę i czytelnię niż chłopcy.

Do ankietowanych bibliotekarek skierow ałam pytanie: „Czym kierują się dzieci przy w yborze książek?” U zyskałam odpow iedzi następującej treści: „D użo dzieci to w zrokow cy. W ybierają w ięc książki z b o g atą kolorystyką oraz te, które nie są grube” . D ruga bibliotekarka zaobserw ow ała natom iast, iż m łodsze dzieci szkolne przy w yborze książek kierują się przede w szystkim w skazów kam i bibliotekarza.

Z tą odpow iedzią w iąże się bezpośrednio kolejne pytanie, które brzm iało: „C zy dzieci często i chętnie zw racają się do bibliotekarza z p rośbą o poradę?” W jed n ej szkole uczniow ie ro b ią to bardzo często, w drugiej natom iast jedynie w tedy, gdy nie chce im się szukać książek lub gdy nie zn ają ty tu łó w now ości albu­ mowych.

W celu zainteresow ania czytelnika książką bibliotekarki stosują różne formy pracy. Z ich w ypow iedzi w ynika, iż organizują dla najm łodszych różnorodne im ­ prezy czytelnicze.

Są w śród nich:

— godziny z ciekaw ą książką, — spotkania z baśnią,

Agnieszka B a rto š ík — Zainteresowania czytelnicze uczniów klas III.

61

— ciekawe lekcje biblioteczne, — quizy i konkursy,

— inscenizacje, teatrzyki.

Biblioteka udostępnia rów nież m ateriały i pom aga przygotow ać się uczniom do akademii szkolnych, konkursów i olim piad13. K olektyw biblioteczny, do którego należą starsi uczniow ie, organizuje dla swych m łodszych kolegów gry i zabawy związane z czytelnictwem. Biblioteka, poza wypożyczaniem książek do domu, udo­ stępnia także sw oje zbiory na lekcje. U dziela informacji bibliotecznych, katalogo­ wych i tekstow ych. Czytelnicy m ogą na miejscu skorzystać z czytelni.

Panie bibliotekarki zwróciły uw agę na fakt, iż oprócz w ypożyczania dzieciom książek, u c z ą je podstawow ych zasad i norm kulturalnych. M ów ią o tym, ja k nale­ ży zachowywać się w bibliotece, ja k obchodzić się z książką. Poparte je s t to listą „10 próśb książki” zaw ieszoną na ścianie.

Bibliotekarki prow adzą ścisłą w spółpracę z nauczycielam i. W spólnie organi­ zują niektóre imprezy, inform ują o zainteresow aniach czytelniczych uczniów oraz wymieniają się doświadczeniami.

Uogólnienia i wnioski

„W ielu ma ryw alów książka w naszych czasach i przez to w łaśnie staje się niemodna. Radio, telewizja, kino — dużą część zabrały te wynalazki z uroku książki. Jednej rzeczy nie m ogą zabrać: je j ciszy, jej milczenia. M ilczenie książki je s t tym elementem, który na nas najw yraźniej działa. M ilczenie to — to je s t czara, którą możemy napełnić w łasną treścią, w łasną w yobraźnią” — pisał Jarosław Iw asz­ kiewicz14.

Starałam się ukazać problem zw iązany z zainteresow aniam i czytelniczym i uczniów.

Przeprowadzone badania ukazały ciekawe fakty i zjawiska, skłaniające do wielu przemyśleń i w ysunięcia pew nych wniosków.

Potrzeba czytania i kontaktu z książką w ystępuje u w iększości uczniów klas młodszych. Jednocześnie dziew częta są bardziej pracow ite, staranne i chętniej się uczą. Z tego też względu zdecydow anie częściej niż chłopcy sięgają po literaturę.

15 Por.: W. Goriszowski, P. Kowolik, Podstawowe obowiązki bibliotekarza szkolnego w za­

kresie pracy z książką i czytelnikiem, „Biblioteka w Szkole" 1991, nr 9; tychże: Funkcje bibliotek szkolnych w kierowanym procesie czytelnictwa nauczycieli, Kielce 1990; W. Goriszowski, Biblio­ teka szkolna jako instytucja systemu oświaty i wychowania. Warszawa 1988.

Głów nym m otywem je st tutaj chęć dow iedzenia się czegoś.

M im o jednolitego procesu nauczania dzieci obu płci, opierającego się na tych sam ych program ach i podręcznikach, badania w ykazały różnicę w zainteresow a­ niach czytelniczych dziew cząt i chłopców. Przypuszczalny pow ód to: zm iany za­ chodzące w psychice dzieci, które w yraźnie różnicują ich obszar zainteresow ań, w tym także zainteresowań czytelniczych.

N ie w ykazano natom iast, że pochodzenie społeczne uczniów, a tym sam ym wykształcenie rodziców jest czynnikiem istotnie różnicującym zainteresowania czy­ telnicze dzieci.

Jednakże z całą pew nością treść czytelnictw a ma zw iązek z atm osferą, krę­ giem kultury i tradycji czytania w domu.

Poziom zainteresowań czytelniczych uczniów nie zależy także od stażu pracy nauczycieli.

Duży wpływ na rozwój zainteresowań czytelniczych dzieci m ająrodzice, nau­ czyciele — w ychow aw cy i bibliotekarze. To od nich zależy, czy książka stanie się stałym tow arzyszem dziecka.