DOI: http://dx.doi.org/10.18290/rt.2015.62.12-4
KS. KAZIMIERZ PANUĝ
KATECHIZM KO
ĝCIOŁA KATOLICKIEGO
W SŁU
ĩBIE PRZEPOWIADANIA HOMILIJNEGO
THE CATECHISM OF THE CATHOLIC CHURCH IN SERVICE OF HOMILY PREACHING
A b s t r a c t. The Homiletic Directory issued by the Congregation for Divine Worship and the Discipline of the Sacraments of 2014 calls the Catechism of the Catholic Church „an invaluable resource for the preacher… The Catechism presents what we believe, how we worship, how we live, and how we pray” (DH 23). The Catechism shows the unity of God’s mystery and its central place of Jesus Christ. The Directory, perceiving the need of the catholic dimension in homily preaching presents in details in a special Appendix entitled the Homily and the Catechism of the
Catholic Church which texts from the Catechism are closely related to the kerygma of biblical
readings for particular Sundays and holidays. Thanks to such an approach the message of scrip-tural readings is connected with the living tradition of the whole Church and of the analogy of faith and the Catechism itself helps the homilist in preparation and theological study of the homi-ly. Thus, the homily, based on its biblical and liturgical source, i.e. the mystery of Christ proc-laimed in the Word of God and celebrated in the liturgy would also transfer the didaskalia con-tents for theological studies. However, the catechetic material included in such a homily would be essentially different from old catechism sermons. The subject matter of catechesis conducted within the homily would be determined by the liturgy, especially the form of a Lectionary and not the catechism. Therefore, the themes of faith would be presented from the liturgical, biblical and mystagogical perspectives. The Truths of Faith in homily would become a living and personal experience in liturgy.
Key words: Homiletic Directory, Catechism of the Catholic Church, homily, catechism sermon,
catechetic dimension of liturgical preaching.
Jednym z najdonioĞlejszych wydarzeĔ w najnowszej historii KoĞcioła by-ło opublikowanie w 1992 roku Katechizmu KoĞcioła Katolickiego1. Jego
Ks. prof. dr hab. KAZIMIERZ PANUĝ – kierownik Katedry Homiletyki w Instytucie Liturgicz-nym Wydziału Teologicznego, Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie; prezes Polskiego Towarzystwa Teologicznego; adres do korespondencji: ul. M. Beniowskiego 39, 30-066 Kraków; e-mail: kazimierz.panus@upjp2.edu.pl
opracowanie było duĪym sukcesem. W XX wieku Stolica Apostolska po-dejmowała bowiem kilkakrotnie działania na rzecz zredagowania katechi-zmu. Nie ukoĔczyły swoich prac komisje robocze powołane przez papieĪy: Benedykta XV, Piusa XI, Piusa XII i Jana XXIII. Katechizm KoĞcioła Kato-lickiego udało siĊ opracowaü dopiero za pontyfikatu Jana Pawła II. Jego ce-lem – jak podkreĞlono we WstĊpie – jest „przedstawienie organicznego i syntetycznego wykładu istotnych i podstawowych treĞci nauki katolickiej, obejmujących zarówno wiarĊ, jak i moralnoĞü w Ğwietle Soboru WatykaĔ-skiego II i całoĞci Tradycji KoĞcioła” (KKK 11). Związek Katechizmu z So-borem WatykaĔskim II podkreĞlony został symbolicznie takĪe przez datĊ je-go ogłoszenia: 11 paĨdziernika 1992 roku2, a wiĊc dokładnie w trzydziesto-lecie rozpoczĊcia tego najwaĪniejszego wydarzenia eklezjalnego XX wieku3. To w tym dniu Jan Paweł II podpisał konstytucjĊ apostolską Fidei deposi-tum, promulgującą Katechizm, owoc szeĞcioletniej kolegialnej pracy wielu osób. To współbrzmienie wielu głosów stworzyło prawdziwą „symfoniĊ wiary” – stwierdza papieĪ w tym dokumencie4.
1. „SYMFONIA WIARY”
Czym jest symfonia? Termin ten wywodzi siĊ z tradycji grecko-łaciĔskiej i oznacza harmonijne, miłe dla ludzkiego ucha zlanie siĊ w jedną całoĞü wie-lu dĨwiĊków bądĨ tonów. W muzyce w klasycznym kształcie symfonia oznacza zazwyczaj czteroczĊĞciowy utwór na pełną orkiestrĊ, popularny w XVIII, XIX i w pierwszej połowie XX wieku. Z takich wielkich kompo-zycji o wspaniałej formie zasłynĊli przede wszystkim klasycy wiedeĔscy, zwłaszcza Franz Joseph Haydn (zm. 1809) i Wolfgang Amadeusz Mozart
1
Jak zauwaĪa J. Królikowski (Katechizm KoĞcioła Katolickiego i duszpasterstwo. W:
Kate-chizowaü dzisiaj. Problemy i wyzwania. Red. J. STALA. Kielce 2004 s. 38), publikacja Katechizmu była jednym z bardziej entuzjastycznie przeĪywanych wydarzeĔ eklezjalnych ostatnich lat. „Times” nazwał je nawet najwiĊkszym i najwaĪniejszym po Soborze WatykaĔskim II wydarze-niem w Īyciu dwudziestowiecznego KoĞcioła. Towarzyszyło tej publikacji wielkie zainteresowa-nie, o czym Ğwiadczą szybkie tłumaczenia i siĊgające setek tysiĊcy nakłady.
2
Polskie tłumaczenie Katechizmu ukazało siĊ dopiero pod koniec 1994 r.
3 R. MURAWSKI. Geneza i załoĪenia Katechizmu KoĞcioła Katolickiego. „Seminare” 10: 1994 s. 45.
4
W. OSIAL. Katechizm KoĞcioła Katolickiego a wyzwania doktrynalnej katechezy KoĞcioła. „Studia Loviciensia” 16: 2014 s. 213.
(† 1791). Rozwinął ją i rozbudował Ludwig van Beethoven († 1827), a kontynuowali inni kompozytorzy XIX i XX wieku5.
Nazwanie „symfonią wiary” Katechizmu KoĞcioła Katolickiego nie wyni-ka tylko stąd, Īe składa siĊ on z czterech czĊĞci. Istotnie tworzą go niejako „cztery filary” (KKK 13), czyli: Wyznanie wiary, Celebracja misterium chrzeĞcijaĔskiego, ĩycie w Chrystusie i Modlitwa chrzeĞcijaĔska. Są one – jak przypomina papieĪ w konstytucji apostolskiej Fidei depositum – ĞciĞle ze sobą wzajemnie powiązane. Tak wiĊc „misterium chrzeĞcijaĔskie jest przedmiotem wiary (czĊĞü pierwsza); jest ono celebrowane i przekazywane w liturgii (czĊĞü druga); jest obecne, by oĞwiecaü i umacniaü dzieci BoĪe w ich działaniu (czĊĞü trzecia); stanowi podstawĊ naszej modlitwy, której uprzywilejowaną formą jest Ojcze nasz; jest przedmiotem naszego błagania, uwielbienia i wstawiennictwa (czĊĞü czwarta)”. Struktura Katechizmu za-chowuje dwa podstawowe działania: inicjatywĊ zbawczą Boga (pierwsze dwie czĊĞci) oraz moralną i modlitewną odpowiedĨ człowieka na BoĪe we-zwanie (czĊĞü III i IV)6.
W Katechizmie KoĞcioła Katolickiego nie ma rzeczy zbĊdnych. Stosuje on teĪ ciekawą metodĊ poglądową. KaĪda z czterech czĊĞci tej „symfonii wiary” rozpoczyna siĊ reprodukcją rysunku, obrazu, fresku, płaskorzeĨby lub miniatury, pochodzących ze starochrzeĞcijaĔskiej ikonografii, które wraz z towarzyszącym mu wyjaĞnieniem stanowi jakby motto nastĊpującego po-tem wykładu chrzeĞcijaĔskiej nauki7. MoĪna zatem wnioskowaü, Īe MiĊdzy-narodowa Komisja przygotowująca Katechizm nie tylko uznała potrzebĊ za-mieszczenia w nim ilustracji, widząc w nich waĪny czynnik słuĪący wizuali-zacji poruszanych zagadnieĔ, ale równieĪ wyraziła zgodĊ na takie, a nie inne obrazy. Jest ich w sumie piĊü.
Najbardziej widocznym, choü jednoczeĞnie najmniej efektownym jest ry-sunek zamieszczony na okładce Katechizmu. Przedstawia on fragment chrze-ĞcijaĔskiej płyty nagrobnej z koĔca III wieku, znajdującej siĊ w katakum-bach Domitylli w Rzymie8. Jest na niej wyryty obraz nawiązujący do Īycia pasterskiego, uroków wsi, sielanki, moĪna rzec – idylli. Motyw ten siĊga po-czątkami jeszcze staroĪytnoĞci pogaĔskiej. Przedstawia pasterza
5
Zob. W. KOPALIēSKI. Słownik mitów i tradycji kultury. Warszawa 1985 s. 1126. 6
W. OSIAL. Katechizm KoĞcioła Katolickiego s. 220.
7 S. CZERWIK. PojĊcie liturgii według dokumentów reformy soborowej i nowego Katechizmu
KoĞcioła Katolickiego. W: Misterium liturgii w Katechizmie KoĞcioła Katolickiego. Materiały se-sji naukowej. Red. J.J. KOPEû, H. SOBECZKO, R. PIERSKAŁA. Opole 1995 s. 20.
8
jącego wraz z owieczką pod drzewem. Jedną rĊką wspiera siĊ on na lasce, w drugiej trzyma flet, którym wydaje kojące uszy dĨwiĊki9.
ChrzeĞcijanie w tym prostym rysunku widzieli symbol odpoczynku i szczĊĞcia, które dusza zmarłego znajduje w Īyciu wiecznym. PoniewaĪ Ka-techizm wszystko odnosi do Chrystusa, takĪe i ten obraz ma wymowĊ chry-stocentryczną. Chrystus jest bowiem – jak sam siĊ okreĞlił – Dobrym Paste-rzem (por. J 10, 11). On to swoim autorytetem, który symbolizuje trzymana w rĊku laska, prowadzi i strzeĪe wiernych, zobrazowanych na rysunku przez wpatrzoną w niego owieczkĊ. Jego owce słuchają Jego głosu i idą za Nim (por. J 10, 27). Przyciąga ich melodyjną symfonią prawdy, co podkreĞla na rysunku gra na flecie. Dobry Pasterz pozwala im spocząü w cieniu „drzewa Īycia”, swego odkupieĔczego krzyĪa, który otwiera na nowo raj. „Daje im Īycie wieczne” (J 10, 28) – jak zapewnia ewangelista Jan. Na chrystocen-tryzm Katechizmu wskazują teĪ słowa otwierające cały tekst. Mottem bo-wiem ksiąĪki jest zdanie nawiązujące do mowy Ğw. Piotra: „Nie dano lu-dziom pod niebem Īadnego innego imienia, w którym mogliby byü zbawie-ni” (Dz 4, 12), jak tylko imiĊ JEZUS10.
2. „SYMFONIA WIARY”
W ĩYCIU UCZNIA CHRYSTUSA I KAZNODZIEI
Zadaniem kaĪdego chrzeĞcijanina jest zbudowanie solidnego gmachu wiary. KaĪdy ochrzczony jest bowiem Īywą Ğwiątynią Boga, której funda-mentem jest Jezus Chrystus (por. 1 Kor 3, 16; Ef 2, 20). Winien on w niej to „jedyne misterium chrzeĞcijaĔskie” wyznawaü, celebrowaü, przeĪywaü i przemodliü – jak podkreĞla abp Bruno Forte11. Tymczasem nie jest to łatwe, gdyĪ Īyjemy w Ğwiecie, którego kulturĊ okreĞla siĊ niejednokrotnie mianem kultury „lampy błyskowej” (flash-light)12, którą cechuje daleko idące roz-członkowanie wątków, z których rzadko kto potrafi stworzyü całoĞciową
9
T. PANUĝ. O ilustracjach w Katechizmie KoĞcioła Katolickiego. W: Catechetica. Porta
fidei. Red. A. KICIēSKI, P. GOLISZEK. Lublin 2012 s. 183-184. 10
T. PANUĝ. Zasada chrystocentryzmu i jej realizacja w polskiej katechizacji. Kraków 2010 s. 218-219.
11 B. FORTE. Fundamenty wiary. Kraków 2012 s. 8. 12
Ch. SCHÖNBORN. Idee przewodnie Katechizmu KoĞcioła Katolickiego. W: W co KoĞciół
wierzy i z czego Īyje? W 10. rocznicĊ opublikowania Katechizmu KoĞcioła Katolickiego. Red.
syntezĊ. W jej powstaniu duĪą pomocą moĪe byü Katechizm KoĞcioła Kato-lickiego.
Jego powstanie i sukces, jaki odniósł, Ğwiadczą o tym, Īe nie moĪna ne-gowaü moĪliwoĞci wyraĪenia w powszechnie zrozumiałych słowach tego, w co wierzymy. Gdyby to siĊ nie udało, wówczas jednoĞü KoĞcioła byłaby fikcją, podobnie jak jednoĞü wiary i całej ludzkoĞci. Co wiĊcej, pozytywne przyjĊcie, z jakim siĊ spotkał Katechizm w tak odmiennych stronach Ğwiata, jak Afryka, Azja czy Ameryka, dowodzi, Īe udało siĊ go napisaü w taki spo-sób, iĪ jest on zrozumiały dla kaĪdego, niezaleĪnie od wykształcenia, róĪnic kulturowych i kontekstu, w którym Īyje człowiek wierzący13. Nie moĪna za-tem negowaü moĪliwoĞci wyraĪenia w powszechnie zrozumiałych słowach tego, w co wierzymy, a tym samym moĪliwoĞci opracowania tego typu ksiąĪki14.
Stale widoczne w Katechizmie pragnienie stworzenia całoĞciowej syntezy wiary odnowionej przez nauczanie Soboru WatykaĔskiego II winno inspiro-waü kaĪdego katolika do budowania solidnego gmachu syntezy swej wiary. Ma on byü oparty nie na hipotezach, lecz na pewnoĞci wiary. O tej niebez-piecznej tendencji zastĊpowania pewnoĞci wiary – pewnoĞcią hipotez, pro-pagowanej przez niektóre krĊgi intelektualistów, tak mówił kard. Joseph Ratzinger w 1983 roku, a wiĊc jeszcze przed powstaniem Katechizmu:
PewnoĞü wiary zostaje zastąpiona zaufaniem do hipotezy historycznej. Ten sposób postĊpowania wydaje mi siĊ irytujący. Gwarancja hipotezy historycznej, obecna w licznych wykładach katechizmowych, wyprzedza o krok pewnoĞü wiary, która schodzi do poziomu nieokreĞlonego zaufania, nie posiadającego okreĞlonych rysów. Ale Īycie nie jest hipotezą, a tym bardziej Ğmierü; zamykamy siĊ ponownie w szkla-nej szkatułce pewnego Ğwiata intelektualnego, który wyłonił siĊ sam z siebie i który równie dobrze mógłby przestaü istnieü15
.
W stworzeniu „symfonii wiary” u kaĪdego wierzącego w Chrystusa duĪą rolĊ ma do odegrania kaznodzieja. Przez posługĊ słowa BoĪego jest on ni-czym inĪynier nadzorujący wznoszenie tego gmachu wiary. „Jego centrum i jego istota jest zawsze ta sama: Bóg, który objawił swoją ogromną miłoĞü w Chrystusie umarłym i zmartwychwstałym” – podkreĞla papieĪ Franciszek
13
J. RATZINGER. Katechizm KoĞcioła Katolickiego a optymizm zbawionych. „Communio” 4 (1994) s. 10.
14
J. RATZINGER. AktualnoĞü doktrynalna Katechizmu KoĞcioła Katolickiego. „L’Osservatore Romano” (wyd. pol.) 2003 nr 3 s. 49-50.
15 TamĪe.
w 11 numerze adhortacji apostolskiej Evangelii gaudium. Zaakcentowana tu zasada chrystocentryzmu trynitarnego, porządkująca przekaz prawd wiary, domaga siĊ nie tylko wiernego przekazywania tego, co Jezus nauczał o Bogu i człowieku, ale równieĪ w taki sposób, by nauka ta stanowiła spójną i Īywą syntezĊ – integrum fidei. Zadanie to ułatwia takie uporządkowanie prawd wiary, by historia zbawienia skoncentrowana była wokół Jezusa Chrystusa jako swojego centrum. NaleĪy zatem tak głosiü orĊdzie chrzeĞcijaĔskie, by ukazaü Stary Testament jako przygotowanie do Ewangelii, a pełniĊ Obja-wienia unaoczniü w Chrystusie. Tym samym zasada chrystocentryzmu staje siĊ pierwszoplanową w odczytaniu dziejów zbawienia16.
3. DYREKTORIUM HOMILETYCZNE O KATECHIZMIE KOĝCIOŁA KATOLICKIEGO
WartoĞü Katechizmu KoĞcioła Katolickiego jako Ĩródła i wzoru głoszenia homilii podkreĞla teĪ Dyrektorium homiletyczne, dokument Kongregacji ds. Kultu BoĪego i Dyscypliny Sakramentów ogłoszony pod koniec 2014 roku. Dyrektorium to stanowi odpowiedĨ na gorący apel, jaki zawarł papieĪ Bene-dykt XVI w posynodalnej adhortacji apostolskiej Verbum Domini – O słowie BoĪym w Īyciu i misji KoĞcioła w 2010 roku. W numerze 60 tego dokumentu Ojciec Ğw. pisał:
Zwracam siĊ z proĞbą do kompetentnych władz, aby pomyĞlano równieĪ o odpo-wiednich narzĊdziach i materiałach, które pomogą kapłanom w jak najlepszym wy-pełnianiu ich zadania, takich jak na przykład Dyrektorium homiletyczne, w którym kaznodzieje bĊdą mogli znaleĨü pomoc przydatną w przygotowywaniu siĊ do pełnie-nia swojej posługi17.
W efekcie tych wysiłków powstała licząca ponad sto stron publikacja ad-resowana do wszystkich „sług Słowa” (por. Łk 1, 2), a wiĊc biskupów, ka-płanów i diakonów całego Ğwiata. Dyrektorium homiletyczne składa siĊ z dwóch czĊĞci. W pierwszej, zatytułowanej „Homilia i jej Ğrodowisko litur-giczne”, opisano istotĊ, funkcjĊ i szczególny kontekst przepowiadania, a
16
S. PAWŁOWSKi. Znaczenie zasady hierarchii prawd w kaznodziejstwie. W: Integralne
kształcenie kaznodziei. Red. W. BROēSKI. Lublin 2006 s. 212-217. 17
Zob. M. RADEJ. Potrzeba „Dyrektorium homiletycznego”. „Polonia Sacra” 15: 2011 nr 28 s. 207-226; M. RADEJ. W oczekiwaniu na „Dyrektorium homiletyczne”. „Materiały Homile-tyczne” 271: 2012 s. 5-17.
Īe pewne charakteryzujące go aspekty, jak równieĪ cechy, którymi powinien siĊ wyróĪniaü kaznodzieja. Druga czĊĞü, znacznie dłuĪsza, nosi tytuł „Ars praedicandi” i zajmuje siĊ sztuką kaznodziejstwa, jej metodologią i główny-mi cechagłówny-mi. Tytułem przykładu przedstawiono teĪ pewne klucze odczytania czytaĔ biblijnych na poszczególne niedziele okresów liturgicznych, a takĪe w mszach w dni powszednie oraz w celebracji sakramentu małĪeĔstwa i ob-rzĊdach pogrzebu. Powstrzymano siĊ jednak od prezentacji wzorcowych kazaĔ.
Jak juĪ wspomniano wyĪej, Dyrektorium homiletyczne docenia wartoĞü Katechizmu KoĞcioła Katolickiego. Nazywa go
nieocenionym Ĩródłem dla głosiciela homilii chcącego stosowaü trzy omawiane przez nas zasady interpretacji. Dostarcza nadzwyczajnego przykładu „jednoĞci całe-go Pisma ĝwiĊtego”, Īywej tradycji całego KoĞcioła i „analogii wiary”. Staje siĊ to szczególnie jasne, gdy doceniamy dynamiczne powiązanie czterech czĊĞci
Katechi-zmu. Katechizm pokazuje, w co wierzymy, jak sprawujemy kult, jak Īyjemy i jak siĊ
modlimy. MoĪna to porównaü do czterech wzajemnie powiązanych tematów symfo-nii (DH 23).
WyraĪają to łaciĔskie sformułowania: lex credendi, lex vivendi, lex oran-di – prawdy wiary, zasady moralne, modlitwa (kult, liturgia). Katechizm wskazuje na jednoĞü BoĪego misterium, a w nim na centralne miejsce Jezusa Chrystusa, „który umarł i zmartwychwstał, zawsze jest obecny w KoĞciele, zwłaszcza w sakramentach; jest On prawdziwym Ĩródłem wiary, wzorem chrzeĞcijaĔskiego postĊpowania, nauczycielem naszych modlitw” (DH 23). Odsyłacze, które wiąĪą cztery czĊĞci Katechizmu, uwraĪliwiają homilistĊ na analogiĊ wiary, aby interpretował słowo BoĪe w ramach Īywej tradycji Ko-Ğcioła i w Ğwietle jednoĞci całego Pisma ĝwiĊtego. Z kolei indeks biblijny dowodzi, Īe całe nauczanie KoĞcioła jest przenikniĊte słowem Biblii. Homi-leci mogą posługiwaü siĊ tym indeksem, aby poznaü, jak poszczególne tek-sty biblijne są uĪyte w innych kontekstach w celu pouczenia doktrynalnego i moralnego.
Dyrektorium homiletyczne nie poprzestaje jedynie na pochwale dla tej „symfonii wiary”, jaką jest Katechizm KoĞcioła Katolickiego. W specjalnym apendyksie, pierwszym dodatku do dokumentu, zatytułowanym „Homilia i Katechizm KoĞcioła Katolickiego”, szczegółowo podaje, które teksty Kate-chizmu wiąĪą siĊ ĞciĞle z kerygmatem czytaĔ poszczególnych niedziel i Ğwiąt w trzyletnim cyklu ABC roku liturgicznego oraz z uroczystoĞciami: Ğw. Józefa, ĞwiĊtych apostołów Piotra i Pawła, Niepokalanego PoczĊcia
i WniebowziĊcia NMP oraz Wszystkich ĝwiĊtych. DziĊki temu zabiegowi orĊdzie czytaĔ biblijnych wiąĪe siĊ z Īywą tradycją i analogią wiary, a sam Katechizm słuĪy pomocą homiliĞcie w przygotowaniu i teologicznym pogłĊ-bieniu homilii.
Zabieg ten nie jest nowy. Stosowano go juĪ w czasach, gdy jeszcze nie znano katechizmu. Wybitni teologowie dostarczali kaznodziejom materiały, z których mogli oni opracowaü swe wystąpienia. ZachĊcali ich w ten sposób do twórczej pracy i unikania siĊgania po tzw. gotowce. Czynił tak m.in. Ğw. Antoni z Padwy (1195-1231), wielki kaznodzieja franciszkaĔski i doktor KoĞcioła. Jest on autorem Sermones dominicales (1229) oraz Sermones in solemnitatibus seu sanctorales (1230), napisanych na Īyczenie kard. Rinalda z Segni (póĨniejszego papieĪa Aleksandra IV). Jego Sermones to rozprawy naukowe w formie kazaĔ, dotyczące waĪniejszych zagadnieĔ z teologii do-gmatycznej, moralnej i ascetycznej. Swe wywody Antoni potwierdzał cyta-tami z Pisma ĝwiĊtego i wypowiedziami Ojców KoĞcioła, zwłaszcza Ğw. Augustyna. Z danych skrypturystycznych Antoni wydobywał sens mistycz-ny, alegoryczny i moralny; niezrozumiałe miejsca Starego Testamentu wyja-Ğniał tekstami z Nowego Testamentu; bronił nauki o jednoĞci Boga i bóstwie Chrystusa przeciw katarom i patarenom; czĊstym tematem jego dzieł była Eucharystia, mĊka Pana Jezusa i mariologia. Sermones Ğw. Antoniego nie są zapisem jego kazaĔ i nie dają dokładnego wyobraĪenia o rzeczywistym gło-szeniu słowa BoĪego przez niego. Są natomiast wykładem, rodzajem biblij-no-teologicznego traktatu, ubranym w literacką szatĊ kazaĔ. W ten sposób ich autor pomagał braciom w przygotowaniu wystąpieĔ na ambonie. Dawał im materiał, ale równoczeĞnie nie zwalniał od osobistego wysiłku celem do-brego opracowania kazania. Materiał biblijno-teologiczny jest wspólny dla wszystkich podejmujących posługĊ głoszenia słowa BoĪego, podczas gdy samo kazanie powinno zawieraü cząstkĊ trudu opracowującego go kazno-dziei18.
4. POTRZEBA WYMIARU KATECHETYCZNEGO W PRZEPOWIADANIU HOMILIJNYM
Poruszanie siĊ po gmachu wiary, której bramy są szeroko otwarte (por. Dz 14, 27), wymaga dobrej orientacji. „Przekroczenie tych podwoi oznacza
18
wyruszenie w drogĊ, która trwa całe Īycie” – pisał papieĪ Benedykt XVI we wstĊpie listu Porta fidei ogłaszającego Rok Wiary. Dla ogromnej wiĊkszoĞci katolików polskich niedzielna homilia jest nadal podstawowym Ĩródłem wiedzy religijnej i inspiracji do Īycia chrzeĞcijaĔskiego. To oczywiste stwierdzenie budzi szereg pytaĔ: Czy dzisiejsi słuchacze homilii mają moĪ-noĞü poznaü swoją wiarĊ? Czy moĪna w homilii, która powinna byü wyja-Ğnieniem czytaĔ biblijnych z ich konkretnym odniesieniem do Īycia danej wspólnoty wiernych, przekazaü całoĞü prawd wiary i moralnoĞci? Wszystkie te kwestie pokazują, jak waĪny jest wymiar katechetyczny przepowiadania liturgicznego, okreĞlany w teorii stopni homilii greckim terminem didaska-lia. Dotyczy on przekazu całoĞci Objawienia, a wiĊc Chrystusowej wiary i wymagaĔ moralnych, w ramach przepowiadania liturgicznego. Jest to jeden z tych zapalnych punktów współczesnego przepowiadania polskiego, który wciąĪ wywołuje Īywą krytykĊ. Wraca tu bowiem, niczym bumerang, wie-lokrotnie spotykana tĊsknota za kazaniami katechizmowymi, które zdo-minowały kaznodziejstwo katolickie w drugiej połowie XIX i pierwszej XX wieku19.
Zielone Ğwiatło, zapalone dla homilii jako podstawowej formy nauczania chrzeĞcijaĔskiego przez soborowe konstytucje o liturgii Sacrosanctum conci-lium (nr 52) i o objawieniu BoĪym Dei verbum (nr 24), nie wyeliminowało problemu kazaĔ katechizmowych. Co wiĊcej, nieudolna praktyka głoszenia homilii, chociaĪby opartych na schemacie: „W pierwszym czytaniu jest to..., w drugim to..., w trzecim to...”, lub opowiadanie własnymi słowami dopiero co odczytanej ewangelii, sprawiła, Īe na nowo odĪyło wołanie o powrót ka-zaĔ katechizmowych20.
O tym, Īe naleĪy poprawiü jakoĞü homilii, zdolnej dopomagaü pełnemu zrozumieniu oraz oddziaływaniu słowa BoĪego na Īycie wiernych, wyraĨnie pisał takĪe papieĪ Benedykt XVI w adhortacji apostolskiej Sacramentum Caritatis z 2007 r. Domaga siĊ tam, „by wychodząc od trzyletniego cyklu lekcjonarza, przedstawiano wiernym w sposób właĞciwy homilie
19
K. PANUĝ. Kazania katechizmowe – przeĪytek czy szansa? W: Głoszenie i celebrowanie
wiary. Wokół wyzwaĔ ewangelizacji. Red. K. LIJKA, S. WIĝNIEWSKI. PoznaĔ 2014 s. 86. 20
Jako podaje W. Przyczyna (Homilia piĊüdziesiąt lat po Soborze WatykaĔskim II, pytania,
problemy, wyzwania. Kraków 2013 s. 60), idąc za tym oczekiwaniem biskup tarnowski, Wiktor
Skworc, wydał 28 wrzeĞnia 2002 roku dekret, w którym postanowił: „Podejmując realizacjĊ [...] programu duszpasterskiego w Diecezji Tarnowskiej, zarządzam, aby w ciągu najbliĪszych dwóch lat podczas Mszy ĝwiĊtych niedzielnych we wszystkich parafiach były głoszone kazania katechi-zmowe”.
ne” (nr 46). JednakĪe ma ona mieü katechetyczny i zachĊcający cel. Co wiĊ-cej, według adhortacji treĞü tych homilii „naleĪy czerpaü w sposób pewny z Magisterium w oparciu o cztery «filary» okreĞlone przez Katechizm Ko-Ğcioła Katolickiego i niedawno ogłoszone Kompendium, a wiĊc: wyznanie wiary, celebracja misterium chrzeĞcijaĔskiego, Īycie w Chrystusie, modlitwa chrzeĞcijaĔska” (nr 46).
CzyĪby zatem papieĪ Benedykt widział niewystarczalnoĞü dotychczaso-wej praktyki homilii? WyraĨne odwołanie siĊ do czterech filarów Katechi-zmu pozwala bowiem sądziü, iĪ postuluje on zrewidowanie dotychczasowego widzenia tej uprzywilejowanej dotąd formy głoszenia słowa BoĪego. Powin-na oPowin-na bardziej akcentowaü katechetyczny wymiar, podejmowaü najwaĪniej-sze tematy doktrynalne i moralne, a nade wszystko przez bezpoĞrednie spo-tkanie z Jezusem Chrystusem nauczającym w słowach Pisma ĝwiĊtego, przyczyniaü siĊ do pogłĊbienia Īycia religijnego współczesnych uczniów Chrystusa21.
Niewiara w skutecznoĞü homilii sprawia, Īe kaznodzieje zastĊpują ją ka-zaniami i to nie tylko z okazji rekolekcji, lecz takĪe w niedziele zwykłe w ciągu roku, a nawet w adwencie i w wielkim poĞcie. Powstaje wówczas dziwna sytuacja: czytania są z lekcjonarza, a kazanie ma za podstawĊ do-wolny tekst biblijny. Taka praktyka godzi w integralnoĞü liturgii, wprowa-dza do niej obcy element i rodzi dylemat – słuchaü słów wziĊtych z lekcjo-narza czy kaznodziejĊ wygłaszającego kazanie na inny niĪ sygnalizowany przez czytania liturgiczne temat? Pewnym rozwiązaniem tego problemu by-łoby takie dobranie czytaĔ, by ich treĞci znalazły swe odbicie w kazaniu22.
Pojawia siĊ na nowo problem katechizmowego wymiaru homilii, czyli te-go, w jakim stopniu homilia powinna byü teĪ katechezą. Wydaje siĊ, Īe ze wzglĊdu na dziĊkczynny i doksologiczny wymiar nie moĪna homilii trakto-waü jako miejsca systematycznego (katechizmowego) wykładu prawd wiary. Wbrew temu, czego oczekiwałoby wielu duszpasterzy, homilia nie moĪe rozwiązywaü problemu katechezy. MoĪe natomiast słuĪyü katechezie, roz-budzając jej głód, który moĪna zaspokajaü przy róĪnych okazjach, na przy-kład przed rozpoczĊciem Mszy Ğw. niedzielnej lub po modlitwie pokomu-nijnej, a przed ogłoszeniami duszpasterskimi. Najlepiej jednak byłoby, gdy-by katecheza nie gdy-była wiązana z niedzielną Eucharystią, lecz odbywała siĊ w innym stosownym czasie.
21
K. PANUĝ. Kazania katechizmowe – przeĪytek czy szansa s. 90. 22
O tym, Īe homilia nie do koĔca wystarcza w polskiej rzeczywistoĞci, Ğwiadczy próba pogodzenia jej z kazaniem poprzez tak zwaną „kazanio- -homiliĊ”. Autorem tego okreĞlenia był prymas Józef Glemp († 2013), który nazwy tej uĪył w swym wykładzie z okazji otrzymania doktoratu honorowe-go Uniwersytetu Kardynała Stefana WyszyĔskiego w dniu 8 paĨdziernika 2011 roku. Kardynał powiedział wówczas:
Osobnej analizy wymagałoby ukazanie przejĞcia od tematyki nakazanej w progra-mach duszpasterskich do formy propozycji homiletycznych, jakie podawane są obecnie, gdy Komisji Duszpasterskiej Episkopatu przewodniczy arcybiskup Damian ZimoĔ. Propozycje tematyczne homilii, jakie otrzymujemy dzisiaj, są nie tylko wielką pomocą dla parafialnych głosicieli słowa BoĪego, ale takĪe owocem duĪego wysiłku intelektualnego zmierzającego do tego, by program duszpasterski danego roku, w wymiarze ogólnopolskim lub diecezjalnym, połączyü z liturgią i przeĪywa-niem kerygmy. Mamy wiĊc do czynienia z kazanio-homilią jako rodzajem przepo-wiadania w Polsce23.
W rozumieniu kard. J. Glempa kazanio-homilia oznacza jednostkĊ prze-powiadania łączącą w sobie elementy kazania i homilii. Swoją treĞü czerpie z tekstów biblijnych i liturgicznych przypadających na dany dzieĔ i z tek-stów doktrynalnych pochodzących na przykład z Katechizmu KoĞcioła Kato-lickiego. Teksty biblijne i liturgiczne mają na celu wprowadzenie w spra-wowane misterium, a teksty doktrynalne pouczenie o wynikającej z nich prawdzie wiary. Tak ujĊta kazanio-homilia jest wiĊc zwyczajną homilią, po-niewaĪ Īywi siĊ tekstami z liturgii dnia i jako taka moĪe byü głoszona pod-czas Eucharystii24.
Łatwo zauwaĪyü, Īe w tym kierunku idzie Dyrektorium homiletyczne, wskazując szczegółowo teksty Katechizmu wiąĪące siĊ ĞciĞle z kerygmatem czytaĔ poszczególnych niedziel i Ğwiąt. Tak wiĊc homilia, opierając siĊ na swym biblijno-liturgicznym Ĩródle, czyli na misterium Chrystusa, prokla-mowanym w słowie BoĪym i celebrowanym w liturgii, byłaby takĪe miej-scem przekazu treĞci didaskalijnych, słuĪących teologicznemu pogłĊbieniu. JednakĪe zawarty w tak ujĊtej homilii materiał katechizmowy zasadniczo róĪniłby siĊ od dawnych kazaĔ katechizmowych. TematykĊ katechezy
23
L. SZEWCZYK. Homilia czy kazanie? O nieuzasadnionym sentymencie kaznodziejów do
ka-zaĔ katechizmowych. „Przegląd Homiletyczny” 14: 2010 s. 16.
24 Jak zauwaĪa W. PRZYCZYNA (Homilia, piĊüdziesiąt lat s. 214-215), z punktu widzenia teo-logicznego „kazanio-homilia” nadaje siĊ do głoszenia w Eucharystii, poniewaĪ wyrasta z tekstów ĞwiĊtych (biblijnych i liturgicznych). Jego zdaniem pewne wątpliwoĞci budzi tylko sama nazwa, która jest sztuczna, myląca i w związku z tym nie nadaje siĊ do rozpowszechniania.
wadzonej w ramach homilii wyznaczałaby liturgia, a zwłaszcza układ Lek-cjonarza, a nie katechizm. Dlatego teĪ treĞci wiary byłyby ujĊte od strony li-turgicznej, biblijnej i mistagogicznej. Prawdy wiary głoszone w homilii sta-łyby siĊ przedmiotem Īywego i osobistego doĞwiadczenia w liturgii.
Na podstawie układu Lekcjonarza i sugerowanych przez Dyrektorium prawd z Katechizmu moĪliwe jest takĪe planowanie tematów homilii na cały rok lub na jakiĞ okres liturgiczny. Takie przepowiadanie moĪe siĊ staü miej-scem prawdziwej katechezy mistagogicznej, która nie tylko bĊdzie pouczaü, lecz takĪe wprowadzaü w doĞwiadczenie zbawienia dostĊpne w celebracji liturgicznej. Jak podkreĞla S. Dyk, przy tematycznym programowaniu homi-lii naleĪy pamiĊtaü o kilku waĪnych kryteriach: (1) nie moĪna zapominaü, Īe homilia jest integralną czĊĞcią liturgii, a zatem element didaskalijny nie moĪe zdominowaü elementu mistagogicznego; nie moĪna wiĊc zacieraü róĪ-nicy miĊdzy odrĊbnymi formami przepowiadania, jakimi są homilia i kate-cheza; (2) podstawowym Ĩródłem homilii muszą byü teksty ĞwiĊte, czyli czytania biblijne i teksty modlitw liturgicznych; (3) naleĪy uwzglĊdniü układ roku liturgicznego oraz Lekcjonarza mszalnego; (4) naleĪy pamiĊtaü o aktu-alizacji antropologicznej, która podejmuje egzystencjalne problemy słucha-czy oraz jest interpretacją ich Īycia w Ğwietle słowa BoĪego; (5) naleĪy uwzglĊdniü soborową wizjĊ Objawienia, które jest najpierw osobowym sa-moudzielaniem siĊ Boga (dostĊpnym takĪe i dzisiaj), a dopiero potem prze-kazem prawd wiary i moralnoĞci25. Jak wiĊc widaü, symfonia wiary, jaką jest Katechizm KoĞcioła Katolickiego, moĪe byü bardzo pomocna w przepowia-daniu homilijnym.
BIBLIOGRAFIA
CZERWIK S.: PojĊcie liturgii według dokumentów reformy soborowej i nowego Katechizmu Ko-Ğcioła Katolickiego. W: Misterium liturgii w Katechizmie KoKo-Ğcioła Katolickiego. Materiały sesji naukowej. Red. J.J. KOPEû, H. SOBECZKO, R. PIERSKAŁA. Opole 1995 s. 20.
CZERWIK S.: Spojrzenie na misterium Eucharystii w dokumentach posoborowych i w Katechi-zmie KoĞcioła Katolickiego. W: Powołanie i słuĪba. KsiĊga jubileuszowa ku czci biskupa Mieczysława Jaworskiego w 70 rocznicĊ urodzin. Red. K. GURDA, T. GACIA. Kielce: Wy-dawnictwo „JednoĞü” 2000 s. 227-243.
25
S. DYK. Kazanie katechizmowe zamiast homilii czy didaskalia w homilii? W: Jak
prze-powiadaü dziĞ. Głoszenie słowa BoĪego w słuĪbie chrzeĞcijaĔskiej wiary. Red. S. DYK, W. CZUPRYēSKI. Olsztyn 2014 s. 75.
DYK S.: Kazanie katechizmowe zamiast homilii czy didaskalia w homilii? W: Jak przepowiadaü dziĞ. Głoszenie słowa BoĪego w słuĪbie chrzeĞcijaĔskiej wiary. Red. S. DYK, W. CZUP -RYēSKI. Olsztyn: SQL 2014 s. 65-78.
FORTE B.: Fundamenty wiary. Kraków: Wydawnictwo OO. Franciszkanów „Bratni Zew” 2012. KRÓLIKOWSKI J.: „Katechizm KoĞcioła Katolickiego” i duszpasterstwo. W: Katechizowaü dzisiaj.
Problemy i wyzwania. Red. J. STALA. Kielce: Wydawnictwo JednoĞü 2004 s. 37-54.
MURAWSKI R.: Geneza i załoĪenia Katechizmu KoĞcioła Katolickiego. „Seminare” 10: 1994 s. 35-45.
OSIAL W.: „Katechizm KoĞcioła Katolickiego” a wyzwania doktrynalnej katechezy KoĞcioła. „Studia Loviciensia” 16: 2014 s. 209-223.
PANUĝ K.: Historia kaznodziejstwa. Kraków: Wydawnictwo Salwator 2007.
PANUĝK.: Kazania katechizmowe – przeĪytek czy szansa? W: Głoszenie i celebrowanie wiary. Wokół wyzwaĔ ewangelizacji. Red. K. LIJKA, S. WIĝNIEWSKI. PoznaĔ: Wydział Teologiczny UAM 2014 s. 75-90.
PANUĝT.: O ilustracjach w Katechizmie KoĞcioła Katolickiego. W: Catechetica. Porta fidei. Red. A. KICIēSKI, P. GOLISZEK. Lublin: Wydawnictwo Natan 2012 s. 183-192.
PANUĝT.: Zasada chrystocentryzmu i jej realizacja w polskiej katechizacji. Kraków: Wydawnic-two WAM 2010.
PAWŁOWSKI S.: Znaczenie zasady hierarchii prawd w kaznodziejstwie. W: Integralne kształcenie kaznodziei. Red. W. BROēSKI. Lublin: Wydawnictwo KUL 2006 s. 211-218.
PRZYCZYNA W.: Homilia piĊüdziesiąt lat po Soborze WatykaĔskim II, pytania, problemy, wy-zwania. Kraków: Wydawnictwo „M” 2013.
RADEJ M.: Potrzeba „Dyrektorium homiletycznego”. „Polonia Sacra” 15: 2011 nr 28 s. 207-226. RADEJ M.: W oczekiwaniu na „Dyrektorium homiletyczne”. „Materiały Homiletyczne”
271 (2012) s. 5-17.
RATZINGER J.: Katechizm KoĞcioła Katolickiego a optymizm zbawionych. „Communio” 4: 1994 s. 3-18.
RATZINGER J.: Przekazywanie i Ĩródła wiary. W: Powstanie i znaczenie Katechizmu KoĞcioła Ka-tolickiego w wypowiedziach papieĪa Jana Pawła II i kardynała Josepha Ratzingera. Red. J. KRÓLIKOWSKI. PoznaĔ: Pallottinum 1997 s. 67-87.
RATZINGER J.: AktualnoĞü doktrynalna Katechizmu KoĞcioła Katolickiego. „L’Osservatore Ro-mano” (wyd. pol.) 2003 nr 3 s. 48-54.
SCHÖNBORN Ch.: Idee przewodnie Katechizmu KoĞcioła Katolickiego. W: W co KoĞciół wierzy i z czego Īyje. W 10. rocznicĊ opublikowania „Katechizmu KoĞcioła Katolickiego”. Red. T. PANUĝ. Kraków: Wydawnictwo Naukowe PAT 2004 s. 21-40.
SIWEK G.: Blaski i cienie współczesnego przepowiadania. Przewodnik dla kaznodziejów i homili-stów. Kraków: Wydawnictwo „M” 2007.
SZEWCZYK L.: Homilia czy kazanie? O nieuzasadnionym sentymencie kaznodziejów do kazaĔ ka-techizmowych. „Przegląd Homiletyczny” 14: 2010 s. 7-17.
ZERFASS R.: Od aforyzmu do kazania. Tłum. G. SIWEK. Cz. 1 Kraków: Wydawnictwo Poligrafia SalezjaĔska 1995.
KATECHIZM KOĝCIOŁA KATOLICKIEGO
W SŁUĩBIE PRZEPOWIADANIA HOMILIJNEGO S t r e s z c z e n i e
Dyrektorium homiletyczne, dokument Kongregacji ds. Kultu BoĪego i Dyscypliny Sakramentów
z 2014 roku, nazywa Katechizm KoĞcioła Katolickiego „nieocenionym Ĩródłem dla głosiciela homilii […]. Katechizm pokazuje, w co wierzymy, jak sprawujemy kult, jak Īyjemy i jak siĊ modlimy” (DH 23). Katechizm wskazuje na jednoĞü BoĪego misterium, a w nim na centralne miejsce Jezusa Chrystusa. Dyrektorium, dostrzegając potrzebĊ wymiaru katechetycznego w prze-powiadaniu homilijnym w specjalnym apendyksie, zatytułowanym Homilia i Katechizm KoĞcioła
Katolickiego, szczegółowo podaje, które teksty Katechizmu wiąĪą siĊ ĞciĞle z kerygmatem czytaĔ
poszczególnych niedziel i Ğwiąt. DziĊki temu zabiegowi orĊdzie czytaĔ biblijnych wiąĪe siĊ z Īywą tradycją i analogią wiary, a sam Katechizm słuĪy pomocą homiliĞcie w przygotowaniu i teologicznym pogłĊbieniu homilii. Tym samym homilia, opierając siĊ na swym biblijno-litur-gicznym Ĩródle, czyli na misterium Chrystusa proklamowanym w słowie BoĪym i celebrowanym w liturgii, byłaby takĪe miejscem przekazu treĞci didaskalijnych, słuĪących teologicznemu pogłĊbieniu. JednakĪe zawarty w tak ujĊtej homilii materiał katechizmowy zasadniczo róĪniłby siĊ od dawnych kazaĔ katechizmowych. TematykĊ katechezy prowadzonej w ramach homilii wyznaczałaby liturgia, a zwłaszcza układ Lekcjonarza, a nie katechizm. Dlatego teĪ treĞci wiary ujĊte byłyby od strony liturgicznej, biblijnej i mistagogicznej. Prawdy wiary głoszone w homilii stałyby siĊ przedmiotem Īywego i osobistego doĞwiadczenia w liturgii.
Słowa kluczowe: Dyrektorium homiletyczne, Katechizm KoĞcioła Katolickiego, homilia, kazanie
