Maria Korybut-Marciniak
Pruzzenland : regionalne konstrukcje
tożsamości w podręcznikach
szkolnych Niemiec, Polski, Litwy i
Rosji : sprawozdanie z konferencji
Echa Przeszłości 14, 205-209
Jak o o sta tn i swe k o n tak ty zawodowe z Szanownym Ju b ila te m wspom i nał prof. M arek Radoch, który również był stu dentem P a n a Profesora oraz pierwszym z piszących d o ktorat pod opieką Profesora Sliwińskiego, który uzyskał stopień doktora habilitowanego.
D ziękując obecnym z miłe słowa i listy gratulacyjne zabrał głos Szanow ny J u b ila t - Profesor Józef P. Sliwiński. W swym w ystąpieniu naw iązał do swej drogi naukowej związanej nierozerw alnie z olsztyńskim ośrodkiem a k a demickim. Podkreślał, że w niełatw ych czasach przyszło M u rozwijać działal ność naukow ą, k tó rą z niem ałym tru d e m łączył z p ra c ą organizacy jną w olsztyńskiej uczelni.
Spotkanie zakończyło uroczyste wręczenie P a n u Profesorowi Józefowi Piotrow i Sliw ińskiem u księgi jubileuszow ej, zatytułow anej O d a n t y k u d o w s p ó łc z e s n o ś c i, przekazanej n a ręce P a n a Profesora przez jej redaktorów naukow ych - d r Annę Kołodziejczyk oraz dr. Krzysztofa Łożyńskiego.
M aria Korybut-Marciniak
In sty tu t H istorii i Stsunków M iędzynarodowych U niw ersytet W arm ińsko-M azurski w Olsztynie
PRUZZENLAND. REGIONALNE KONSTRUKCJE
TOŻSAMOŚCI W PODRĘCZNIKACH SZKOLNYCH
NIEMIEC, POLSKI, LITWY I ROSJI.
SPRAWOZDANIE Z KONFERENCJI
W dniach 5 -6 lipca 2013 r. n a W ydziale H um anistycznym U niw ersytetu W arm ińsko-M azurskiego w Olsztynie m iała miejsce konferencja m iędzynaro dowa, podsum ow ująca trzy letn i (2010-2013) polsko-niem iecki projekt badaw- czy1. O rganizatorem konferencji był In sty tu t H istorii i Stosunków M iędzyna rodowych. Głów nym celem sp o tk a n ia było podsum ow anie i om ówienie głównych rezultatów trzyletniej pracy dwóch zespołów badawczych - polskie go i niemieckiego, a także kooperantów z Litwy i Rosji, przedyskutow anie problemów jak ie podczas b a d a ń się pojawiły oraz popularyzacja wyników projektu n a szerszym forum historyków, a także dydaktyków histo rii i p ra cowników oświaty. N ależy podkreślić, że było to pierw sze spotkanie zespołów badawczych, które współpracowały ze sobą przez trzy lata. Zespół badawczy
1 I. Lewandowska, S. Zloch, Polsko-niemiecki projekt „Pruzzenland. Regionalne konstruk cje tożsamości w podręcznikach szkolnych Niemiec, Polski, Litwy i Rosji, Zapiski Historyczne 2012, t. 77, z. 1, s. 104-118.
z Niemiec nie mógł przybyć do O lsztyna w pełnym składzie i był reprezen to w any przez dr. P io tra M aiera (kierow nika projektu ze strony niemieckiej), dr S tephanie Zloch (koordynatora projektu ze strony niem ieckiej) oraz współ pracu jącą z Georg E ck ert I n s titu t Susane Nikonorow. Ze strony polskiej zespół badawczy był obecny w pełnym składzie: kierow nik - d r Izabela Lew andow ska oraz członkowie: prof. d r hab. Grzegorz B iałuński, d r hab., prof. UWM Grzegorz Ja siń sk i, d r hab. J a n Gancewski oraz dr M aria Kory- but-M arciniak. N a konferencję nie dotarł kooperant zespołu polskiego z Li tw y dr L etas P alm aitis. Stronę rosyjską reprezentow ał dr M ichał Susłow - kooperant zespołu niemieckiego. Zorganizow ana sesja w zbudziła za in tere sowanie w środow isku dydaktyków historii naszego regionu, a także h istory ków zajm ujących się tożsam ością regio n aln ą i narodow ą oraz problem atyką P ru s W schodnich z różnych ośrodków naukow ych w kraju.
O rganizatorzy konferencji zaplanow ali obrady w dniu 6 lipca. Oficjalne go otw arcia konferencji dokonał prodziekan W ydziału H um anistycznego, dr K rzysztof Łożyński, który przedstaw ił krótki zarys historii w ydziału oraz jego s ta n obecny. Gości przyw itał również dyrektor In sty tu tu H istorii i Sto sunków M iędzynarodowych, ks. prof. Andrzej Kopiczko, który podkreślił wagę b a d ań m iędzynarodowych regionalnych tożsam ości obszarów, które po przez swoje położenie geopolityczne znajdow ały się w obrębie różnych państw . Zebranych pow itała również kierow nik projektu ze strony polskiej dr Izabela Lewandow ska, k tó ra wręczyła w szystkim uczestnikom monografię analizy b a d a ń podręczników, będącą efektem końcowym projektu2. K siążka pod red akcją dr Izabeli Lewandowskiej i d r S tephanie Zloch zaw iera u sta le n ia sześciu autorów rozdziałów, którzy podjęli się analizy ponad 700 podręcz ników polskich, niem ieckich, litew skich i rosyjskich w zakresie „ziem p ru skich” w ram ach ustalonych w projekcie toposów.
Obradom konferencji przew odniczyła dr Izabela Lewandow ska. Pierw sze w ystąpienie dr R oberta M aiera z B runszw iku dotyczyło prezentacji dzia łaln o ści G eorg E c k e rt I n s t i tu t fü r in te rn a tio n a le S ch u lb u ch fo rsc h u n g w B runszw iku (GEI). Słuchacze dowiedzieli się, że to pierw sza i jedyna in sty tu cja n a świecie, k tó ra przede w szystkim podejm uje b a d a n ia naukowe dotyczące wspólnych system ów in terp retacji dziejów, narodow ych wartości, symbolicznych system ów sensu i stanow i centrum kom petencji dla m iędzy narodow ych b a d ań porównawczych środków dydaktycznych, głównie pod ręczników szkolnych. GEI je s t również grem ium doradczym w w ielonarodo wych kom isjach podręcznikow ych - m a w kład w pow staw anie i ocenę m ateriałów dydaktycznych. Prelegent zarysow ał przebieg współpracy polsko- niem ieckiej w zakresie łączenia historycznej p rze strz e n i daw nych P ru s W schodnich w nauce szkolnej. R eferat „Krajobraz ziem prusk ich ” wygłosiła d r S tephanie Zloch. A utorka przedstaw iła interesujące wyniki analizy porów 2 Ziemie pruskie w podręcznikach Polski, Niemiec, Litw y i Rosji, pr. zbior. pod red. I. Lewandowskiej i S. Zloch, Olsztyn 2013.
nawczej podręczników do geografii i historii. U kazała, że postrzeganie i oce n a k rajobrazu w dużej m ierze zależy od kulturow ych, politycznych i n au k o wych kontekstów. Podręczniki niem ieckie i radzieckie/rosyjskie stoją w cha rak terysty ce krajo brazu w najw iększej sprzeczności, k ra in a p ru sk a różni się w nich n aw et klim atem . Dodatkowo w podręcznikach w okresie socjalizmu krajobraz był postrzegany z perspektyw y funkcjonalno-gospodarczej. N astęp nie głos zab rała dr Izabela Lewandowska. Przedstaw iła ona genezę wspólnego polsko-niemieckiego projektu, jego założenia, przebieg pracy poszczególnych grup badawczych, wym ierne i niew ym ierne efekty, które udało się zrealizo wać i te, które w ym agają dalszej współpracy, a także problemy, z jak im i członkowie projektu się zetknęli. Uczestnicy konferencji mogli poznać klucz doboru m a te ria łu źródłowego (podręczników szkolnych) w ykorzystanego w projekcie, toposy, które objęto badaniam i, a także geograficzny zasięg kw e rendy. P rzed staw iona przez p releg en tk ę p rezen tacja m u ltim ed ialn a zawie rają ca liczne zdjęcia z prowadzonych kw erend i spotkań, u k a z ała ogrom wysiłku organizacyjnego, ja k i podjęto podczas realizacji przedsięwzięcia.
Po przerw ie głos zabrał prof. dr hab. Grzegorz B iałuński. Zreferował on w yniki swoich u sta le ń w zakresie toposu - „Czasy Prusów ”. Głównym celem w ystąpienia było ukazan ie m iejsca Prusów w analizow anych podręcznikach. R eferent zaznaczył, że Prusow ie w podręcznikach szkolnych pojaw iali się najczęściej w formie zdawkowych informacji. Stopień najwyższej szczegóło wości w ykazały podręczniki polskie. P relegen t zwrócił uwagę, że Prusow ie w podręcznikach byli przedstaw iani w bardzo różnych kontekstach, domino wał tu jed n a k kon tek st „narodowy”. Niemieckie podręczniki podejmowały się ch arak tery sty k i Prusów w kontekście podboju ziem pruskich przez zakon krzyżacki, litew skie w kontekście „pobratym stw a” z Litw inam i, rosyjskie zw racały uw agę n a P rusów przy c h a ra k te ry sty c e chry stian izacji pogan w basenie M orza Bałtyckiego i agresji niem ieckiej n a wschód, n ato m ia st w podręcznikach polskich wzm iankow ano o nich przy sprow adzeniu zakonu krzyżackiego przez K onrada Mazowieckiego i opisując misję chrystianizacyj- n ą św. Wojciecha. Kolejny refe ra t wygłosił dr hab. Grzegorz Ja siń sk i, prof. UWM. P roblem atyka jego w ystąpienia odnosiła się do kw estii wyznaniowych n a ziem iach pruskich. P releg en t w yodrębnił siedem elem entów związanych z kw estiam i wyznaniowymi, m ających najw iększy wpływ n a dzieje historycz nych P ru s W schodnich: 1) relig ijn e u z a sa d n ie n ie w ypraw krzyżow ych, 2) przyjęcie lu te ran iz m u w 1525 r. i pow stanie K sięstw a Pruskiego, 3) w kład środow iska luterańskiego w Królewcu w rozwój piśm iennictw a narodowego (polskiego i litewskiego), 4) specyfikę katolickiej W arm ii i jej rolę w stosunku do sąsiadujących terytoriów protestanckich, 5) wpływ kw estii wyznaniowych n a rozwój świadomości narodowej grup etnicznych zam ieszkujących w XIX w. P ru sy W schodnie, 6) wpływ kw estii wyznaniowych w walce plebiscytowej 1920 r., 7) rolę i sytuację ludności p rotestanckiej w części byłych P ru s W schodnich po 1945 r. włączonych do Polski. W ram ach wyznaczonych za gadnień dokonał analizy podręczników. R eferent konstatow ał, że elem enty
wyznaniowe w podręcznikach szkolnych uw zględniane były w sposób m in i m alny i schematyczny. Pozytywne zm iany m ożna zauważyć w polskich pod ręcznikach w ydaw anych po 1989 r. W większości podręczników kw estie wy znaniow e zostały podporządkow ane spraw om politycznym . D r hab. J a n Gancewski wygłosił w ykład „Narodowe mity. G runw ald/T annenberg/Zalgiris z 1410 roku ”. R eferent przedstaw ił zdum iewający w achlarz różnic w po strze g aniu panow ania krzyżackiego i bitw y pod G runw aldem w podręcznikach szkolnych czterech państw , zw racając uwagę n a różnice, które występowały również w ram ach podręczników z różnych landów niem ieckich. R eferent konkludował, że w podręcznikach ogólnoniemieckich m am y najw iększy sto pień uogólnienia przekazu informacji, w podręcznikach polskich (do 1989 r.) i radzieckich występuje duży stopień upolitycznienia i ideologizacja bitw y pod G runw aldem oraz stosow anie wycinkowego opisu historycznego. Pozytywne tendencje au to r re fe ra tu zauw ażył w podręcznika najnowszych, których a u to rzy dążą w k ieru n k u większego obiektyw izm u i pełniejszego przedstaw ienia treści historycznych. Społeczeństwo i gospodarka ziem pru sk ich były przed m iotem w ystąpienia dr M arii K orybut-M arciniak. P relegentk a zwróciła u w a gę, że treści społeczno-gospodarcze dotyczące ziem pru skich pojawiały się w podręcznikach zdawkowo i w bardzo różnych kontekstach. Polskie podręcz niki do 1989 r. um niejszały rozwój gospodarczy zakonu krzyżackiego, nie mieckie uw ydatniały w kład cywilizacyjny zakonu w rozwój k rain y pruskiej, litew skie akcentow ały kolonizację litew ską i rolę litew skiej kultury, zaś rosyj skie najczęściej w ogóle pom ijały te zagadnienia. R eferentka stw ierdziła, że pod kątem społeczno-gospodarczym treści zaw arte w analizow anych podręcz nikach charakteryzow ały się ta k dużą rozbieżnością, że m ożna było odnieść wrażenie, że nie odnoszą się do tego samego terenu. D r Izabela Lewandowska w swoim drugim w ystąpieniu przedstaw iła kan o n postaci zw iązanych z zie m iam i p ru sk im i n a p rze strz e n i wieków, pojaw iających się w podręcznikach szkolnych. P re le g e n tk a omówiła eksponow ane w poszczególnych k rajach osobistości, a n a stę p n ie dla egzem plifikacji postaci przekraczającej b a rie ry narodow e i k u lturow e w y brała postać M ikołaja K opernika. Ten o sta tn i w podręcznikach narodow ych w ielokrotnie zm ieniał k o n te k st w ystępow a n ia i dla Niemców pozostał Niemcem, a dla Polaków, Litwinów i Rosjan - Polakiem.
Po przerw ie głos zab ra ła ponownie dr S tephanie Zloch z referatem „Do św iadczenia m igracji”. Znaczenie m igracji dla k rain y pruskiej preleg entka omówiła n a podstaw ie czterech aspektów: zasiedlenia regionu pod egidą za konu krzyżackiego w okresie średniowiecza; im igracji salzburskich p rote stantów w XVIII w.; wędrówki w okresie dziew iętnastowiecznej in d u stria liz a cji; przym usowych m igracji pod koniec II wojny światowej. Prof. dr hab. Andrzej Sakson z In sty tu tu Zachodniego w Poznaniu w ystąpił z referatem „Prusy W schodnie w świadomości społecznej byłych i obecnych m ieszkańców regionu”. P relegent w interesujący sposób przedstaw ił mozaikę narodowo- ściow o-kulturową zam ieszkującą obecnie ziemie pruskie i wyniki swoich b a
d ań n a d poszczególnymi grupam i. Szczególną uwagę zwrócił n a społeczność Obwodu K aliningradzkiego, k tó ra pomimo celowej polityki ZSRR, zm ierzają cej do stw orzenia społeczeństw a „bez przeszłości”, współcześnie coraz ch ęt niej odwołuje się do historycznych tradycji regionu. O statn im prelegentem konferencji był m gr M ichael Sobczak z U niw ersy tetu Jagiellońskiego, który przedstaw ił re fe ra t „Der deutsche Siedler im W eichselraum . Id e n titä tsk o n stru k tio n des d eutschen O stkolonisten im Sprachbuch für die Volksschulen im G eneralgouvernem ent”. W dyskusji podsumowującej konferencję podkre ślano wagę studiów kom paratyw nych n ad tożsam ością regionalną. Zwrócono uwagę n a konieczność popularyzacji u staleń, do jakich doszli uczestnicy pro jek tu , zwłaszcza w środow isku dydaktyków i nauczycieli historii.
Sebastian Nowakowski
In sty tu t H istorii i Stosunków M iędzynarodowych U niw ersytet W arm ińsko-M azurski w Olsztynie
WOŁYŃ 1943. SPRAWOZDANIE Z PANELU DYSKUSYJNEGO
W dniu 15 m aja 2013 r., w auli W ydziału H um anistycznego U niw ersyte tu W arm ińsko-M azurskiego w Olsztynie odbył się p anel dyskusyjny pt: „Wo łyń 1943”, przygotow any w 70. rocznicę ludobójstw a dokonanego n a Polakach przez nacjonalistów u k raiń sk ich spod znak u OUN - UPA. O rganizatorem spotk ania był m gr S eb astian Nowakowski w raz z pracow nikam i Z akładu Europy W schodniej i Z akładu H istorii XX w. Celem sp o tkan ia było przybliże nie oraz przypom nienie przybyłym gościom tragicznych w ydarzeń z historii, poprzez próbę odpowiedzi n a postaw ione w dyskusji pytania. Tem atyka p a nelu przyciągnęła sporą liczbę słuchaczy, nie tylko zw iązanych z U niw ersyte tem . Spotkanie swoim udziałem zaszczycili prorektor UWM prof. dr hab. Grzegorz B iałuński, dziekan W ydziału H um anistycznego d r hab. Andrzej Szm yt, prof. UWM, oraz prodziekan d r K rzysztof Łożyński, a także władze In sty tu tu H istorii i Stosunków M iędzynarodowych. W ystąpienia prelegentów poprzedził apel m oderatora o uczczenie m in u tą ciszy w szystkich ofiar zbrod ni. N astępnie głos zabrali zaproszeni do dyskusji pracownicy IHiSM: prof. dr hab. H enryk Stroński, dr hab. Rom an
Ju rk ow sk i prof. UWM, dr hab. N orbert K asparek prof. UWM, dr hab. W itold Gieszczyński oraz d r Karol Sacewicz. Tem at sp otkan ia został podzie lony n a bloki tem atyczne.
Blok pierw szy zatytułow any „W czasach II R P” m iał n a celu wprow adze nie słuchaczy w problem atykę relacji polsko-ukraińskich w lata ch 1918-1939 oraz odpowiedz n a pytanie: ja k kształtow ały się te obustronne k o n tak ty n a
