Piętno choroby psychicznej

Review

Do nauk spo³ecznych termin „piêtno” zosta³ wprowa-dzony przez amerykañskiego socjologa Ervinga Goffma-na, który w 1963 r. opublikowa³ sw¹ g³oœn¹ ksi¹¿kê pod takim tytu³em. Wed³ug Goffmana piêtno, stygmat – to silnie dyskredytuj¹ca w³aœciwoœæ, która sprawia, ¿e oso-ba, która j¹ posiada jest postrzegana jako odmienna, splamiona, umniejszona, a nawet jako „nie w pe³ni cz³o-wiek” [1]. Podobnie ujmuj¹ piêtno Jones i wsp., którzy definiuj¹ je jako „w³aœciwoœæ, która naznacza jednostkê jako dewiacyjn¹, niedoskona³¹, ograniczon¹, zepsut¹ lub niepo¿¹dan¹ pod jakimkolwiek innym wzglêdem” [za: 2]. Taki negatywny atrybut w pewien sposób narzu-ca siê spostrzegaj¹cemu, okreœla spo³eczn¹ to¿samoœæ osoby, spychaj¹c na dalszy plan wszystkie inne jej cechy, tak ¿e jest ona postrzegana poprzez pryzmat owej skazy. Goffman by³ œwiadom, ¿e termin „piêtno” nieco nadmier-nie ogniskuje uwagê na w³aœciwoœciach osób i podkreœ-la³, ¿e w zasadzie powinno siê mówiæ nie o atrybutach, w³aœciwoœciach, gdy¿ one w ró¿nych kontekstach

spo-³ecznych mog¹ mieæ odmienne znaczenie. Potrzebny jest raczej „jêzyk relacji”. Ta relacja to pewna wspó³-zale¿noœæ miêdzy „atrybutem a stereotypem” [1, 3]. Byæ mo¿e w³aœnie dziêki takiej trafnej intuicji w jêzyku polskim znacznie czêœciej mówi siê o stygmatyzacji ni¿ o stygmacie, podkreœlaj¹c w ten sposób, ¿e chodzi tu o proces spo³eczny anga¿uj¹cy zarówno „napiêtno-wanych” jak i „normalnych” (terminologia Goffmana) – czyli wolnych od piêtna. Okreœlenia te odnosz¹ siê nie tyle do konkretnych grup osób, ile raczej wyznaczaj¹ pewn¹ perspektywê, gdy¿ w tym procesie ludzie czêsto wystêpuj¹ w obu rolach w zale¿noœci od okolicznoœci. STYGMATYZACJA

Uwzglêdniaj¹c powy¿sze zastrze¿enia Link i Phelan w pracy Conceptualizing stigma zaproponowali szero-kie ujêcie stygmatyzacji jako wieloetapowego procesu,

Piêtno choroby psychicznej

Stigma of mental illness

PIOTR ŒWITAJ

Z I Kliniki Psychiatrycznej Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie

STRESZCZENIE

Cel. W pracy scharakteryzowano problem napiêtnowania spo³ecznego chorych psychicznie.

Pogl¹dy. Przedstawiono podstawowe za³o¿enia teoretyczne koncepcji stygmatyzacji, wywodz¹ce siê z rozwa¿añ Ervinga Goffmana oraz ich wspó³czesne rozwiniêcie. Po³o¿ono nacisk na najbardziej wszechstronne ujêcie, autorstwa Linka i wsp., wg których stygmatyzacja ma miejsce wtedy, gdy wspó³wystêpuj¹: etykietowanie, stereotypizacja, oddzielenie, reakcje emocjonalne, utrata statusu spo³ecznego i dyskryminacja oraz w³adza jednej grupy spo³ecznej nad inn¹. Omówiono podstawowe metody badania stygmatyzacji chorych psychicznie oraz jej skutki, a tak¿e rolê, jak¹ w tym procesie odgrywaj¹ media.

Wnioski. Choroba psychiczna nale¿y do najsilniej spo³ecznie wykluczaj¹cych stygmatów. Napiêtnowanie spo³eczne i dyskrymi-nacja osób z zaburzeniami psychicznymi jest problemem uniwersalnym, a obecnie nabiera szczególnego znaczenia, gdy¿ utrudnia lub uniemo¿liwia realizacjê podstawowego postulatu wspó³czesnej psychiatrii œrodowiskowej, jakim jest integracja spo³eczna chorych. Uwzglêdnienie tego spo³ecznego kontekstu zaburzeñ psychicznych jest niezbêdne dla skutecznego ich leczenia.

SUMMARY

Objective. The problem of social stigmatization of the mentally ill is characterized in the paper.

Review. The basic theoretical assumptions of the stigmatization concept originating from the work by Erving Goffman, as well as their contemporary developments are presented in the paper. An emphasis was laid on the most comprehensive approach proposed by Link et al.. According to the authors, stigmatization can be recognized if there is a concurrence of labeling, stereotypy, exclusion, emotional reactions, loss of social status, and discrimination, as well as ruling of one social group by another. Major methods of investigating stigmatization in the mentally ill, its effects and the role of mass media in this process are discussed.

Conclusions. Mental illness can be regarded as one of the most powerful socially excluding stigmata. Social stigmatisation and discrimination of persons with mental disorders is a universal problem, of particular importance at present, since it hampers or even precludes implementation of the fundamental postulate of contemporary community psychiatry, i.e. social integration of the patients. This social context of mental disorders must be taken into account for their effective treatment.

S³owa kluczowe: piêtno / choroba psychiczna Key words: stigma / mental illness

zak³adaj¹cego wspó³wystêpowanie szeregu wzajemnie powi¹zanych elementów, takich jak: etykietowanie, ste-reotypizacja, oddzielenie, utrata statusu spo³ecznego, dyskryminacja. Poza tym autorzy uwa¿aj¹, ¿e napiêtno-wanie spo³eczne zak³ada jakiœ rodzaj w³adzy jednej gru-py osób nad drug¹ [3].

Etykietowanie polega na wyró¿nieniu i nazwaniu pewnych spo³ecznie istotnych ró¿nic. Etykietami mog¹ staæ siê tylko takie cechy, które s¹ spo³ecznie istotne, a wiêc na przyk³ad kolor skóry, preferencje seksualne czy choroba psychiczna, choæ spo³eczne znaczenie po-szczególnych cech mo¿e ró¿niæ siê w ró¿nych miejscach i w ró¿nym czasie. Poza tym etykieta nie jest po prostu w³aœciwoœci¹ osoby, ale jest jej przypisywana, a jej zasadnoœæ jest kwesti¹ otwart¹. Na przyk³ad miêdzy bia³ym a czarnym kolorem skóry istnieje ca³y wachlarz odcieni poœrednich. Tak samo nie ma ostrych granic miêdzy zdrowiem a chorob¹ psychiczn¹, dlatego etykieta „czarnego” czy „chorego psychicznie”, nie mówi¹c ju¿ o takich historycznych etykietach jak np. „czarownica”, nie jest po prostu cech¹, ale – do pewnego przynajmniej stopnia – produktem pewnego procesu spo³ecznego [3]. Etykiety przypisywane tym samym grupom spo³ecznym mog¹ ró¿niæ siê ³adunkiem emocjonalnym – niektóre s¹ mniej lub bardziej politycznie poprawne, np. „u¿ytkow-nik zak³adów psychiatrycznych”, „klient”, „pacjent”, czy „chory psychicznie”, a inne obraŸliwe, np. „wariat”. Swoistym rodzajem etykiety jest równie¿ diagnoza psy-chiatryczna i warto sobie zdawaæ sprawê z jej spo³ecz-nego kontekstu.

Stereotypizacja jest kolejnym, prawdopodobnie naj-lepiej opisanym i przebadanym elementem procesu spo³ecznego piêtnowania, polegaj¹cym na powi¹za-niu wyró¿nionych kategorii spo³ecznych z negatyw-nymi stereotypami. Nie wchodz¹c w bardzo liczne kontrowersje dotycz¹ce pojmowania stereotypów – ich genezy, cech, funkcji [2, 4, 5] – mo¿na je okreœliæ jako szczególnego rodzaju reprezentacje poznawcze grup spo³ecznych, rzadziej pojedynczych osób, które charakteryzuj¹ siê: nadmiernym uproszczeniem (ubós-twem treœci), silnym zabarwieniem afektywnym, nad-miern¹ generalizacj¹ („wszyscy s¹ tacy sami”) oraz wzglêdn¹ trwa³oœci¹ (niewielk¹ podatnoœci¹ na zmia-ny) [5]. Na przyk³ad na stereotyp chorych psychicznie sk³adaj¹ siê zwykle przekonania o ich agresywnoœci, nieprzewidywalnoœci, mniejszej sprawnoœci intelek-tualnej, niezdolnoœci do œwiadomego pokierowania swoim postêpowaniem itp. Warto zaznaczyæ, ¿e w ostat-nich latach czêsto odchodzi siê od wartoœciowania pro-cesu stereotypizacji i traktowania go jako przejawu pewnej sztywnoœci myœlenia czy wrêcz moralnej u³om-noœci. Wielu badaczy uwa¿a, ¿e automatyczny proces kategoryzacji jest wpisany w nasz sposób spostrzegania œwiata i odgrywa wa¿n¹ rolê w przetwarzaniu infor-macji. Równie¿ kwestia nietrafnoœci stereotypów, daw-niej przez wielu uwa¿ana za oczywist¹, nie jest by-najmniej przes¹dzona, a wyniki badañ s¹ niejednoznacz-ne i nakazuj¹ traktowanie tej sprawy z ostro¿noœci¹.

Niejasna jest równie¿ kluczowa dla zrozumienia proce-sów stygmatyzacji kwestia zwi¹zku miêdzy stereotypa-mi a zachowaniem.

Oddzielenie „nas” od „nich” – to nastêpny etap pro-cesu stygmatyzacji. Negatywny stereotyp powi¹zany z pewn¹ kategori¹ osób jest przes³ank¹ do uznania ich za istotnie odmienne, inne od „normalnej” reszty. Ta postrzegana odmiennoœæ nie jest powierzchowna, lecz stanowi o ich to¿samoœci spo³ecznej (maj¹ one „ska¿on¹ to¿samoœæ” – spoiled identity wg Goffmana), co przeja-wia siê w nazywaniu np. osób cierpi¹cych na schizofre-niê „schizofrenikami” (na chorobê siê przecie¿ cierpi, ale schizofrenikiem siê jest). Jak wspomniano, Goffman twierdzi³, ¿e w takim postrzeganiu jednostki jako fun-damentalnie odmiennej zawarte jest implicite przekona-nie, ¿e nie jest ona w pe³ni cz³owiekiem.

Opisane dotychczas zjawiska przygotowuj¹ grunt pod spo³eczne odrzucenie, wykluczenie i dyskrymi-nacjê. Wiêkszoœæ definicji piêtna nie uwzglêdnia tego – wydawa³oby siê oczywistego – elementu albo nie mówi o nim wprost. Dyskryminacja to niew³aœciwe traktowanie poszczególnych jednostek z powodu ich przynale¿noœci grupowej – wybiórcze, nieuzasadnione, negatywne zachowanie wobec cz³onków stereotypi-zowanej grupy [6]. W ostatnich latach pod wp³ywem szeroko propagowanej poprawnoœci politycznej przeja-wy bezpoœredniej dyskryminacji wobec cz³onków ró¿-nych mniejszoœci s¹ znacznie rzadsze, jednak nale¿y zwróciæ uwagê, ¿e dyskryminacja mo¿e czêsto mieæ charakter strukturalny i niekoniecznie wyra¿aæ siê przez otwart¹ wrogoœæ czy niechêæ. Przez strukturaln¹ dyskry-minacjê rozumie siê ró¿ne instytucjonalne formy utrwa-lania czy pog³êbiania nierównoœci miêdzy grupami spo-³ecznymi, np. poprzez nierównomiern¹ dystrybucjê œrodków finansowych (np. relatywnie ma³e nak³ady na leczenie zaburzeñ psychicznych) lub poprzez pewne uregulowania prawne, np. ograniczaj¹ce w niesprawie-dliwy sposób prawa obywatelskie osób choruj¹cych psychicznie [3, 7, 8].

Utrata statusu spo³ecznego i marginalizacja osób napiêtnowanych jest dope³nieniem procesu.

Niedawno Link i wsp. [9] uzupe³nili koncepcjê o jeszcze jeden element – reakcje emocjonalne – zarów-no tych, którzy stygmatyzuj¹ (np. gniew, irytacja, lêk, litoœæ), jak i stygmatyzowanych (np. zak³opotanie, wstyd, lêk, gniew], argumentuj¹c, ¿e uwzglêdnienie tego czynnika jest niezbêdne dla zrozumienia zachowañ cz³onków obu grup.

Jak wspomniano, autorzy podkreœlaj¹ równie¿, ¿e ja-kaœ kategoria osób mo¿e zostaæ skutecznie napiêtno-wana tylko wówczas, gdy inna grupa osób ma nad ni¹ w³adzê – spo³eczn¹, ekonomiczn¹ lub polityczn¹. Dla przyk³adu, pacjenci w szpitalu psychiatrycznym mog¹ w pewien sposób etykietowaæ psychiatrów, postrzegaæ ich w stereotypowy sposób, unikaæ kontaktu z nimi, u¿ywaæ obraŸliwych okreœleñ, groziæ, ¿artowaæ z nich, jednak poniewa¿ nie maj¹ oni nad nimi ¿adnej w³adzy, nie mo¿na mówiæ w tym kontekœcie o stygmatyzacji.

„Zinternalizowane piêtno”

i efekt „oczekiwanego odrzucenia”

Krytycy koncepcji stygmatyzacji czasem podnosz¹ zarzut, ¿e postawy spo³eczne wobec chorych psychicznie w ostatnim czasie uleg³y znacznej poprawie, a spora gru-pa gru-pacjentów ma trudnoœci z przytoczeniem konkretnych przyk³adów doœwiadczanej dyskryminacji. Niektórzy ba-dacze zwracaj¹ jednak uwagê, ¿e piêtno spo³eczne mo¿e oddzia³ywaæ równie¿ poprzez szereg bardziej subtelnych mechanizmów ni¿ tylko jawna dyskryminacja. Podkreœla siê czêsto znaczenie procesów dzia³aj¹cych poprzez na-piêtnowane jednostki, bêd¹cych skutkiem internalizacji i odniesienia do siebie negatywnych stereotypów spo-³ecznych (okreœla siê te procesy jako internalizacjê piêtna lub samo-napiêtnowanie – self-stigma, w odró¿nieniu od napiêtnowania publicznego – public stigma) [8, 10, 11, 12]. Bruce Link uwypukli³ znaczenie tych zjawisk w sfor-mu³owanej przez siebie tzw. zmodyfikowanej teorii ety-kietowania, któr¹ podda³ empirycznej weryfikacji [3, 13, 14]. Wed³ug tej teorii ludzie w trakcie procesu socjaliza-cji internalizuj¹ spo³eczne koncepcje choroby psychicz-nej i ucz¹ siê postaw spo³ecznych wobec chorych psy-chicznie. W ten sposób ju¿ na wczesnym etapie rozwoju kszta³tuje siê wyobra¿enie, co to znaczy byæ chorym psy-chicznie, a niebagateln¹ rolê odgrywaj¹ tu funkcjonuj¹ce w jêzyku okreœlenia chorych psychicznie, ¿arty, kre-skówki, sposób przedstawiania ich w mediach itp. Na ogó³ stopniowo powstaje przekonanie, ¿e postawy spo-³eczne wobec chorych psychicznie s¹ generalnie nega-tywne, tzn. ¿e na przyk³ad wiêkszoœæ ludzi odrzuci³aby tak¹ osobê jako przyjaciela, pracownika, s¹siada czy partnera ¿yciowego i uwa¿a³aby j¹ za mniej wiarygod-n¹, inteligentwiarygod-n¹, kompetentn¹ itp. Gdy ktoœ zaczyna leczyæ siê psychiatrycznie, tzn. otrzymuje „oficjaln¹ ety-kietê” pacjenta, owe zinternalizowane przekonania na-bieraj¹ dla niego nowego znaczenia – zaczynaj¹ odno-siæ siê do niego i przekszta³caj¹ siê w „oczekiwanie odrzucenia”, które wywiera niekorzystny wp³yw na spo-sób prze¿ywania siebie i na relacje spo³eczne. Link wy-ró¿nia trzy sposoby, za pomoc¹ których pacjenci próbuj¹ radziæ sobie z naznaczeniem spo³ecznym:

– zachowywanie swojej choroby w tajemnicy (secrecy), – wycofanie spo³eczne (withdrawal), tzn. ograniczenie kontaktów spo³ecznych np. do w¹skiego krêgu ro-dzinnego lub do osób naznaczonych tym samym piêt-nem oraz

– edukowanie innych (education), czyli aktywna próba zmiany nieprzychylnych postaw spo³ecznych.

Te strategie wprawdzie mog¹ chroniæ przed niektóry-mi negatywnyniektóry-mi aspektaniektóry-mi etykietowania, jednak nios¹ ze sob¹ nowe zagro¿enia, np. edukowanie innych wi¹¿e siê z ujawnieniem swojego statusu i mo¿e nara¿aæ na ryzyko odrzucenia i dyskryminacji, a wycofanie siê z kontaktów spo³ecznych przyczynia siê do spo³ecznej izolacji i zmniejszenia szans ¿yciowych, nawet pod nie-obecnoœæ jawnej dyskryminacji.

Warto jednak podkreœliæ, ¿e sama œwiadomoœæ ste-reotypów spo³ecznych dotycz¹cych w³asnej grupy nie

jest to¿sama z ich internalizacj¹. Samo-napiêtnowanie nie dotyczy wszystkich choruj¹cych psychicznie – nie-którzy s¹ obojêtni na istniej¹ce negatywne stereotypy i dyskryminacjê, jeszcze inni reaguj¹ na nie „s³usznym gniewem”. Rodzaj reakcji ma zale¿eæ zw³aszcza od stopnia akceptacji stereotypów i si³y identyfikacji gru-powej [15]. Niektórzy autorzy rozpatruj¹ samo-napiêt-nowanie jako biegunowe przeciwieñstwo umacniania (empowerment), rozumianego jako zyskiwanie lub od-zyskiwanie poczucia kontroli nad w³asnym ¿yciem i le-czeniem, wi¹¿¹ce siê z wysok¹ samoocen¹ i poczuciem samo-skutecznoœci [16, 17, 18, 19]. W takim ujêciu reakcje pacjentów na piêtno spo³eczne stanowi¹ pewne kontinuum.

Rodzaje piêtna

Goffman wyró¿ni³ trzy rodzaje piêtna:

– u³omnoœæ cia³a, np. oty³oœæ, kalectwo fizyczne, de-formacje twarzy itp.,

– indywidualne skazy postrzegane jako przejawy s³a-boœci woli czy wady charakteru, np. choroby psy-chiczne, uzale¿nienia, homoseksualizm, bezrobocie, pobyt w wiêzieniu, prostytucja oraz

– plemienne piêtno rasy, narodowoœci i religii.

W zasadzie mo¿na powiedzieæ, ¿e wszelkie formy nieprzystosowania spo³ecznego czy odmiennoœci mog¹ w pewnych okolicznoœciach staæ siê piêtnem i wzbu-dzaæ podobne reakcje spo³eczne. Warto zwróciæ jeszcze uwagê na doœæ szczególny rodzaj piêtna, mianowicie dotycz¹cy rodzin i przyjació³ osób napiêtnowanych („piêtno przeniesione” – w ró¿nych kontekstach: cour-tesy stigma, associative stigma, stigma by association, czasem family stigma). Goffman twierdzi³, ¿e przy-najmniej w czêœci dziel¹ oni brzemiê ci¹¿¹ce na ich bliskich. Badania przeprowadzone wœród rodzin osób lecz¹cych siê psychiatrycznie zdaj¹ siê potwierdzaæ, ¿e jest to istotny problem [20, 21, 22, 23, 24]. Niektórzy dowodz¹, ¿e podobne piêtno spo³eczne w pewnym stop-niu dotyczy tak¿e pracowników psychiatrycznej opieki zdrowotnej, jednak dotychczas niewiele jest badañ em-pirycznych na poparcie tej tezy [8, 25, 26].

Wymiary piêtna

£atwo zauwa¿yæ, ¿e wiele stygmatów nie daje siê jednoznacznie przyporz¹dkowaæ do wyró¿nionych przez Goffmana kategorii, np. oty³oœæ mo¿e byæ postrzegana zarówno jako u³omnoœæ cia³a, jak i defekt charakteru [27], dlatego bardziej p³odnym podejœciem wydaje siê podejmowana przez niektórych autorów (Jones i wsp., Crocker i Major) próba okreœlenia tzw. wymiarów piêt-na, jak np.:

– widocznoœæ (mo¿liwoœæ ukrycia),

– pochodzenie i zwi¹zana z tym mo¿liwoœæ kontro-lowania (stopieñ „zawinienia”, osobistej odpowie-dzialnoœci),

– zagro¿enie dla innych,

– stopieñ zak³ócenia relacji spo³ecznych, – w³aœciwoœci estetyczne,

– stopieñ „centralnoœci” (znaczenie dla poczucia w³as-nej to¿samoœci),

– odwracalnoœæ (w przypadku choroby – uleczalnoœæ), – czas, jaki up³yn¹³ od pojawienia siê piêtna [za: 9, 27]. Wymienione cechy piêtna decyduj¹ zarówno o su-biektywnych aspektach doœwiadczania go, sposobach radzenia sobie z nim, jak i o reakcjach spo³ecznych, jakie wzbudza.

CHOROBA PSYCHICZNA JAKO PIÊTNO SPO£ECZNE

Wprawdzie Goffman uwa¿a³, ¿e piêtno jest pewn¹ relacj¹ miêdzy atrybutem a stereotypem, jednak zazna-cza³, ¿e niektóre atrybuty niemal zawsze staj¹ siê styg-matami. Wydaje siê, ¿e tak jest w³aœnie z chorobami psychicznymi, które w ka¿dej epoce historycznej i we wszystkich kulturach mia³y i maj¹ charakter piêtnuj¹cy, choæ oczywiœcie w ró¿nym stopniu. Przegl¹d obecnie prowadzonych badañ dowodzi, ¿e problem jest po-wszechny [28, 29], a choroba psychiczna nale¿y do naj-silniej spo³ecznie wykluczaj¹cych stygmatów. Spoœród zaburzeñ psychicznych z kolei do najbardziej styg-matyzuj¹cych wydaje siê nale¿eæ schizofrenia, któr¹ Torrey nazwa³ wrêcz wspó³czesnym odpowiednikiem tr¹du [30]. Schizofrenia w œwiadomoœci spo³ecznej jest niemal synonimem choroby psychicznej, szaleñstwa, a sama nazwa obros³a licznymi mitami („rozdwojenie osobowoœci”) i funkcjonuje w jêzyku w bardzo ró¿nych kontekstach, czêsto odleg³ych od pierwotnego.

Metody badania stygmatyzacji chorych psychicznie Stygmatyzacja jest bardzo z³o¿onym, wieloetapowym procesem, dlatego nie ma uniwersalnej miary piêtna spo-³ecznego, a poszczególne badania si³¹ rzeczy musz¹ sku-piaæ siê raczej na wybranych jego elementach [9, 31]. W badaniach stygmatyzacji chorych psychicznie wyko-rzystuje siê metody zaczerpniête z ró¿nych dziedzin, np. psychologii spo³ecznej, socjologii, psychiatrii.

Do najliczniejszych nale¿¹ badania opinii i postaw spo³ecznych wobec chorób psychicznych i osób chorych psychicznie [32, 33, 34, 35]. Przeprowadza siê je na re-prezentatywnych grupach spo³eczeñstwa lub na pew-nych wê¿szych grupach, np. okreœlopew-nych terytorialnie, b¹dŸ te¿ takich, których postawy maj¹ albo szczególne znaczenie dla zrozumienia procesu stereotypizacji (np. dzieci), albo du¿e znaczenie praktyczne dla funkcjono-wania osób chorych psychicznie (np. pracodawcy, per-sonel zak³adów psychiatrycznych). W badaniach tego rodzaju stosuje siê takie metody, jak np. skale dystansu spo³ecznego, dyferencja³ semantyczny, ró¿ne miary atrybucji, skale pomiaru reakcji emocjonalnych itp. [9]. Czasem wykorzystuje siê równie¿ krótkie opisy osób i ich zachowañ w ró¿nych sytuacjach (tzw. ilustracje, vignettes), które spe³niaj¹ rolê bodŸca, na który badani maj¹ w jakiœ sposób zareagowaæ. Metodê t¹ ³¹czy siê zwykle z innymi metodami, np. z pomiarem dystansu

spo³ecznego. Manipuluj¹c eksperymentalnie takimi zmiennymi jak np. wiek, p³eæ, nasilenie objawów czy rozpoznanie psychiatryczne opisywanych osób, mo¿na wyizolowaæ i zmierzyæ ich wp³yw modyfikuj¹cy reak-cje spo³eczne. Identyczne opisy zachowañ powoduj¹ na ogó³ bardziej nieprzychylne oceny, wi¹¿¹ siê z wy¿szym poziomem lêku i z wiêkszym spo³ecznym dystansem, jeœli towarzyszy im informacja, ¿e opisywana osoba leczy siê psychiatrycznie [za: 36].

Eksperymentalne badania behawioralne z kolei maj¹ na celu uchwycenie i pomiar niedostêpnych w sonda¿o-wych badaniach opinii publicznej elementów postaw wobec chorych psychicznie i wp³ywu etykiet na prze-bieg interakcji spo³ecznej. Istnieje wiele odmian takich eksperymentów [9, 28, 31, 37, 38, 39]. Mog¹ one pole-gaæ np. na ocenie zachowañ ludzi, których doprowadza siê do b³êdnego przekonania, ¿e maj¹ do czynienia z osob¹ chor¹ psychicznie, np. w sytuacji poszukiwania przez ni¹ mieszkania, pracy itp. Czasem stwarza siê w tym celu niejako laboratoryjne warunki, sztuczne sytuacje, w których dokonuje siê oceny zachowania i reakcji uczestników badania. Badania tego typu wska-zuj¹, ¿e sama informacja o przebytym leczeniu psychia-trycznym, przy braku jakichkolwiek objawów zaburzeñ psychicznych u danej osoby, pod wp³ywem uaktywnio-nego stereotypu prowadzi czêsto do fa³szywej interpre-tacji jej zachowania, zani¿onej oceny jej mo¿liwoœci oraz mo¿e znacznie utrudniaæ np. znalezienie zatrudnie-nia, zakwaterowania czy przyjêcie do szko³y. Mo¿na równie¿ oceniaæ wp³yw etykiety na zachowanie osoby ni¹ naznaczonej. Wykazano, ¿e fa³szywe przekonanie uczestnika eksperymentu, ¿e inni postrzegaj¹ go jako napiêtnowanego, wp³ywa negatywnie na jego zachowa-nie w relacjach spo³ecznych i w konsekwencji prowo-kuje nieprzychylne oceny.

Prowadzi siê równie¿ badania wœród osób lecz¹cych siê psychiatrycznie, a tak¿e ich rodzin i opiekunów – jakoœciowe, np. przy pomocy metody grupowego wy-wiadu tematycznego – focus group interview [40], lub iloœciowe – u¿ywaj¹c samoopisowych kwestionariuszy zawieraj¹cych pytania dotycz¹ce doœwiadczeñ z napiêt-nowaniem i dyskryminacj¹ lub te¿ przewidywania ne-gatywnych reakcji spo³ecznych i odrzucenia. Mierzone w ten sposób subiektywne doœwiadczenie piêtna spo-³ecznego (poczucie napiêtnowania) mo¿e do pewnego stopnia zale¿eæ od charakterystyki klinicznej pacjentów i ich symptomatologii psychiatrycznej, jednak rodzaj tych zwi¹zków ró¿ni³ siê w poszczególnych badaniach, w zale¿noœci od przyjêtej metody [13, 41, 42, 43].

Osobn¹ grupê stanowi¹ badania sposobu przedsta-wiania chorób psychicznych i osób chorych psychicz-nie w œrodkach masowego przekazu. Oprócz analizy jakoœciowej, podejmuje siê czêsto próby bardziej wy-miernej oceny czêstoœci wystêpowania stygmatyzuj¹-cych treœci w mediach. W celu okreœlenia spo³ecznych skutków zniekszta³conego obrazu medialnego chorych psychicznie, niekiedy wykorzystuje siê tak¿e ró¿ne od-miany metod eksperymentalnych lub

quasi-ekspery-mentalnych, np. przedstawiaj¹c uczestnikom badania stygmatyzuj¹cy film lub artyku³ prasowy, a nastêpnie mierz¹c jego wp³yw na postawy spo³eczne [44, 45]. Rola mediów

Media odgrywaj¹ bardzo istotn¹ rolê w kszta³towa-niu postaw spo³ecznych i mog¹ przyczyniaæ siê do spo-³ecznego napiêtnowania chorych psychicznie poprzez powielanie i wzmacnianie obiegowych negatywnych stereotypów na ich temat. Szczegó³owe analizy wyka-zuj¹, ¿e obraz chorych psychicznie w mediach jest pod wieloma wzglêdami zniekszta³cony. S¹ oni czêsto por-tretowani jako bardzo odmienni od wiêkszoœci ludzi, niesympatyczni, nieprzewidywalni, niebezpieczni, cza-sem œmieszni, a niekiedy – w przypadku filmów – nawet wygl¹daj¹ inaczej [28, 44, 45]. Szczególnie drastycz-nym przyk³adem mo¿e byæ polski film „Tato”, w którym kobieta choruj¹ca na „cyklofreniê” jest przedstawiona jako skrajnie agresywna, nieprzewidywalna, zagra¿aj¹ca w³asnej rodzinie, a w koñcu usi³uj¹ca dokonaæ krwa-wego mordu. Skalê zafa³szowania obrazu chorych psy-chicznie w mediach unaoczniaj¹ badania wzglêdnej czêstoœci wystêpowania negatywnych, stereotypowych treœci – z niektórych z nich wynika³o np., ¿e chorzy psychicznie przedstawiani w programach telewizyjnych w porze szczytowej ogl¹dalnoœci byli agresywni a¿ w ponad 70% przypadków [za: 44, 46], czasem niemal dziesiêciokrotnie czêœciej ni¿ osoby bez zaburzeñ psy-chicznych [47], co oczywiœcie znacznie przekracza rze-czywiste wskaŸniki. Trzeba przyznaæ jednak, ¿e czêœæ badañ, zw³aszcza póŸniejszych oraz dotycz¹cych innych ni¿ telewizja mediów, daje nie tak jednoznaczny obraz, choæ równie¿ pozostawiaj¹cy wiele do ¿yczenia. Wahl [48] przeanalizowa³ w jakim kontekœcie i jak czêsto po-dejmowano tematy zwi¹zane ze schizofreni¹ w trzech wp³ywowych dziennikach w Stanach Zjednoczonych w latach 1989–1994. Schizofrenia pojawia³a siê w kon-tekœcie przemocy i agresji „tylko” w 10% artyku³ów. Autor nie stwierdzi³ równie¿ istotnych nadu¿yæ terminu „schizofrenia”. Schizofrenia generalnie nie by³a chêtnie podejmowanym tematem, jeœli wzi¹æ pod uwagê czê-stoœæ jej wystêpowania i skalê problemów spo³ecznych, z którymi siê wi¹¿e (101 artyku³ów w trzech du¿ych dziennikach przez 5 lat – dla porównania, o raku trakto-wa³o ponad 5000 artyku³ów). Poza tym zwykle poja-wia³a siê w kontekœcie ró¿nego rodzaju kontrowersji, np. zwi¹zanych ze stosowaniem klozapiny, etyczn¹ stro-n¹ niektórych badañ czy ze wspomniastro-n¹ ju¿ przemoc¹.

Niejednolity obraz daje równie¿ analiza odniesieñ do schizofrenii w polskiej prasie opiniotwórczej [49]. Licz-ba artyku³ów w jakikolwiek sposób nawi¹zuj¹cych do schizofrenii, opublikowanych w 2002 r. w 2 wysokona-k³adowych dziennikach i w 3 tygodnikach by³a doœæ du¿a – 408, z czego a¿ 358 w „Gazecie Wyborczej”. Znaczna czêœæ publikacji w sposób rzetelny przedsta-wia³a problemy osób chorych, czêste by³y informacje o akcji „Schizofrenia – Otwórzcie Drzwi” czy nawi¹-zania do filmu „Piêkny umys³”. Z drugiej jednak strony,

wielokrotnie okreœlenia „schizofrenia” i „schizofrenicz-ny” pojawia³y siê w pozamedycznym kontekœcie, np. jako synonimy czegoœ nielogicznego, sprzecznego ze zdrowym rozs¹dkiem, niekiedy jako obelga. Niepoko-j¹ce jest, ¿e takie nadu¿ycia jêzykowe pope³nia³y czêsto osoby odgrywaj¹ce znaczn¹ rolê w ¿yciu publicznym. Poza tym, a¿ kilkadziesi¹t razy przedstawiano chorych jako sprawców zak³ócenia porz¹dku publicznego, nie-kiedy odra¿aj¹cych zbrodni.

Mimo, ¿e tego typu zdarzenia s¹ wzglêdnie rzadkie, to jednak fakt choroby psychicznej sprawcy przestêp-stwa, a zw³aszcza zabójprzestêp-stwa, jest bardzo chêtnie pod-chwytywany i uwypuklany przez media. W ten sposób informacje zasadniczo prawdziwe, jeœli s¹ podawane w sposób selektywny, wywo³uj¹ u odbiorców skojarze-nie „chory psychiczskojarze-nie – agresywny”, które okazuje siê doœæ trwa³e. Interesuj¹c¹ egzemplifikacj¹ tego zjawiska s¹ badania postaw spo³ecznych wobec chorych psy-chicznie przeprowadzone w by³ej Republice Federalnej Niemiec przed i po dwóch brutalnych atakach na zna-nych niemieckich polityków maj¹cych miejsce w odstê-pie pó³rocznym w 1990 r., dokonanych przez osoby cierpi¹ce na schizofreniê – jedna z nich by³a dodatkowo uzale¿niona od narkotyków [50]. Sprawa nie schodzi³a z czo³ówek gazet przez doœæ d³ugi czas, wielokrotnie podkreœlano fakt choroby psychicznej napastników. Ba-dania przeprowadzone krótko po atakach na polityków wykaza³y istotny wzrost dystansu spo³ecznego wobec osób cierpi¹cych na schizofreniê. W przeci¹gu 2 lat wskaŸnik ten obni¿y³ siê, jednak nie powróci³ do pozio-mu wyjœciowego. Podobne tendencje zaobserwowano odnoœnie sk³onnoœci do postrzegania osób chorych na schizofreniê jako nieprzewidywalnych i niebezpiecz-nych. Równoczeœnie nie wyst¹pi³y w tym samym czasie istotne zmiany w postawach wobec osób cierpi¹cych na depresjê. Wyniki tego badania, jak równie¿ wyniki badañ eksperymentalnych [51] mocno przemawiaj¹ za wp³ywem selektywnego informowania na postawy spo-³eczne wobec chorych psychicznie.

Poniewa¿ stereotypy spo³eczne wykszta³caj¹ siê ju¿ na bardzo wczesnym etapie rozwoju [4, 5], szczególne znaczenie ma zawartoœæ programów dla dzieci. Z prze-gl¹du badañ dotycz¹cych tego zagadnienia wynika, ¿e programy skierowane do dzieci zawieraj¹ doœæ czêste nawi¹zania do choroby psychicznej i powielaj¹ bardzo podobne stereotypy jak programy dla doros³ych – cho-rzy psychicznie s¹ w nich przedstawiani na ogó³ jako agresywni, wzbudzaj¹cy lêk, nieatrakcyjni fizycznie, nie radz¹cy sobie w ¿yciu, a s³ownictwo odnosz¹ce siê do choroby psychicznej s³u¿y w nich zwykle oœmiesza-niu [52]. Analizuj¹c zawartoœæ filmów dla dzieci, Wahl i wsp. [53] stwierdzili, ¿e 67% z nich przedstawia³o postaci chorych psychicznie jako agresywne. Wilson i wsp. [54] przeanalizowali wszystkie programy dla dzie-ci poni¿ej 10 lat nadawane przez tydzieñ na dwóch kana-³ach telewizyjnych w Nowej Zelandii. Okaza³o siê, ¿e 46% programów przynajmniej raz nawi¹zywa³o do cho-roby psychicznej, z czego a¿ 80% stanowi³y kreskówki.

U¿ywane w kontekœcie choroby psychicznej ¿argono-we s³ownictwo by³o na ogó³ negatywne, nawi¹zuj¹ce do utraty kontroli, niepanowania nad sob¹. Postacie opi-sywane jako maj¹ce zaburzenia psychiczne by³y przed-stawiane w bardzo stereotypowy sposób – budzi³y lêk lub by³y obiektem ¿artów, szyderstwa, trudno by³o do-patrzyæ siê w nich jakichkolwiek pozytywnych cech.

Warto jeszcze wspomnieæ o odczuciach samych pa-cjentów zwi¹zanych ze sposobem przedstawiania osób chorych psychicznie w mediach. W badaniu Wahla [36] obejmuj¹cym du¿¹ grupê pacjentów (1301 osób) a¿ 77% badanych stwierdzi³o, ¿e przynajmniej czasem napoty-kali w mediach treœci dotycz¹ce osób chorych psychicz-nie, które uwa¿ali za rani¹ce lub obraŸliwe, z czego 47% – czêsto lub bardzo czêsto.

Konsekwencje stygmatyzacji chorych psychicznie Skutki spo³ecznego napiêtnowania osób chorych psychicznie s¹ trudne do oceny, gdy¿ nak³adaj¹ siê na trudnoœci wynikaj¹ce z samej choroby i jej symptomów. Mo¿na jednak wyró¿niæ szereg obszarów, w których negatywny wp³yw stygmatyzacji nie budzi w¹tpliwoœci. Przede wszystkim piêtno choroby psychicznej przyczy-nia siê do spo³ecznego wykluczeprzyczy-nia i izolacji naznaczo-nych nim osób, a tym samym do zmniejszenia szans ¿yciowych i mo¿liwoœci samorealizacji oraz do utraty statusu spo³ecznego. To spo³eczne wykluczenie mo¿e dotyczyæ bardzo wielu dziedzin, takich jak relacje z s¹-siadami, ze znajomymi, z rodzin¹, szanse znalezienia partnera ¿yciowego, uczestnictwo w ¿yciu publicznym, mo¿liwoœci kszta³cenia siê, znalezienia mieszkania czy pracy adekwatnej do zdobytych kwalifikacji [1, 8, 28, 36, 55]. Dobr¹ ilustracj¹ tych trudnoœci w polskich warunkach mog¹ byæ np. wyniki badania przeprowadzo-nego przez PFRON w 1998 r., dotycz¹cego postaw pra-codawców z otwartego rynku pracy wobec zatrudniania osób niepe³nosprawnych. Spoœród ankietowanych tylko 5,3% odpowiedzia³o, ¿e osoby cierpi¹ce na schizofreniê mog³yby znaleŸæ zatrudnienie w ich firmie na jakimkol-wiek stanowisku. Osoby chore na schizofreniê znalaz³y siê w tym badaniu na przedostatnim miejscu, jedynie przed niewidomymi – 1,6% pozytywnych wskazañ. Dla porównania 22,4% pracodawców by³oby sk³onnych za-trudniæ osobê na wózku inwalidzkim, a 15,6% osobê nies³ysz¹c¹ [za: 56].

Inna grupa konsekwencji dotyczy wp³ywu napiêtno-wania na poczucie to¿samoœci, samoocenê, poczucie samo-skutecznoœci i ró¿ne wskaŸniki dobrostanu psy-chicznego, jak depresja, demoralizacja, subiektywna ja-koœæ ¿ycia [8, 27, 57]. Te negatywne skutki zale¿¹ w du¿ej mierze od stopnia internalizacji piêtna spo³ecz-nego. Na osoby œwiadome negatywnych stereotypów dotycz¹cych w³asnej grupy, ale nie zgadzaj¹ce siê z nimi i wykazuj¹ce siln¹ identyfikacjê grupow¹, np. aktywnie dzia³aj¹ce w organizacjach zrzeszaj¹cych osoby lecz¹ce siê psychiatrycznie, piêtno spo³eczne mo¿e wrêcz dzia³aæ mobilizuj¹co [8, 18]. Z badañ empirycznych wiadomo, ¿e niektórzy cz³onkowie napiêtnowanych grup maj¹

samoocenê nie ni¿sz¹, a czasem nawet wy¿sz¹ od osób nienapiêtnowanych, w zale¿noœci od zdolnoœci do po-s³ugiwania siê strategiami ochrony w³asnego Ja [27, 58, 59]. Istniej¹ tu du¿e ró¿nice zarówno miêdzygrupowe, jak i wewn¹trzgrupowe. W przypadku osób lecz¹cych siê psychiatrycznie sytuacjê dodatkowo komplikuje fakt, ¿e wahania samooceny mog¹ wynikaæ wprost z za-burzeñ psychicznych i niekoniecznie mieæ zwi¹zek ze stygmatyzacj¹.

Teoria naznaczania spo³ecznego w jej pierwotnej, mocniejszej formie, proponowanej np. przez Thomasa Scheffa, upatrywa³a w procesie etykietowania przy-czyny choroby psychicznej. W œwietle dzisiejszej wiedzy to za³o¿enie nie wytrzymuje próby krytyki i zo-sta³o odrzucone przez Linka w jego zmodyfikowanej teorii etykietowania [14]. Nadal jednak otwarta jest kwestia wp³ywu piêtna spo³ecznego na utrwalenie b¹dŸ pog³êbienie istniej¹cych zaburzeñ, oczywiœcie przy za-akceptowaniu wszelkich – dziœ oczywistych – biolo-gicznych uwarunkowañ zaburzeñ psychicznych. Ist-nieje szereg przes³anek, ¿e piêtno spo³eczne mo¿e poœrednio przyczyniaæ siê do chronicyzacji zaburzeñ i pogorszenia rokowania np. poprzez zwiêkszenie po-ziomu stresu b¹dŸ przerywanie lub niepodejmowanie leczenia z obawy przed naznaczeniem spo³ecznym [8, 57, 60, 61].

PIŒMIENNICTWO

1. Goffman E. Stigma: notes on the management of spoiled identity. Engelwood Cliffs, NJ: Prentice Hall; 1963. 2. Nelson TD. Psychologia uprzedzeñ. Gdañsk: GWP; 2003. 3. Link BG, Phelan JC. Conceptualizing stigma. Annu Rev

Sociol 2001; 27: 363–85.

4. Macrae CN, Stangor Ch, Hewstone M, red. Stereotypy i uprzedzenia. Najnowsze ujêcie. Gdañsk: GWP; 1999. 5. Weigl B. Stereotypy i uprzedzenia. W: Strelau J, red.

Psy-chologia. T. 3. Gdañsk: GWP; 2000: 205–24.

6. Dovidio JF, Brigham JC, Johnson BT, Gaertner SL. Stereo-typizacja, uprzedzenia i dyskryminacja: spojrzenie z innej perspektywy. W: Macrae CN, Stangor Ch, Hewstone M, red. Stereotypy i uprzedzenia. Najnowsze ujêcie. Gdañsk: GWP; 1999: 225–60.

7. Corrigan PW, Markowitz FE, Watson AC. Structural levels of mental illness stigma and discrimination. Schizophr Bull 2004; 30 (3): 481–91.

8. Corrigan PW, Kleinlein P. The impact of mental illness stigma. W: Corrigan PW, red. On the stigma of mental illness. Washington, DC: American Psychological Association; 2005: 11–44.

9. Link BG, Yang LH, Phelan JC, Collins PY. Measuring mental illness stigma. Schizophr Bull 2004; 30 (3): 511–41. 10. Gallo KM. First person account: self-stigmatization.

Schi-zophr Bull 1994; 20 (2): 407–10.

11. Caltaux D. Internalized stigma: a barrier to employment for people with mental illness. Int J Ther Rehabil 2003; 10 (12): 539–43.

12. Ritsher JB, Phelan JC. Internalized stigma predicts erosion of morale among psychiatric outpatients. Psychiatry Res 2004; 129: 257–65.

13. Link BG. Understanding labeling effects in the area of men-tal disorders: an assessment of the effects of expectations of rejection. Am Sociol Rev 1987; 52: 96–112.

14. Link BG, Cullen FT, Struening E, Shrout PE, Dohrenwend BP. A modified labeling theory approach to mental dis-orders: an empirical assessment. Am Sociol Rev 1989; 54: 400–23.

15. Watson AC, River LP. A social-cognitive model of personal responses to stigma. W: Corrigan PW, red. On the stigma of mental illness. Washington, DC: American Psychological Association; 2005: 145–64.

16. Fitzsimons S, Fuller R. Empowerment and its implications for clinical practice in mental health: a review. J Ment Health 2002; 11 (5): 481–99.

17. Corrigan PW. Empowerment and serious mental illness: tre-atment partnerships and community opportunities. Psychiatr Q 2002; 73 (3): 217–28.

18. Shih M. Positive stigma: examining resilience and empo-werment in overcoming stigma. Ann Am Acad 2004; 591: 175–85.

19. Corrigan PW, Calabrese JD. Strategies for assessing and diminishing self-stigma. W: Corrigan PW, red. On the stigma of mental illness. Washington, DC: American Psychological Association; 2005: 239–56.

20. Wahl OF, Harman CR. Family views of stigma. Schizophr Bull 1989; 15 (1): 131–9.

21. Phelan JC, Bromet EJ, Link BG. Psychiatric illness and family stigma. Schizophr Bull 1998; 24 (1): 115–26. 22. Struening EL, Perlick DA, Link BG, Hellman F, Herman D,

Sirey JA. The extent to which caregivers believe most people devalue consumers and their families. Psychiatr Serv 2001; 52 (12): 1633–8.

23. Angermayer MC, Schulze B, Dietrich S. Courtesy stigma. A focus group study of relatives of schizophrenia patients. Soc Psychiatry Psychiatr Epidemiol 2003; 38: 593–602. 24. Stengler-Wenzke K, Trosbach J, Dietrich S, Angermeyer

MC. Experience of stigmatization by relatives of patients with obsessive compulsive disorder. Arch Psychiatr Nurs 2004; 18 (3): 88–96.

25. Lai YM, Hong CPH, Chee CYI. Stigma of mental illness. Singapore Med J 2000; 42 (3): 111–4.

26. Persaud R. Psychiatrists suffer from stigma too. Psychiatr Bull 2000; 24: 284–5.

27. Crocker J. Piêtno/stygmat. W: Manstead ASR, Hewstone M, red. Encyklopedia Blackwella. Psychologia spo³eczna. War-szawa: Wyd Jacek Santorski & Co; 2001: 348–50.

28. Farina A. Stigma, W: Mueser KT, Tarrier N, red. Handbook of social functioning in schizophrenia. Needham Heights: Allyn & Bacon; 1998: 247–79.

29. Lee S. The stigma of schizophrenia: a transcultural problem. Curr Opin Psychiatry 2002; 15: 37–41.

30. Torrey EF. Surviving schizophrenia: a family manual. New York: Harper and Row; 1983.

31. Rasinski KA, Viechnicki P, O’Muircheartaigh C. Methods for studying stigma and mental illness. W: Corrigan PW, red. On the stigma of mental illness. Washington, DC: American Psychological Association; 2005: 45–65.

32. Rabkin JG. Determinants of public attitudes about mental illness: summary of the research literature. W: Rabkin JG, Gelb L, Lazar JB, red. Attitudes toward the mentally ill: research perspectives. Report of an NIMH Workshop, Janu-ary 24–25, 1980. Washington, DC: U.S. Government Prin-ting Office; 1980: 15–26.

33. Bhugra D. Attitudes towards mental illness: a review of the literature. Acta Psychiatr Scand 1989; 80: 1–12.

34. Brodniak WA. Przegl¹d badañ nad postawami spo³eczeñ-stwa wobec chorób psychicznych, osób psychicznie chorych i instytucji psychiatrycznych w Polsce (1963–1999). Post Psychiatr Neurol 2000; 9 (3): 339–51.

35. Wciórka B, Wciórka J. Stereotyp i dystans – choroby psy-chiczne i chorzy psychicznie w opinii spo³eczeñstwa pol-skiego (1996 i 1999). Post Psychiatr Neurol 2000; 9 (3): 353–82.

36. Wahl OF. Mental health consumers’ experience of stigma. Schizophr Bull 1999; 25 (3): 467–78.

37. Farina A, Allen JG, Saul BBB. The role of the stigmatized person in affecting social relationships. J Pers 1968; 36: 169–82.

38. Farina A, Gliha D, Boudreau LA, Allen JG, Sherman M. Mental illness and the impact of believing others know about it. J Abnorm Psychol 1971; 77 (1): 1–5.

39. Farina A, Felner RD, Boudreau LA. Reactions of workers to male and female mental patient job applicants. J Consult Clin Psychol 1973; 41 (3): 363–72.

40. Schulze B, Angermeyer MC. Subjective experiences of stigma. A focus group study of schizophrenic patients, their relatives and mental health professionals. Soc Sci Med 2003; 56: 299–312.

41. Link BG, Struening EL, Rahav M, Phelan JC, Nuttbrock L. On stigma and its consequences: evidence from a longitudi-nal study on men with dual diagnoses of mental illness and substance abuse. J Health Soc Behav 1997; 38 (2): 177–90. 42. Markowitz FE. The effects of stigma on the psychological well-being and life satisfaction of persons with mental illness. J Health Soc Behav 1998; 39 (4): 335–47.

43. Dickerson FB, Sommerville J, Origoni AE, Ringel NB, Pa-rente F. Experiences of stigma among outpatients with schizo-phrenia. Schizophr Bull 2002; 28 (1): 143–55.

44. Wahl OF. Mass media images of mental illness: a review of the literature. J Community Psychol 1992; 20: 343–52. 45. Stout PA, Villegas J, Jennings NA. Images of mental illness

in the media: identifying gaps in the research. Schizophr Bull 2004; 30 (3): 543–61.

46. Gerbner G. Stigma: social functions of the portrayal of men-tal illness in the mass media. W: Rabkin JG, Gelb L, Lazar JB, red. Attitudes toward the mentally ill: research perspec-tives. Report of an NIMH Workshop, January 24–25, 1980. Washington, DC: U.S. Government Printing Office; 1980: 45–7.

47. Diefenbach DL. The portrayal of mental illness on prime-time television. J Community Psychol 1997; 25 (3): 289–302. 48. Wahl OF. Schizophrenia in the news. Psychiatr Rehabil

J 1996; 20 (1): 51–4.

49. Borysewicz K. Miêdzy tolerancj¹ a dyskryminacj¹ – stereo-typ schizofrenii w polskich czasopismach opiniotwórczych. Post Psychiatr Neurol 2003; 12 (4): 403–11.

50. Angermayer MC, Matschinger H. The effect of violent at-tacks by schizophrenic persons on the attitude of the public towards the mentally ill. Soc Sci Med 1996; 43 (12): 1721–8. 51. Thornton JA, Wahl OF. Impact of a newspaper article on attitudes toward mental illness. J Community Psychol 1996; 24(1): 17–25.

52. Wahl OF. Depictions of mental illnesses in children’s media. J Ment Health 2003; 12 (3): 249–58.

53. Wahl OF, Wood A, Zaveri P, Drapalski A, Mann B. Mental illness depiction in children’s films. J Community Psychol 2003; 31 (6): 553–60.

54. Wilson C, Nairn R, Coverdale J, Panapa A. How mental illness is portrayed in children’s television. BMJ 2000; 176: 440–3.

55. Angell B, Cooke A, Kovac K. First-person accounts of stigma. W: Corrigan PW, red. On the stigma of mental ill-ness. Washington, DC: American Psychological Associa-tion; 2005: 69–98.

56. Wójtowicz-Pomierna A. Sytuacja osób chorych psychicznie na rynku pracy w Polsce – wybrane aspekty. W: Cechnicki A, Kaszyñski H, red. Przysz³oœæ pracy dla osób chorych psy-chicznie. Kraków: Stowarzyszenie Na Rzecz Rozwoju Psy-chiatrii i Opieki Œrodowiskowej; 2003: 63–73.

57. Markowitz FE. Sociological models of mental illness stig-ma. W: Corrigan PW, red. On the stigma of mental illness. Washington, DC: American Psychological Association; 2005: 129–44.

58. Crocker J. Social stigma and self-esteem: situational con-struction of self-worth. J Exp Soc Psychol 1999; 35: 89–107. 59. Crocker J, Major B. The self-protective properties of stig-ma: evolution of a modern classic. Psychological Inquiry 2003; 14 (3,4): 232–7.

60. Sirey JA, Bruce ML, Alexopoulos GS, Perlick DA, Fried-man SJ, Meyers BS. Stigma as a barrier to recovery: per-ceived stigma and patient-rated severity of illness as predic-tors of antidepressant drug adherence. Psychiatr Serv 2001; 52 (12): 1615–20.

61. Sirey JA, Bruce ML, Alexopoulos GS, Perlick DA, Raue P, Friedman SJ, Meyers BS. Perceived stigma as a predictor of treatment discontinuation in young and older outpatients with depression. Am J Psychiatry 2001; 158 (3): 479–81. Adres: Dr Piotr Œwitaj, I Klinika Psychiatryczna Instytutu Psychiatrii i Neurologii,