R O C Z N I K I H U M A N I S T Y C Z N E Tom ХХХ1Х-ХЦ zeszyt 7 - 1991-1992
MAGDALENA JAHN Kraków-Lublin
N A M ARGINESIE TŁ U M A C ZE N IA N A JĘZY K ROSYJSKI W YPOW IEDZI FILO ZO FICZNO -RELIG IJNEJ
Przystępujący do tłum aczenia tek stu filozoficzno-religijnego rusycysta ma do dyspozycji słowniki, k tó re wykazują tend encje do po m ijan ia słow nictw a z tego zakresu. Rusycysta m usi nieraz przeczytać kilka lub kilkadziesiąt stro n książki, k tórej au to rem jest znany teolog rosyjski, by m óc przetłum aczyć na język rosyjski jeden term in, jedno im ię czy jed n ą biblijną nazwę geograficzną.
N iezastąpionym w prost źródłem inform acji językowej jest oczywiście sam tekst Pism a św. w języku rosyjskim. M ożna w nim spraw dzić d ane dotyczące Księgi R odzaju czy Księgi Jozuego. T rudność polega na tym, że w rosyjsko-ję- zycznych wydaniach Biblii nie zam ieszcza się tekstów niekanonicznych dla Kościoła wschodniego. Tak więc, dla przykładu, p rzetłu m aczen ie ak a p itu tekstu papieża Jana Pawła l l 1 na tem at Ksiąg M achabejskich i Księgi M ądrości wy maga przeczytania rozdziału książki teologa praw osław nego na tem at dziejów pow stania Biblii2. To sam o dotyczy Księgi Tobiasza czy Księgi B arucha.
Studiow anie tekstu filozoficznego lub religijnego, z konieczności zastęp ujące korzystanie ze słownika, daje tłum aczow i szereg cennych wskazówek. D ow iaduje się on np., że egzegeci rosyjscy dzielą proroków na „w ielkich” i „m ałych” („ве ликие” и „м алы е” пророки), podczas gdy u Jana Pawła II mamy proroków „większych” (Izajasz, Jerem iasz, Ezechiel i D aniel) i „m niejszych” (O zeasz, Joel, Amos, Abdiasz, Jonasz, M icheasz, N ahum , H abakuk, Sofoniasz, Aggeusz, Zachariasz, M alachiasz). L ektura tekstu uczy, że mężowie apostolscy to po rosyjsku апостольские отцы , a więc ojcowie, czego nie należy mylić ze znacznie późniejszym określeniem Ojcowie Kościoła, k tó re znajduje zastosow anie d op iero od VI w.
1 Niniejsze uwagi powstały niejako na marginesie mojego tłumaczenia na język rosyjski kilku rozdziałów książki: J a n P a w e ł II. Wierzę tv Boga Ojca Stworzyciela. Libreria Editrice Vaticana 1987. 2 O księgach niekanonicznych dla Kościoła wschodniego jest mowa m.in. w pracy: А. M e в ь. Как читать Библию. Bruxelles 1981.
14 MAGDALENA JAHN
Z d arza się jed n ak , że ustalen ie, czy d ane term iny są ekw iw alentne sem an tycznie, je st m ożliwe d o p iero po zapoznaniu się z ich definicjam i. D la przykła du: polskie o k reślen ie sam oobjaw ienie się Boga, o którym tyle razy mówi Jan Paweł II3, odpow iada term inom rosyjskim тео ф а н и я o raz Богоявлен и е w praw osław nej lite ra tu rz e filozoficznej4.
T e sam e term iny pow tarzają się. W opublikow anych katechezach środowych Ja n a Paw ła II5, wygłoszonych w latach 1984-1986, w spom niane wyżej określenie
sam oobjaw ienie się Boga pojaw ia się niem al co kilka stron .
O sobny p roblem stanow ią często spotykane term iny p o zo rn ie łatw e do p rze tłum aczenia, tak ie ja k np. Dzień Pański - Д ен ь Господень. N ie każdy tłum acz wie, że w pracach teologów prawosławnych Д ень Господень to Dzień Jahwe6. P o rosyjsku nie je st to więc to sam o со воскресенье - niedziela.
Istnieje, jak się wydaje, pilna p otrzeba stw orzenia polsko-rosyjskiego słownika term in olo gicznego , który uchroniłby kolejnych tłum aczy od dokonyw ania jeszcze raz tych samych „odkryć”. Słow nik taki, oczywiście skonsultow any z teologiem , mógłby też znaleźć zastosow anie w dydaktyce, zwłaszcza w pracy sam odzielnej słuchaczy wyższych uczelni katolickich, którzy uczą się języka rosyjskiego.
Z uwagi na przyszłe zastosow anie w praktyce słow nik pow inien uwzględniać term in o lo g ię praw osław ną i katolicką. K ażde hasło słow nika pow inno zawierać także ew en tu aln e skonw encjonalizow ane połączenia wyrazowe: te syntagmy, których mówiący nie generuje, a wyłącznie odtw arza z pam ięci. C hodzi tu przede w szystkim o n ie k tó re stałe połączenia czasowników z rzeczow nikam i, typu: п олучи ть рукоп олож ен и е, соверш ить богослуж ение, установить таинство, зак л ю ч и ть завет, возвестить истину, исп олни ть З а к о н itp.
Z n ajom ość m ożliwie dużej liczby gotowych znaków językowych typu: свя щ ен н ы е п исатели - święci autorzy (o k reślen ie czterech ew angelistów ) pozwala tłum aczow i rozwiązywać skom plikow ane n ieraz problem y stylistyczne. W dok u m en tach II S oboru W atykańskiego o ew angelistach mówi się „święci au torow ie” w tłum aczeniu na język polski, а свящ ен н ы е п исател и w tłum aczeniu na język rosyjski. T ak więc ten sam efekt, który w języku polskim osiągnięto za pom ocą form y gram atycznej, używając w tym wypadku już nieco archaicznej końcówki m ianow nika liczby m nogiej rzeczowników wyrażających godność, dostojeństw o, w języku rosyjskim m ożna było osiągnąć przez p ro ste przyw ołanie z pam ięci gotow ego znaku językowego.
3 J a n P a w e ł II, jw. s. 63. 4 M e н ь, jw. s. 225. 5 J a n P a w e ł II, jw. 6 M e н ь, jw. s. 222.
TŁUMACZENIE NA JfZYK ROSYJSKI WYPOWIEDZI FILOZOFICZNO-RELIGUNEJ 15 W ykonując sum iennie swą pracę, tłum acz pow inien jed n ak pam iętać, że im m niej jest w tekście rosyjskim archaizm ów , tym bardziej je st on zrozum iały dla dzisiejszego czytelnika.
W wypowiedzi filozoficzno-religijnej w yrażenia charakterystyczne dla danego au to ra przep latają się z pow szechnie przyjętym i stałym i po łączeniam i wyra zowymi, takim i jak пр.: Ч етвероеван гел и е — czteroposłaciowe Ewangelie, Б огопознание - poznanie Boga, Т риедины й Б ог - B óg w Trójcy Jedyny, Богочеловек - Bóg Człow iek itd. T łum aczenie tego ro dzaju stałych połączeń wyrazowych nie byłoby możliwe bez u przedniego oczytania.
Tłum aczenie na język rosyjski niełatw ego przecież tek stu pap ieża Ja n a Paw ła II doprow adziło m nie do w niosku, że każdy term in w oryginale m usi rzeczy wiście dokładnie odpow iadać term inow i w przekładzie, co je st poważnym p ro blem em z uwagi na b rak rosyjskiego słow nika term in o lo g ii katolickiej. D lateg o przekład przed oddaniem do d ruku pow inien być d o k ład n ie spraw dzony przez znającego język teologa. Najlepszy rusycysta, w tym także native speaker, m oże popełnić karygodne błędy doktrynalne.
