JERZY STARNAWSKI Łódz´
OSI ˛
AGNIE
˛ CIA
KATOLICKIEGO UNIWERSYTETU LUBELSKIEGO
W ZAKRESIE MICKIEWICZOLOGII
I
Dzieje polonistyki w KUL wi ˛az˙ ˛a sie˛ od pocz ˛atków istnienia uczelni z badaniami nad Mickiewiczem zarówno przez prace profesorów jak i przez tematyke˛ wykładów. Gdy uczelnia powstała w 1918 r., katedry historii literatury obje˛li zaste˛pczo dwaj wychowankowie UJ, uczniowie Ignacego Chrzanowskiego, doktorzy: Piotr Ban´kowski (1885-1970) i ks. Cezary Pe˛cherski (1881-1925). Ban´kowski opus´cił katedre˛ w 1921 r., przedzierzgn ˛ał sie˛ w swej długiej póz´niejszej działalnos´ci naukowej w historyka-archiwiste˛, był przez wiele lat wybitnym pracownikiem Naczelnej Dyrekcji archiwów polskich, wieloletnim redaktorem podstawowego w tej branz˙y pisma „Ar-cheion”. Podstaw ˛a powołania na katedre˛ było przede wszystkim studium monograficzne pt. Maurycy Mochnacki jako teoretyk i krytyk romantyzmu
polskiego1. Juz˙ z tytułu wynika, iz˙ w pewnej cze˛s´ci praca zwi ˛azana jest z Mickiewiczem: przedstawia Mochnackiego takz˙e jako krytyka Mickie-wicza. Wczes´niej jeszcze Ban´kowski ogłosił rozprawe˛ Adam Mickiewicz
i romantycy warszawscy2, a zetkn ˛awszy sie˛ w Petersburgu w latach pierw-szej wojny s´wiatowej z Tadeuszem Zielin´skim, przełoz˙ył jego rozprawe˛
1 Kraków 1913. Tom drugi cyklu Prace Historycznoliterackie wydawanego od 1911 r.
przez I. Chrzanowskiego.
2 Adam Mickiewicz i romantycy warszawscy. (Pierwsze płody poezji romantycznej w s´wietle
Poezja filarecka Adama Mickiewicza3. W latach pracy w KUL nie publi-kował prac o Mickiewiczu, ale wykładał o nim, i nieco póz´niej, piastuj ˛ac jeszcze tytuł profesora KUL, ogłosił interesuj ˛acy przegl ˛ad mickiewiczianów francuskich sprzed 1831 r.4
Ks. Cezary Pe˛cherski, obejmuj ˛ac zaste˛pczo katedre˛ w KUL, miał w do-robku opublikowan ˛a prace˛ doktorsk ˛a Brodzin´ski a Herder5, dotycz ˛ac ˛a okre-su poprzedzaj ˛acego bezpos´rednio wyst ˛apienie Mickiewicza. Nie pisał roz-praw o Mickiewiczu; w latach pracy w KUL oddał sie˛ przede wszystkim badaniom nad dziejami staropolskiej wymowy, ale wykład o poecie naj-wie˛kszym prowadził przez jeden rok. Z jego inicjatywy rozpocz ˛ał dzia-łalnos´c´ Oddział Lubelski Towarzystwa Literackiego im. A. Mickiewicza6.
Katedre˛ opróz˙nion ˛a przez Ban´kowskiego obj ˛ał (1921) jako profesor zwy-czajny Wiktor Hahn (1871-1959), docent i profesor tytularny UJK we Lwo-wie, habilitowany (1906) do historii literatury polskiej, póz´niej (1918) do bibliografii i bibliotekoznawstwa. Profesorem KUL był do 1939 r.; do-jez˙dz˙ał do Lublina ze Lwowa. Po drugiej wojnie s´wiatowej zamieszkał w Warszawie i był tam do kon´ca długiego z˙ycia profesorem zwyczajnym, zwolnionym przez Ministerstwo Szkolnictwa Wyz˙szego i Nauki ze sprawo-wania zaje˛c´. W 1958 r. otrzymał doktorat honoris causa KUL. Obejmuj ˛ac katedre˛, miał juz˙ ponad 500 pozycji bibliograficznych; bibliografia, opublikowana drukiem, liczy wraz z publikacjami ogłoszonymi pos´miertnie ponad 1150 pozycji7. Rozległy dorobek jest róz˙norodny tematycznie.
3 „Mys´l Narodowa”, 1916, nr 1, s. 18-36; przedr. w: T. Z i e l i n´ s k i, Trzy studia,
wyd. S. Pigon´, Zamos´c´ 1922, s. 5-35; przedr. w: T. Z i e l i n´ s k i, Z ojczystej niwy. Studia
i szkice, Zamos´c´ 1923, s. 11-41. Ban´kowski wykładał w Piotrogrodzie w latach 1916-1918 na Wyz˙szych Kursach Polskich; tu stykał sie˛ z Zielin´skim, który obok zaje˛c´ z literatury greckiej prowadził dla Polonii jednogodzinny wykład o Mickiewiczu. Por. M. S t r a w i n´ s k a, Ze
wspomnien´ o Wyz˙szych Kursach Polskich w Piotrogrodzie, „Zeszyty Naukowe KUL”, 11(1968), nr 3/4, s. 125-133; t a z˙, Wyz˙sze Kursy Polskie w Petersburgu 1916-1918. Uniwersytet Lubelski. Polonistyka. Romanistyka. Pedagogika. 1921-1926, w: KUL we wspomnieniach pierwszych studentów z lat 1918-1925, red. G. Karolewiczówna, Lublin 1978, s. 55-66.
4
Na marginesie mickiewiczowskiej bibliografii. (Adam Mickiewicz w prasie paryskiej przed rokiem 1931), „Pamie˛tnik Literacki”, 22/23(1925/1926), s. 418-425.
5 Kraków 1916, Prace Historycznoliterackie, t. VII. 6
Por. R. S k r e˛ t, Ks. Cezary Pe˛cherski, w: Polski słownik biograficzny, t. XXV/4, z. 107, Wrocław 1980, s. 715-716; S. F i t a, Towarzystwo Literackie im. Adama Mickiewicza,
1886-1986, Wrocław 1990, s. 54.
7 Por. K. H a h n - T a r c h a l s k i, Bibliografia prac Wiktora Hahna, cz. 1:
(1891-1920), red. S. Fita, „Roczniki Humanistyczne”, 23(1975), z. 1, s. 16-67; cz. 2:
Historii romantyzmu polskiego nie moz˙na pisac´, nie uwzgle˛dniwszy prac Hahna. Jednakz˙e spos´ród pisarzy okresu na dwu postaciach skupił badacz uwage˛ przede wszystkim: na Słowackim i na Kraszewskim. Badaczem Mic-kiewicza nie był i nie pos´wie˛cił poecie nigdy wykładów w KUL. Zajmował sie˛ najwie˛kszym poet ˛a przygodnie. Niemal od pocz ˛atku naukowej twórczos´ci wyste˛pował jako recenzent prac o Mickiewiczu, a wie˛c tych, które dzisiaj licz ˛a juz˙ blisko sto lat istnienia, jak Piotra Chmielowskiego Estetyka
Mickiewiczaczy Józefa Tretiaka Młodos´c´ Mickiewicza, obie wydane w jubi-leuszowym roku 1898. W jubijubi-leuszowym roku dorzucił Hahn jedn ˛a cegiełke˛ z własnego warsztatu badawczego, ogłosił rozprawe˛ pt. Rozbiór gawe˛dy
Adama Mickiewicza pt. „Popas w Upicie”8.
W okresie profesury w KUL, poza prowadzon ˛a nadal działalnos´ci ˛a recen-zenta, wł ˛aczył sie˛ Hahn do badan´ nad Mickiewiczem kilkoma przyczynkami, głównie charakteru filozoficznego. Pierwszy z nich rozumie sie˛ tytułem sam przez sie˛: Adam Mickiewicz i Juliusz Słowacki we „Wspomnieniach” Jana
Nepomucena Niemojowskiego9. Naste˛pny, Słowackiego „Horsztyn´ski” i
Mic-kiewicza „Jakub Jasin´ski”10, zawiera uwage˛ o przypadkowym pokrewien´-stwie obu dramatów, interesuj ˛acym ze wzgle˛du na opracowanie tego samego tematu przez dwu poetów najwie˛kszych. Mickiewicz nie znał stanowczo
Horsztyn´skiego, nie ogłoszonego drukiem. Pokrewien´stwo zauwaz˙ył Hahn w narysowaniu tła historycznego, w charakterystyce Szcze˛snego i w kilku drobniejszych szczegółach. Najbardziej interesuj ˛acy jest trzeci z kolei przyczynek pt. Kazimierz i Jan Machniccy (Mickiewicza „Dziadów cze˛s´c´
III”; Z˙eromskiego „Wszystko i nic”; Goszczyn´skiego „Król zamczyska”)11. Hahn wykazał, z˙e Kazimierz Machnicki, pierwowzór Adama Cichockiego, i Jan z Króla zamczyska to dwie róz˙ne postacie. Gdy w 1932 r. dysku-towana była sprawa szczegółów dotycz ˛acych s´mierci Mickiewicza, Hahn opowiedział sie˛ za moz˙liwos´ci ˛a hipotezy Boya o otruciu, odrzucanej równoczes´nie przez innych uczonych12. Z kolei w interesuj ˛acym
przy-8
„Muzeum”, 14(1898), s. 478-491.
9
„Gazeta Lwowska”, 116(1926), nr 1, s. 4/5, nr 2, s. 4; toz˙ równoczes´nie – „Gazeta Bydgoska”, 5(1926), nr 1, s. 4; nr 2, s. 4.
10
„Kurier Literacko-Naukowy”, (dod. do IKC), 4(1927), nr 33, s. 6.
11
„Przegl ˛ad Powszechny”, 44(1927), t. 174, nr 522, s. 341-354.
12
Dookoła s´mierci Mickiewicza. Rozmowy z prof. Hahnem i prof. Kleinerem. „Wiadomos´ci Literackie”, 9(1932), nr 43, s. 5; por. równiez˙ list Boya do Hahna z 20 maja (w: T. Z˙ e l e n´ s k i - B o y, Listy, Warszawa 1972, s. 371-372); por. streszczenie w IKC, 23(1932), nr 279, s. 5 pt. Dwaj badacze literatury polskiej o prawdopodobien´stwie otrucia
czynku zwrócił uwage˛ na przekład niemiecki dwu sonetów Mickiewicza w wydawnictwie Die schönsten Gedichte der Weltliteratur13.
W latach powojennych jawiły sie˛ od czasu do czasu na warsztacie W. Hahna przyczynki mickiewiczowskie. W rocznicowym numerze „Pamie˛t-nika Literackiego” (1948) zamies´cił rozprawke˛ filologiczn ˛a pt. „Konfederaci
barscy” Adama Mickiewicza w uzupełnieniu Tomasza Olizarowskiego14. Komunikat pt. Adam Mickiewicz w polskiej literaturze dramatycznej
przedstawił na posiedzeniu Towarzystwa Naukowego Warszawskiego15. Inny komunikat, dotycz ˛acy przekładów Mickiewicza na je˛zyki klasyczne, opublikował w „Meandrze”16. Jako recenzent dostrzegał oczywis´cie takz˙e prace mickiewiczowskie.
Młodos´c´ naukowa Juliana Krzyz˙anowskiego (1892-1976) upłyne˛ła w Lub-linie. Uczył i dyrektorował w lubelskich szkołach, w 1925/1926 r. był zaste˛pc ˛a profesora KUL, powołany na katedre˛ po s´mierci ks. Pe˛cherskiego. W 1926 r. habilitował sie˛ w UJ, przedstawiaj ˛ac prace˛ z doby staro-polskiej17. Prezesował w lubelskich latach w miejscowym Oddziale Towa-rzystwa Literackiego im. A. Mickiewicza i na posiedzeniu Oddziału wy-głosił 14 maja 1922 r. odczyt pt. Anioł pachole˛. Z pogranicza „Dziadów”
drezden´skich i „Pana Tadeusza”, utrwalony jedynie w streszczeniu18. Na plan pierwszy wysun ˛ał prelegent motyw anioła-pachole˛cia, wykazuj ˛ac, z˙e niewspółmiernos´c´ Dziadów cze˛s´ci III i Pana Tadeusza jest pozorna, duz˙e jest pokrewien´stwo mie˛dzy oboma utworami i równy tragiczny poziom.
Dziadówcze˛s´c´ III potraktował jako pocz ˛atek zamierzonej biografii Konrada. W scenach widzen´ Ewy i Ksie˛dza Piotra dopatrzył sie˛ zapowiedzi i szkicu dalszych losów wie˛z´nia. Oczyszczony, ma on wst ˛apic´ na droge˛ czynu zbroj-nego o wyzwolenie Polski. W dziejach jego duz˙ ˛a role˛ ma odegrac´ Ewa, dobry geniusz, anioł-pachole˛, nie dopuszczaj ˛acy Konrada na bezdroz˙a. Szkic, który nie doczekał sie˛ realizacji w Dziadach, narzucił sie˛ autorowi
13
Przyczynki do bibliografii Sarbiewskiego i Mickiewicza, „Ruch Literacki”, 9(1934), nr 1, s. 31-32. 14 „Pamie˛tnik Literacki”, 38(1948), s. 418-428. 15 „Sprawozdania TNW”, wydz. I, 42(1944), s. 42-43. 16
Przekłady utworów A. Mickiewicza na je˛zyk łacin´ski i grecki. (Notatka bibliograficzna), „Meander”, 5(1950), nr 8, s. 505-510.
17
Romans pseudohistoryczny w Polsce wieku XVI, Kraków 1926, Prace
Historyczno-literackie, t. XXV.
18 X C. P [e˛ c h e r s k i], Trzecie zebranie naukowo-literackie w Towarzystwie Literackim
im. A. Mickiewicza, „Ziemia Lubelska”, 18(1922), nr 134, s. 19, 5; por. „Głos Lubelski”, 1922, nr 127, s. 3, nr 130, s. 3.
Pana Tadeusza i wcielił w postac´ Robaka, metamorfoze˛ Konrada. Było to pierwsze przemówienie Krzyz˙anowskiego jako mickiewiczologa.
Niebawem, juz˙ jako docent uniwersytetu londyn´skiego, informował czy-telników angielskich o Mickiewiczu i Puszkinie19 i w syntetycznej ksi ˛az˙ce skres´lił zarysowo dzieje romantyzmu polskiego, a wie˛c omówił oczywis´cie twórczos´c´ Mickiewicza20. Jako profesor uniwersytetu w Rydze a naste˛pnie przez wie˛cej niz˙ c´wierc´ wieku w Warszawie pokazał Krzyz˙anowski lwi pa-zur w rozlicznych pracach dotycz ˛acych wszystkich okresów literatury polskiej i − oczywis´cie − nie pomin ˛ał Mickiewicza. Zajmował sie˛, i to w licznych pracach, juz˙ od 1934 r., folklorystycznymi motywami w twór-czos´ci poety, uzasadniał naukowo „wielkos´c´ i oryginalnos´c´” Pana Tadeusza (1948), którego jednoczes´nie komentował w czwartym tomie narodowego wydania Dzieł, a w kilka lat potem stan ˛ał na czele komitetu redakcyjnego w wydaniu jubileuszowym, doprowadzonym do skutku w 1955 r. Wydał fo-totypicznie autograf Graz˙yny (Korybut Ksi ˛az˙e˛ Nowogródka), ocalały pod gruzami spalonej Biblioteki Przezdzieckich w Warszawie (1950). W syn-tetycznej rozprawie omówił „droge˛ Mickiewicza do literatury s´wiatowej” (druk. 1956). Sygnalizuj ˛ac niektóre tylko mickiewiczowskie prace w gi-gantycznym dorobku uczonego21, stwierdzic´ trzeba, z˙e nie nalez˙ ˛a one do dziejów polonistyki KUL.
Opuszczon ˛a przez Krzyz˙anowskiego drug ˛a katedre˛ literatury polskiej zaj ˛ał w 1927 r. Henryk Z˙ yczyn´ski (1890-1940), wychowanek UJK. W ci ˛agu 12 lat (do 1939 r.) przeszedł w KUL droge˛ od zaste˛pcy profesora do profesora zwyczajnego, habilitował sie˛ w 1928 r. w Uniwersytecie Poz-nan´skim. We wrzes´niu 1939 r. zmobilizowany jako oficer rezerwy dostał sie˛ do niewoli sowieckiej i zamordowany został w Katyniu. Przed obje˛ciem katedry miał juz˙ w dorobku szereg zauwaz˙alnych prac „mickiewiczow-skich”22. Działalnos´c´ na katedrze rozpocz ˛ał wykładem inauguracyjnym
19 Mickiewicz and Pushkin, „The Slavonic Review”, 6(1928), nr 18, s. 635-645. 20
Polish Romantic Literature, London 1930.
21
Bibliografia prac z lat 1913-1973 zestawiona w tomie Dzieło Juliana Krzyz˙anowskiego (Warszawa 1973) w opracowaniu Z. S´widwin´skiej-Krzyz˙anowskiej i M. Bokszczaninówny, poprzedzona wste˛pem Z. Libery, liczy dokładnie 1157 pozycji. Krzyz˙anowski z˙ył jeszcze trzy lata, pracował do ostatka niezmordowanie. W ci ˛agu juz˙ przeszło pie˛tnastu lat od jego s´mierci ukazało sie˛ sporo „przemówien´ zza grobu” i wznowien´.
22
Brodzin´ski i Mickiewicz wobec „Laokoona” Lessinga, Lwów 1921; Z eseistyki Mickiewicza, Cieszyn 1923; Rozbiór estetyczny koncertu Jankiela A. Mickiewicza, „Miesie˛cznik Pedagogiczny”, 1924, z. 6-7, odb. Cieszyn 1924; Studia estetyczno-literackie, Cieszyn 1924 (tu m.in. Akord finalny poezji Mickiewicza. Studium z zakresu wersyfikacji). Nadto tekst i przypisy
o Mickiewiczu i w swych naste˛pnych wykładach powracał do poety naj-wie˛kszego. Na okres lubelski przypadły dalsze mickiewicziana.
Rozprawka Heksametr Mickiewicza23 przyniosła obserwacje dotycz ˛ace wpływu Klopstocka na Mickiewicza, wykazała dowolnos´c´ Mickiewiczow-skiego poje˛cia heksametru. Przyczynek Mickiewicz w „Legionie”
Wyspian´-skiego24 tłumaczy sie˛ tytułem. Dodac´ warto marginesowo, z˙e wybitny krytyk działaj ˛acy we Lwowie, Ostap Ortwin, był autorem wczes´niejszej pracy Krasin´ski w „Legionie” Wyspian´skiego25. Waz˙niejsza od obu wy-mienionych prac Z˙ yczyn´skiego jest rozprawa Kompozycja i styl „Dziadów”
wilen´skich26, głosz ˛aca teze˛, iz˙ Dziadów cze˛s´c´ II i IV wydane zostały razem z Graz˙yn ˛a dlatego, z˙e podobnie jak Graz˙yna były prób ˛a kombinacji stylu klasycznego i romantycznego. Próba studium monograficznego Dziady
drezden´skie Mickiewicza27 ukazała sie˛ w setn ˛a rocznice˛ powstania utworu i była jedynym wie˛kszym hołdem, złoz˙onym wówczas arcydramatowi Mic-kiewicza. Z˙ yczyn´ski pierwszy zwrócił uwage˛ na zwi ˛azek z Dziadami dra-matu Dymitra Merez˙kowskiego Car Paweł i pierwszy poddał krótkiemu roz-biorowi krytyczne wystawienie Dziadów przez Wyspian´skiego. Uwydatnił tez˙ role˛ Uste˛pu, poprzednio pomijanego w badaniach, a i do dzis´ nie maj ˛acego takiego poznania naukowego, jakie sie˛ temu dziełu nalez˙y. Uste˛p potraktował Z˙ yczyn´ski jako komentarz do cze˛s´ci dramatycznej. Tezy główne dotycz ˛ace kompozycji i ideologii utworu nie odbiegaj ˛a od znanej literatury przedmiotu.
Był Z˙ yczyn´ski badaczem stosunku Odyn´ca do Mickiewicza. Pos´wie˛cił temu zagadnieniu osobn ˛a rozprawe˛28; wrócił do tematu we wste˛pie do
w wydaniu Graz˙yny (BN, Ser. I, nr 74), poprzedzonym wste˛pem J. Tretiaka (Kraków 19242,
1925) i edycja Mickiewicza Pism estetyczno-krytycznych (Kraków 1924, BN, ser. I nr 79), w wył ˛acznym opracowaniu Z˙ yczyn´skiego. Naturalnie Mickiewicza dotyczy jeszcze jeden tom BN w opracowaniu Z˙ yczyn´skiego, Maurycego Mochnackiego O literaturze polskiej w wieku
dziewie˛tnastym (Kraków 1923, BN, ser. I, nr 56).
23 „Ruch Literacki”, 2(1927), nr 2, s. 37-39. 24 „Pamie˛tnik Literacki”, 25(1928), z. 3, s. 463-473.
25 O. O r t w i n, Krasin´ski w „Legionie” Wyspian´skiego, „Gazeta Wieczorna”, 1912,
nr 547, 549, 551, 553, przedr. w: O. O r t w i n, Próby przekrojów, Ze studium nad teatrem,
liryk ˛a i powies´ci ˛a 1900-1935, Lwów 1936, s. 11-133.
26
W: Ksie˛ga pami ˛atkowa ku uczczeniu [...] Stanisława Dobrzyckiego, Poznan´ 1928, s. 368-379. W Ksie˛dze tej spotkał sie˛ Z˙ yczyn´ski z Juliuszem Kleinerem, pisz ˛acym o Kompozycji
Dziadów cze˛s´ci III (s. 137-144).
27 Lublin 1932. 28
Mickiewicz w os´wietleniu Odyn´ca, w: Pamie˛tnik Lubelski, t. II, Lublin 1935, s. 24-44, odb. Lublin 1935.
edycji Odyn´ca Listów z podróz˙y w BN29. Pasj ˛a Z˙ yczyn´skiego było zawsze wyławianie koneksji literatury polskiej z estetyk ˛a i literatur ˛a niemieck ˛a. W wymienionych pracach udowodnił, z˙e podniet ˛a dla Odyn´ca były Ecker-manna Goethes Gespräche. To jest osi ˛agnie˛ciem badawczym. Jednak zbyt skrajny i nieprzejednany był badacz w odmówieniu relacjom Odyn´ca wszel-kiej wartos´ci materiałowej. Przyczynek pt. Mickiewicz w Odessie30 wskazał na zwi ˛azek odeskich Sonetów z Elegiami rzymskimi Goethego. Słusznie po-lemizował autor z „Wiadomos´ciami Literackimi” w sprawie „odbr ˛azowiania” tego okresu z˙ycia Mickiewicza.
Na okres lubelski przypadły dalsze prace edytorskie „mickiewiczowskie”, nawi ˛azuj ˛ace do prac z okresu poprzedniego. Wydanie trzecie Graz˙yny w BN ukazało sie˛ w 1928 r. jeszcze ze wste˛pem J. Tretiaka, jak dwa poprzednie, ale czwarte wydanie31 było juz˙ w całos´ci dziełem Z˙ yczyn´skiego, który nowym wste˛pem zast ˛apił wste˛p Tretiaka. Tom BN Pism
estetyczno-krytycz-nych utorował droge˛ do sejmowego wydania Dzieł wszystkich, w którym Z˙ yczyn´skiemu powierzono opracowanie tego włas´nie działu pisarstwa Mickiewicza. W V tomie Dzieł wszystkich, pierwszym z dwu grupuj ˛acych
Pisma prozaiczne polskie, wyszły Pisma estetyczno-krytyczne w opracowaniu Z˙ yczyn´skiego32, s´cis´lej jego jest wste˛p, zgodnie z profilem wydania dos´c´ obszerny, i komentarze; edytorem tekstu był Stanisław Pigon´. Wste˛p w sposób trafny i instruktywny zwi ˛azał wypowiedzi Mickiewicza na temat literatury z epok ˛a; zasług ˛a Z˙ yczyn´skiego było m.in. wykazanie wpływu Sulzera na naszego poete˛ jako krytyka literackiego. Zestaw pism este-tyczno-krytycznych Mickiewicza został na nowo przepracowany przez Leona Płoszewskiego w V tomie narodowego wydania Dzieł (1950), ale etap pracy Z˙ yczyn´skiego czuje sie˛.
Duz˙a cze˛s´c´ naukowego dorobku Z˙ yczyn´skiego zwi ˛azana była z Mickiewi-czem. Autor, wykonawszy szereg prac szczegółowych, mniejszych i wie˛k-szych, pomys´lał z czasem o ksi ˛az˙ce ogarniaj ˛acej całos´c´. Ukazała sie˛ tylko cze˛s´c´ pierwsza, doprowadzaj ˛aca z˙ycie i twórczos´c´ poety do 1824 r.33 Ty-tuł Młodos´c´ mógłby sugerowac´, z˙e autor ogłosił I tom monografii o
Mic-29 A. E. O d y n i e c, Listy z podróz˙y, (Wybór), oprac. H. Z˙ yczyn´ski, Lwów 1937, BN,
ser. I, nr 117.
30 Lublin 1934. 31 Lwów 1936.
32 A. M i c k i e w i c z,
Dzieła wszystkie, wyd. sejmowe, t. V, Warszawa 1933, s. 159-350.
33
kiewiczu. Z˙ yczyn´ski miał istotnie zamiar pisac´ dalsze cze˛s´ci, ale w słowie wste˛pnym I cze˛s´ci wyjas´nił, z˙e nie jest ona monografi ˛a zawieraj ˛ac ˛a „sume˛ wiedzy” o poecie, lecz tylko ksi ˛az˙k ˛a usiłuj ˛ac ˛a, obok bardzo zwie˛złego powtórzenia pewnych uje˛c´ tradycyjnych, dac´ – i to przede wszystkim – nowe os´wietlenie twórczos´ci poety na tle jego biografii. Autor wysun ˛ał szereg własnych przemys´len´ drobiazgowych, jak np. zwrócenie uwagi na wiersze miarowe − zgodne z zasadami Królikowskiego − w Dziadach, ana-liza wiersza w Dziadów cze˛s´ci I i inne. Prace Z˙ yczyn´skiego o Mickiewiczu, jeszcze przed ukazaniem sie˛ I cze˛s´ci nie ukon´czonej sui generis monografii, wysunie˛te zostały jesieni ˛a 1934 r. do nagrody Lubelskiego Zwi ˛azku Pracy Kulturalnej. Zwycie˛z˙ył kontrkandydat, znany dobrze na gruncie lubelskim Julian Krzyz˙anowski, autor monografii Romans polski XVI wieku34. Wer-dykt był ponad wszelk ˛a miare˛ słuszny.
Równoczes´nie z Hahnem i z Z˙ yczyn´skim docenckie wykłady zlecone prowadził w KUL, niestety tylko przez rok (1934/1935), Ludwik Kamy-kowski (1891-1944), nauczyciel szkół lubelskich, który nie przez˙ył drugiej wojny s´wiatowej i nie zdołał doprowadzic´ do kon´ca wielu prac. Do historii polskiej nauki o literaturze przeszedł raczej jako badacz doby baroku (o tej epoce wykładał tez˙ w KUL), ale przedtem zajmował sie˛ os´wieceniem, a wczes´niej romantyzmem. Z romantycznej literatury napisał prace˛ doktorsk ˛a o Michale Grabowskim, przyje˛t ˛a w UJ (1928); habilitacje˛, zatwierdzon ˛a na pocz ˛atku 1935 r. uzyskał na podstawie wielu prac, ws´ród których nie-ostatnie miejsce zajmowało studium „Romantycznos´c´” Mickiewicza35. Ba-dacza Jana S´niadeckiego poci ˛agn ˛ał wiersz młodego Mickiewicza wymie-rzony przeciw „me˛drca szkiełku i oku”. Analizuj ˛ac Romantycznos´c´ przede wszystkim z aspektu komparatystycznego, dostrzegł Kamykowski wpływy nie tylko Schillera, Goethego, Shakespeare’a zauwaz˙one juz˙ poprzednio; wykazał, z˙e tezy utworu wywodz ˛a sie˛ z filozofii Stewarta, pragn ˛acego znalez´c´ oparcie dla uznania prawd niew ˛atpliwych. Dowiódł, z˙e bojowy manifest romantyzmu, podobnie jak rewolucyjna Oda do młodos´ci, wyrasta korzeniami z gleby Os´wiecenia.
34
Lublin 1934; por. J. S t a r n a w s k i, Julian Krzyz˙anowski – laureatem lubelskiej nagrody naukowej 1934 roku, „Rocznik Towarzystwa Literackiego im. A. Mickiewicza”, 20(1985), s. 143-145.
35 W: Ignacemu Chrzanowskiemu – uczniowie lubliniacy, Lublin 1926, s. 43-86, por. F.
B i e l a k, Ludwik Kamykowski, w: Polski Słownik Biograficzny, t. XI/4, z. 51, Wrocław 1965, s. 597-598.
W latach przed drug ˛a wojn ˛a s´wiatow ˛a prowadzone były na filologii polskiej KUL naste˛puj ˛ace wykłady o Mickiewiczu:
1919/1920 – Piotr Ban´kowski: Młodos´c´ Mickiewicza w s´wietle nowych z´ródeł, 1 g. tyg.
1919/1920 – Piotr Ban´kowski: Rozbiór krytyczny dzieła Mochnackiego
O literaturze polskiej w wieku dziewie˛tnastym, 1 g. tyg.
1920/1921 Piotr Ban´kowski: Kurs literatur słowian´skich Mickiewicza, 2 g. tyg. w sem. I, 1 g. tyg. w sem II
1923/1924 Ks. Cezary Pe˛cherski: Rozbiór wybranych utworów Mickie-wicza, 1 g. tyg.
1927/1928 Henryk Z˙ yczyn´ski: Adam Mickiewicz na tle epoki, 3 g. tyg. 1931/1932 Henryk Z˙ yczyn´ski: Adam Mickiewicz na tle epoki, 3 g. tyg. 1935/1936 Henryk Z˙ yczyn´ski: Adam Mickiewicz na tle romantyzmu, 3 g. tyg.
Prawie kaz˙de pokolenie studentów, którzy czteroletnie studia odbywali w KUL, słuchało wykładów o Mickiewiczu. Skromniej przedstawia sie˛ liczba prac dyplomowych o tematyce mickiewiczowskiej; ukon´czono jedynie trzy:
Adam Luterek: Adam Mickiewicz jako twórca dramatyczny (1929); Aleksandra Kopystyn´ska: Echa Mickiewicza i Słowackiego w „Panu
Balcerze w Brazylii” Konopnickiej (1932);
Ignacy Nestorowicz: Maria Konopnicka o Adamie Mickiewiczu (1933).
II
KUL był pierwsz ˛a wyz˙sz ˛a uczelni ˛a, która rozpocze˛ła działalnos´c´ po wyjs´ciu Niemców z Polski. Obie katedry literatury polskiej pozbawione były przedwojennych profesorów: Hahn przeszedł na emeryture˛, a powołany na opróz˙nion ˛a katedre˛ Józef Birkenmajer, docent UJ (1897-1939), nie rozpocz ˛ał wykładów; zmobilizowany, poległ w kampanii wrzes´niowej. A wie˛c i on, jak i Z˙ yczyn´ski, stali sie˛ ofiarami wojny. Szcze˛s´liwym trafem pojawił sie˛ na gruncie Lublina Juliusz Kleiner (1886-1957), profesor zwyczajny UJK, członek czynny PAU i członek PAL, który obj ˛ał pierwsz ˛a i w ci ˛agu dwu pierwszych trymestrów 1944/1945 r. jedyn ˛a obsadzon ˛a katedre˛ historii literatury polskiej. Prac pos´wie˛conych Mickiewiczowi miał w dorobku juz˙ blisko czterdziestoletnim sporo; nie moz˙na nie wspomniec´ I tomu mono-grafii Mickiewicza i studiów zebranych w cykl osobny w tomie W kre˛gu
Mickiewicza i Goethego36. Lwia cze˛s´c´ wykładów wygłoszonych w KUL w latach 1944-1949 dotyczyła Mickiewicza, konkretnie okresu od Konrada
Wallenroda do Pana Tadeusza, profesor wykładał bowiem partiami tom II monografii, który wydał nakładem Towarzystwa Naukowego KUL wraz z wznowieniem I tomu37. Było to waz˙niejsze wydarzenie w dziejach TN KUL: monografia podstawowa, wypieraj ˛aca prace poprzedników (Kallen-bacha, Szpotan´skiego), ukazała sie˛ staraniem s´rodowiska lubelskiego.
Monografia − be˛d ˛aca sum ˛a wiedzy o Mickiewiczu − wchłone˛ła cały do-robek poprzedników, których uczony potraktował szlachetnie jako współ-autorów swej pracy. Autor przes´ledził ewolucje˛ twórczos´ci Mickiewicza, nie pomijaj ˛ac drobiazgu z˙adnego, zanalizował dokładnie wersyfikacyjn ˛a strone˛ utworów poety; przebadał jego metaforyke˛ i składnie˛; uwypuklił rewolu-cjonizm, ale i tradycjonalizm Mickiewicza; ukazał jego twórczy stosunek do rodzajów literackich38. Analize˛ utworów Mickiewicza az˙ do Pana
Ta-deusza przeprowadził dogłe˛bn ˛a. Nie moz˙na nie pamie˛tac´, z˙e była ona uzupełniana w pewnych szczegółach przez prace mickiewiczologów pokolen´ naste˛pnych; nie moz˙na nie docenic´ faktu, ile dostarczyła inspiracji. Autor, zapowiadaj ˛ac, z˙e ma zamiar napisac´ III tom, uwaz˙ał jednoczes´nie dwa tomy wydane w KUL w latach 1948/1949 za dzieło pełne i skon´czone.
Monografia najobszerniejsza pos´wie˛cona Mickiewiczowi powstawała w czasie, gdy teksty poety nie były jeszcze w nalez˙yty sposób opracowane edytorsko. Kleiner, zaje˛ty przed wojn ˛a przede wszystkim edycj ˛a Słowac-kiego Dzieł wszystkich, w niewielkiej mierze wł ˛aczył sie˛ do tekstolo-gicznych prac nad Mickiewiczem, w których przełom stanowiło wydanie
Poezji opracowane przez Stanisława Pigonia (t. I-IV, Lwów 1929-1941), zwłaszcza w tomie I (Poezje rozmaite), a w zakresie pism prozaicznych range˛ najwyz˙sz ˛a zdobyło wydanie sejmowe, nie ukon´czone w chwili wybu-chu wojny i pozbawione jednak aparatu naukowego. Kleiner wł ˛aczył sie˛ do badan´ nad tekstem Mickiewicza opracowaniem filologicznym Dziadów
36 J. K l e i n e r, Mickiewicz, t. I: Dzieje Gustawa, Lwów 1934, (recte 1933); t e n z˙ e,
W kre˛gu Mickiewicza i Goethego, Warszawa 1938, (recte 1937), s. 15-68.
37
Mickiewicz, t. I: Dzieje Gustawa; t. II: cz. 1-2: Dzieje Konrada, Lublin 1948, t. II, cz. II – 1948.
38
Por. „odpryski” monografii: Z zagadnien´ metaforyki Mickiewicza i Słowackiego, „Rocznik Zakładu Narodowego im. Ossolin´skich”, 1948, t. III, s. 1-8; Z zagadnien´ składni
Mickiewicza i Słowackiego, „Pamie˛tnik Literacki”, 38(1948), s. 411-417; Mickiewicz jako
rewolucjonista i tradycjonalista, „Odrodzenie”, 2(1945), nr 10/12, s. 7-8; Twórczy stosunek
cze˛s´ci I39, nie w pełni przyje˛tym przez edytorów póz´niejszych. Gdy w 1948 r. ukazały sie˛ cztery pierwsze tomy wydania narodowego Dzieł Mickiewicza, zawieraj ˛ace poezje, pos´wie˛cił im obszern ˛a recenzje˛ w pod-stawowym pis´mie historyków literatury40. Sprawa Dziadów cze˛s´ci I spot-kała sie˛ z równoczesn ˛a ostr ˛a krytyk ˛a Stanisława Pigonia41. Jeszcze przed ukazaniem sie˛ V tomu monografii opublikował J. Kleiner rozprawke˛ filo-logiczn ˛a Epilog „Pana Tadeusza”. Ale i tym razem niektóre propozycje okazały sie˛ dyskusyjne42. Juz˙ po opuszczeniu KUL i po obje˛ciu katedry w UJ, J. Kleiner został powołany na członka Komitetu Redakcyjnego Wydania Narodowego.
Piastuj ˛ac prezesure˛ Oddziału Lubelskiego Zwi ˛azku Literatów Polskich, opublikował J. Kleiner szkic Wielcy romantycy polscy w roku 1948 w zbio-rowej ksi ˛az˙ce literatów lubelskich, wydanej pod redakcj ˛a Stefana Kawyna (o nim za chwile˛) z racji setnej rocznicy Wiosny Ludów43. Omawiaj ˛ac działalnos´c´ Mickiewicza w 1848 roku, podkres´lił badacz zasadnicz ˛a barwe˛ wodzostwa poety – tragizm daremnos´ci. Za czasów prezesury Kleinera w Zwi ˛azku i w Klubie Literackim cze˛ste były odczyty o tematyce mic-kiewiczowskiej. Jedn ˛a z pierwszych imprez Klubu był odczyt prezesa o Farysie. Kleiner prezesował w swych lubelskich latach takz˙e w Oddziale Lubelskim Towarzystwa Literackiego im. A. Mickiewicza; na posiedzeniach jawiły sie˛ referaty pos´wie˛cone poecie.
W latach krakowskich wracał J. Kleiner niekiedy do Mickiewicza, szczególnie w jubileuszowym roku 1955. Najwaz˙niejszy fragment III tomu monografii, pos´wie˛cony Konfederatom barskim, ogłosił w specjalnym
39 „Pamie˛tnik Literacki”, 31(1934), s. 172-204. 40
Wydanie narodowe dzieł Mickiewicza, „Pamie˛tnik Literacki”, 39(1950), s. 290-356.
41
S. P i g o n´, Uwagi o uwagach prof. J. Kleinera na temat III tomu Wydania Narodowego Dzieł Mickiewicza, „Pamie˛tnik Literacki”, 39(1950), s. 356-360, por. t e n z˙ e,
Z kłopotów filologa. Historia jednej koniektury, tamz˙e, 44(1953), z. 2, s. 671-678; K. G ó r s k i, Zagadnienie emendacji tekstów Mickiewicza, tamz˙e, 45(1954), z. 3, s. 143-211 (o Kleinerze passim); W. K u b a c k i, „Pieszy robotnik” (Filologiczny spór w ostatniej
instancji), tamz˙e, 48(1957), z. 4, s. 353-392 (nie utrzymała sie˛ lekcja „niecny”, proponowana przez J. Kleinera).
42
J. K l e i n e r, Epilog „Pana Tadeusza”, (Ustalenie tekstu), „Nauka i Sztuka”, 2(1946), nr 2, s. 129-140. Polemika: Z. S t e f a n o w s k a, Epilog „Pana Tadeusza”, „Pamie˛tnik Literacki”, 46(1955), z. 2, s. 593-601; J. K l e i n e r, Sprawa włas´ciwej rekonstrukcji epilogu „Pana Tadeusza”, tamz˙e, 47(1956), z. 2, s. 532-545.
43
zeszycie dodatkowym „Pamie˛tnika Literackiego” z 1956 r.44 Inny fragment jako profesor honorowy KUL przesłał „Rocznikom Humanistycznym”45. W mickiewiczowskiej ksie˛dze UNESCO, opublikowanej po polsku w 1956 r., ale o rok wczes´niej maj ˛acej wersje˛ francusk ˛a i angielsk ˛a, pióra Kleinera był artykuł Polska w „Panu Tadeuszu”. Przedmowe˛ do ksie˛gi napisał Jan Parandowski (1895-1978), profesor zwyczajny literatury porównawczej KUL, wykładaj ˛acy w latach 1945-195046.
Pisz ˛acy te słowa wydał z pus´cizny re˛kopis´miennej − pozostałej po profesorze − w wydawnictwach TN KUL − tom Studia inedita. Tom pomies´cił pie˛c´ nie opublikowanych za z˙ycia autora fragmentów III tomu monografii: „Zdania i uwagi” i fragmenty liryki mistycznej; Satyra i humor
w wierszach pisanych po „Panu Tadeuszu”; „Jakub Jasin´ski czyli Dwie
Polski”; Liryki lozan´skie; Ideologia wykładów w Collège de France47. Wszystkie wymienione rozprawy powstały w czasie wojny, w 1942 r. Autor miał pod re˛k ˛a w swym Tusculum jedynie dworsk ˛a biblioteke˛. Analityczne studia pos´wie˛cone poezji opierał na wydaniu Dzieł wszystkich opracowanym przez Tadeusza Piniego i Mariana Reitera. Gdy idzie o wykłady paryskie, miał tylko tom Les Slaves (1914) i cytaty podał we własnym przekładzie. Z literatury przedmiotu doste˛pna była wtedy jedynie ksi ˛az˙ka Zygmunta Wasilewskiego o Goszczyn´skim (1923). Rozprawa o wykładach, omawiaj ˛aca jeden tylko aspekt, w ukon´czonym tomie III monografii zostałaby do-pełniona rozdziałami o innej jeszcze problematyce. Rozpraw opubliko-wanych po s´mierci uczonego w 1964 r. nie traktował autor jako teksty o ostatecznym kształcie i nie udzielił im za z˙ycia imprimatur. Tomu III nie ukon´czył przede wszystkim dlatego, iz˙ wyjazd do Paryz˙a, zwi ˛azany z ewen-tualnym ukon´czeniem, uwaz˙ał za niezbe˛dny. Plany wyjazdowe snuł jeszcze
44
Rekonstrukcja dalszego ci ˛agu „Konfederatów barskich”, „Pamie˛tnik Literacki”, 47(1956), zeszyt Mickiewiczowski, s. 183-198.
45
Zwi ˛azek rozprawy Mickiewicza o nowoczesnym malarstwie religijnym Niemców z francuskim odrodzeniem sztuki chrzes´cijan´skiej, „Roczniki Humanistyczne”, 5(1954/1955), s. 73-77.
46 Por. w wersji polskiej Adam Mickiewicz, 1798-1855. W stulecie s´mierci, UNESCO,
Warszawa 1956; J. K l e i n e r, Polska w „Panu Tadeuszu”, tamz˙e, s. 187202; J. P a r a n -d o w s k i, O z˙yciu i -dziele A-dama Mickiewicza, tamz˙e, s. 21-49.
47
Lublin 1964. Prace o Mickiewiczu, fragmenty t. III monografii, s. 247-356. Fragment rozprawy Liryki lozan´skie był ogłoszony przez autora pt. „Nad wod ˛a wielk ˛a i czyst ˛a”. (Fragment wie˛kszej całos´ci). „Z˙ ycie Literackie”, 5(1955), nr 48, s. 6. S´rodowisko lubelskie upamie˛tniło J. Kleinera tomem wydanym pod redakcj ˛a F. Araszkiewicza, Juliusz Kleiner. Ksie˛ga
zbiorowa o z˙yciu i działalnos´ci, Lublin 1961. Tam, zarówno w „szkicu syntetycznym” redaktora ksi ˛az˙ki, jak i w innych pracach, uwagi o Kleinerze-mickiewiczologu.
w swych lubelskich latach, ale nie udało sie˛ ich zrealizowac´. Monografie˛ wznawia Towarzystwo Naukowe KUL od 1995 r.
W trzecim trymestrze 1944/1945 drug ˛a katedre˛ filologii klasycznej zajmował w KUL czasowo profesor zwyczajny UJK Jerzy Kowalski (1893-1948), od pocz ˛atku 1945/1946 r. profesor Uniwersytetu Wrocław-skiego. Wybitny filolog klasyczny wkroczył w polonistyke˛ jako wydawca wykładów lozan´skich Mickiewicza w sejmowym wydaniu Dzieł wszystkich (1936)48. W czasie krótkiego pobytu w KUL wygłosił na posiedzeniu naukowym odczyt pt. Popas w Upicie49. Gawe˛de˛ Mickiewicza poddał uczony analizie, rozwijaj ˛ac najpierw kwestie˛ prawdopodobien´stwa „zdarzenia prawdziwego”, ukazuj ˛ac naste˛pnie strukture˛ dialogow ˛a utworu pokrewn ˛a Rejowej Krótkiej rozprawie..., stwierdzaj ˛ac, z˙e Mickiewicz poddał wersje˛ o Sicin´skim rozbiorowi mitologicznemu, a podniete˛ do tego czerpał z dzieł Alojzego Osin´skiego.
Od trzeciego trymestru 1944/1945 r. drug ˛a katedre˛ historii literatury polskiej w KUL zajmował do kon´ca 1949/1950 r. Stefan Kawyn (1904--1968) jako zaste˛pca profesora. Habilitacje˛ uzyskał w KUL w czerwcu 1945 r., stopien´ profesora nadzwyczajnego i zwyczajnego juz˙ w nowym miejscu pracy, w UŁ. Wychowanek UJK ogłosił w okresie swej młodos´ci naukowej prace˛ omawiaj ˛ac ˛a waz˙ny wycinek dziejów kultu Mickiewicza50. W latach pracy w KUL ogłosił szereg drobnych rozpraw z badan´ nad „legend ˛a Mickiewiczowsk ˛a” i w wydawnictwach TN KUL ogłosił zbiór złoz˙ony z pie˛ciu rozpraw pt. Z badan´ nad legend ˛a Mickiewiczowsk ˛a. Studia i szkice fenograficzne I51. Najobszerniejsza i najwaz˙niejsza naukowo rozprawa pierwsza, Mickiewicz-człowiek, otrzymała podtytuł Studium
48
Por. A. M i c k i e w i c z, Dzieła wszystkie, wydanie sejmowe, t. VII, Warszawa 1936, s. 171-348. Opracowanie to przyje˛to w VII tomie Dzieł w wydaniu narodowym (Kraków 1950, s. 153-234, 264-265, 283-300), z kolei w wydaniu jubileuszowym (Warszawa 1955, s. 163-250, 282-283, 306-327).
49
„Meander”, 1(1946), nr 2, s. 94-100, streszczenie – „Sprawozdania TN KUL, 1(1945-1947), s. 34-35.
50
Ideologia stronnictw politycznych w Polsce wobec Mickiewicza, 1890-1898, Lwów 1937,
Badania Literackie, t. X (serie˛ redagował we Lwowie J. Kleiner).
51 Zbiór pomies´cił rozprawy naste˛puj ˛ace: Mickiewicz-człowiek (pierwodruk „Pamie˛tnik
Literacki”, 37(1947), s. 66-161); Mickiewicz w grupie legionistów 1848 r. (pierwodruk w: 1848.
W stulecie „Wiosny Ludów”, s. 130-133); Dziecin´stwo wróz˙ebne Mickiewicza w biografii
Antoniego Małeckiego (pierwodruk „Pamie˛tnik Literacki”, 38(1948), s. 476-485);
Mickiewicz-Towian´czyk w opinii emigracji i kraju 1841-1846 – (pierwodruk pt. Mickiewicz-Towian´czyk
w zwierciadle satyry emigracyjnej, „Rocznik Zakładu Narodowego im. Ossolin´skich”, 1948, t. III, s. 9-20); Mickiewicz – zabójca poetów (pierwodruk „Zdrój”, 2(1946), nr 12).
fenograficzne. Kawyn, najpowaz˙niejszy reprezentant tego kierunku w badaniach historycznoliterackich, uz˙ywał, nie odosobniony, okres´len´ „fenografia, fenograficzny” itp., a powinno sie˛ mówic´ „fenomenografia”, bo idzie o zjawisko (fenomen), a nie „fen”52. Podj ˛ał tu Kawyn temat, któ-remu studium osobne pos´wie˛cił wczes´niej Stefan Kołaczkowski53, ale prze-badał go z innego aspektu przy s´wiadomie obranym załoz˙eniu metodycz-nym. Pod wzgle˛dem materiałowym najwie˛cej nowego przyniosła rozprawka o Mickiewiczu w „zwierciadle satyry emigracyjnej”; szkic o Mickiewiczu „zabójcy poetów” przyniósł interesuj ˛ace spostrzez˙enie: byli twórcy, którzy nie rozwine˛li talentu, przekonani z˙e nie dorównaj ˛a nigdy Mickiewiczowi. Ta teza, nieoczekiwana, udokumentowana nalez˙ycie, dodaje swoistego blasku do sławy najwie˛kszego poety.
W latach pracy w UŁ Kawyn zebrał nowe studia, narosłe w ci ˛agu dzie-wie˛ciu lat, w kolejnym tomie; wydał takz˙e tom o innej koncepcji: zgro-madzenie wszystkich studiów zwi ˛azanych z „legend ˛a Mickiewiczowsk ˛a”, ograniczon ˛a chronologicznie do lat z˙ycia poety i okresu bezpos´rednio po s´mierci54. Do „całos´ci” brak ostatniej ksi ˛az˙ce rozprawy o stosunku Krasin´skiego do Mickiewicza, nie napisanej, jak tez˙ studium o „Norwidzie wobec legendy Mickiewiczowskiej”, planowanego w latach lubelskich i zapowiadanego w prospektywnych spisach prac TNKUL; skon´czyło sie˛ jednak tylko na krótkim streszczeniu wykładu wygłoszonego na posiedzeniu Towarzystwa55. W pewnej mierze „odpryskiem” pracy przygotowywanej jest rozprawka pt. Norwidowska teoria przyczyn niepowodzenia literackiego, ofiarowana mistrzowi studiów56. Z Mickiewiczem wi ˛az˙e sie˛ poniek ˛ad jedna praca Kawyna, jeszcze „lubelska”: antologia Walka romantyków
z klasykami (1947), rozszerzona po latach (1963)57.
52
Zwrócił mi na to uwage˛ w jednej rozmowie prof. Tadeusz Ulewicz.
53
Mickiewicz jako człowiek. (Glossy). [Wste˛p do:] A. M i c k i e w i c z, Dzieła wszystkie, wydanie sejmowe, t. XIII, Listy, t. I, Warszawa 1936, s. VII-LXI; doste˛pny dzis´ przedruk w: S. K o ł a c z k o w s k i, Pisma wybrane, t. I: Portrety i zarysy literackie, oprac. S. Pigon´, Kraków 1968, s. 75-130.
54
W kre˛gu kultu Mickiewicza. Szkice fenograficzne, Łódz´ 1957; Mickiewicz w oczach
swoich współczesnych. Studia i szkice, Kraków 1967.
55
„Sprawozdania TN KUL”, 1(1945-1947), s. 85-87.
56
W: Ksie˛ga pami ˛atkowa ku uczczeniu czterdziestolecia pracy naukowej [...] Juliusza
Kleinera, Łódz´ 1949, s. 311-318.
57
Walka romantyków z klasykami. Wypisy z wybranych tekstów z´ródłowych, Teksty
literackie, red. S. Kunowski, nr 2, Lublin 1947; Walka romantyków z klasykami, Wrocław 1963, BN, ser. I, nr 183.
Katedre˛ je˛zyka polskiego, póz´niej katedre˛ teorii literatury, piastowała w KUL w latach 1945-1950 Maria Dłuska (1900-1992) jako docent i zaste˛pca profesora. Habilitowała sie˛ w dziedzinie je˛zykoznawstwa w 1935 r. w UJ; veniam legendi przeniosła naste˛pnie do UJK; z Uniwersytetem Lwowskim zwi ˛azana była do momentu pojawienia sie˛ w s´rodowisku lubelskim. Z pocz ˛atkiem 1950/1951 r. odeszła do UJ i obje˛ła katedre˛ nauk pomocniczych i teorii literatury jako profesor nadzwyczajny, a póz´niej zwyczajny. W latach lubelskich przygotowała i ogłosiła swe podstawowe Studia z teorii i historii wersyfikacji polskiej58. O wierszu Mickiewicza napisała w tym dziele naturalnie sporo; poprzednio partie pos´wie˛cone Mickiewiczowi referowała na posiedzeniu TN KUL59.
Waz˙ne s ˛a zwłaszcza uwagi Dłuskiej na temat Powies´ci Wajdeloty. Ba-daczka dowiodła znaczenia tego utworu dla póz´niejszych prób heksametru polskiego. Juz˙ jako profesor UJ wyst ˛apiła M. Dłuska na sesji Mickiewi-czowskiej PAN w Warszawie w grudniu 1955 r. z rozpraw ˛a syntetyczn ˛a o wersyfikacji Mickiewicza, wydan ˛a w tomie osobnym60.
Z pocz ˛atkiem 1950/1951 r. kadra nauczaj ˛aca na filologii polskiej KUL tak dalece zmieniła sie˛, z˙e rozpocz ˛ał sie˛ nowy okres; zakon´czył krótki, ale waz˙ny, okres trwaj ˛acy od zakon´czenia na Ziemi Lubelskiej działan´ wojen-nych. Wykłady uniwersyteckie pos´wie˛cone Mickiewiczowi były naste˛puj ˛ace: 1944/1945 J. Kleiner: Mickiewicz w okresie Konrada Wallenroda i Dziadów cze˛s´ci III, 3 g. tyg.
(ze wzgle˛dów zdrowotnych (wypadek z nog ˛a) profesor nie doprowadził wykładów do Dziadów cze˛s´ci III)
1945/1946 J. Kleiner: Mickiewicz w okresie Dziadów cze˛s´ci III, 2 g. tyg. 1946/1947 J. Kleiner: Mickiewicz w okresie Ksi ˛ag i Pana Tadeusza (I-II trym.), 2 g. tyg.
1946/1947 S. Kawyn: Dzieje kultu Mickiewicza, 1 g. tyg. 1947/1948 S. Kawyn: Dzieje kultu Mickiewicza, c.d., 1 g. tyg. 1947/1948 J. Kleiner: Artyzm Pana Tadeusza (II trym.), 2 g. tyg.
W 1947/1948 r. tematem całorocznym seminarium niz˙szego J. Kleinera (2 g. tyg.) była analiza Konrada Wallenroda, a całorocznym tematem
58 T. I-II, Kraków 1948-19582, t. I-II. Warszawa 1978. Indeks rejestruje wszystkie – liczne
– partie o Mickiewiczu.
59 Por. „Sprawozdania [...] TN KUL”, 3(1952), s. 18 (wzmianka o posiedzeniu z 15
I 1949).
60
seminarium S. Kawyna (2 g. tyg.) – badania fenomenograficzne nad posta-ci ˛a Mickiewicza. Mickiewicza dotyczyły dwie prace doktorskie, których promotorem był J. Kleiner:
Zygmunt Bownik, Z dziejów recepcji Mickiewicza w Polsce i za granic ˛a
(4 marca 194561).
Andrzej Lewicki, Faust i Gustaw – Konrad jako bohaterowie
romantycz-ni (24 listopada 1945).
„Mickiewiczowskie” były trzy prace magisterskie na seminariach J. Kleinera i S. Kawyna:
Jan Słomkowski, Niemcy w opinii Mickiewicza (1945);
Jadwiga Romanowska, Wyraz uczuc´ patriotycznych u Mickiewicza (1949); Wanda Łakowiczówna, III cze˛s´c´ „Dziadów” Mickiewicza i „Róz˙a”
Z˙e-romskiego. Kompozycja i technika dramatów (1950).
Spos´ród wychowanków polonistyki KUL lat 1944-1950 do kadry naucza-j ˛acej w KUL weszli przyszli profesorowie: poza pisz ˛acym te słowa Stefan Sawicki, Maria Jasin´ska-Wojtkowska (o nich be˛dzie póz´niej), Jadwiga Sokołowska 1925-1991, badaczka literatury staropolskiej, wreszcie – juz˙ w latach emerytalnych – Jadwiga Rudnicka (ur. 1919), osoba o szerokich zainteresowaniach (przede wszystkim literatura doby os´wiecenia i Norwid). Ta ostatnia w Roku Mickiewiczowskim 1955 wyst ˛apiła z waz˙nym przyczyn-kiem materiałowym pt. Adam Mickiewicz pod rz ˛adami Paskiewicza62. Do-dac´ nalez˙y do tego, z˙e Zdzisława Kopczyn´ska (1919-1982) i Lucylla Pszczołowska (ur. 1924), które magisteria uzyskały w seminarium J. Klei-nera w KUL, a z inspiracji M. Dłuskiej stały sie˛ znakomitymi badaczkami wersyfikacji i poetyki, doktoryzowały sie˛ w IBL PAN z „wiersza roman-tycznego”: Kopczyn´ska z wiersza epicznego (m.in. Pan Tadeusz), Pszczo-łowska – z wiersza Dziadów i Kordiana63. Wymienic´ nalez˙y trzecie naz-wisko w tym szeregu: Tadeusz Kurys´ (ur. 1923), który – przeszedłszy te˛ sam ˛a droge˛ − zabłysn ˛ał szczególnie w tomie Sylabotonizm64; w wielu hasłach napisał tu sporo o wierszach Mickiewicza. Inny wychowanek
polo-61 Doktorant, pod przewodnictwem swego promotora, przedstawił główne tezy pracy na
posiedzeniu Oddziału Lubelskiego Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza, ale nie ogłosił całos´ci drukiem. Drugi z kolei doktorant prawdopodobnie takz˙e nie opublikował pracy.
62 „Pamie˛tnik Literacki”, 47(1956), z. 1, s. 216-225.
63 Por. Z. K o p c z y n´ s k a, L. P s z c z o ł o w s k a, O wierszu romantycznym,
Warszawa 1963.
64
Tom IV Działu III (Wersyfikacja) w „zarysie encyklopedycznym” Poetyka, wydawany przez IBL PAN, zredagowany przez T. Kurysia wraz z M. Dłusk ˛a.
nistyki KUL z tych lat, Tadeusz Doman´ski (ur. 1922), po otrzymaniu magisterium w KUL u J. Kleinera (1948) przebywaj ˛acy w Paryz˙u, tam doktoryzowany (w Sorbonie), wykładaj ˛acy o je˛zyku i literaturze polskiej w kilku uniwersytetach paryskich, wł ˛aczył sie˛ odkryciem w Archives Nationales nieznanego memoriału Mickiewicza z 15 czerwca 1855 r. do XIII tomu Dzieł w wydaniu narodowym, publikuj ˛ac tekst we własnym prze-kładzie polskim65; ilustracja, jedna z wielu, pie˛knego sformułowania Mieczysława Jastruna: „Mickiewicz ci ˛agle pisze”. Wychowanka KUL, Wan-da Janowska-Renikowa (ur. 1925), po uzyskaniu magisterium u S. Kawyna w KUL (1950) i po studiach teatrologicznych w Łodzi, doktoryzowała sie˛ po latach w UŁ; okresowo prowadziła dla studentów KUL wykłady nieobo-wi ˛azkowe z zakresu teatrologii. Jako wieloletnia wykładowczyni Wyz˙szej Szkoły Teatralnej i Filmowej niejednokrotnie analizowała Dziady z aspektu scenicznego. Mniejszy zwi ˛azek z poezj ˛a Mickiewicza miał dorobek Stefana J. Buksin´skiego (ur. 1922), doktoryzowanego po latach w UŁ przez S. Ka-wyna. Wymienienie tych faktów wystarczaj ˛aco dowodzi znakomitych osi ˛ ag-nie˛c´ polonistyki KUL z pierwszego powojennego okresu, w którym nie zmarnowano „szansy”, jak to kiedys´ w pewnej rozprawie suponowano, i na te˛ supozycje˛ zareagowałem. Spotkałem sie˛ z odpowiedzi ˛a niczego nie wy-jas´niaj ˛ac ˛a, utrzyman ˛a w tonie, który – jak mi st ˛ad i zow ˛ad donoszono – uznania nie uzyskał. Nie replikowałem. S ˛a fakty, s ˛a teksty, s ˛a obyczaje zwykłej lojalnos´ci badawczej i polemicznej. Os ˛ad nalez˙y do historii.
III
Mimo iz˙ po szes´ciu pierwszych latach powojennych polonistyka KUL, jak i cała uczelnia, nie zawiesiła ani na chwile˛ działalnos´ci, zjawisko niemal całkowitej wymiany kadry nauczaj ˛acej stanowi przesłanke˛ do wy-odre˛bnienia nowego okresu. Pierwsz ˛a katedre˛ historii literatury polskiej obj ˛ał po odejs´ciu J. Kleinera w 1949 r. zaste˛pczo Feliks Araszkiewicz (1895-1966), prowadz ˛acy od 1946 r. wykłady zlecone z zakresu metodyki nauczania je˛zyka i literatury polskiej, habilitowany w 1947 r. na podstawie rozprawy o Bolesławie Prusie (Prusa dotyczyła równiez˙ dysertacja doktorska, napisana w seminarium Ignacego Chrzanowskiego w UJ, 1924).
65
Jednakz˙e zatwierdzenie na stanowisku docenta otrzymał Araszkiewicz dopiero w 1956 r., a profesure˛ nadzwyczajn ˛a w 1961 r., na emeryture˛ przeszedł w 1965 r. W całej działalnos´ci badawczej i dydaktycznej zajmował sie˛ wył ˛acznie okresem od 1863 r. po współczesnos´c´; w roman-tyzm wkroczył jedn ˛a tylko prac ˛a, zwi ˛azan ˛a z rokiem Mickiewiczowskim: w tomie „Roczników Humanistycznych” pos´wie˛conym poecie ogłosił szkic o romantyzmie i romantykach w szkołach polskich po przełomowym 1905 roku66. Był w latach 1951-1955 prezesem Lubelskiego Oddziału Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza.
Irena Sławin´ska (ur. 1913), wychowanka USB w Wilnie (uczennica przede wszystkim Manfreda Kridla), doktoryzowana w UMK w Toruniu (1946), obje˛ła w KUL z pocz ˛atkiem 1950/1951 r. katedre˛ teorii literatury jako zaste˛pca profesora. W 1956 r. otrzymała nominacje˛ na profesora nadzwyczajnego, a w 1968 r. – zwyczajnego. Katedre˛ teorii literatury zamieniła w 1976 r. na nowo utworzon ˛a Katedre˛ Teatru i Dramatu; prze-szedłszy na emeryture˛ (1983), nadal sprawowała przez wiele lat kuratorium nad katedr ˛a.
Sławin´ska jest wybitn ˛a badaczk ˛a Norwida; jej główne osi ˛agnie˛cia s ˛a w dziedzinie dramatu i teatru, osi ˛agnie˛cia znane poza Polsk ˛a – w wielu krajach zachodniej Europy i Ameryki. Wielokrotnie wyste˛powała z wykła-dami, przede wszystkim z zakresu dramatu i teatru, na mie˛dzynarodowych kongresach, przemawiaj ˛ac po francusku i po angielsku. W tych dwu je˛zy-kach prowadziła jako professeur invitée wykłady i seminaria, cze˛sto przez cały rok, w kilku uniwersytetach Zachodu. W przemys´leniach dotycz ˛acych dramatu nie pomine˛ła Dziadów. W młodzien´czym studium pt. Problematyka
badan´ nad je˛zykiem dramatu67 rzuciła subteln ˛a uwage˛ o Improwizacji w Dziadów cze˛s´ci III; wskazała, z˙e w tej cze˛s´ci utworu dramatycznego słowo ma tak ˛a range˛, jak ˛a posiada w poezji lirycznej. Rozpraw ˛a
O strukturze słownej III cze˛s´ci „Dziadów” wł ˛aczyła sie˛ do zbiorowej ksi ˛az˙ki mickiewiczowskiej s´rodowiska KUL w roku jubileuszowym68. Rozwine˛ła spostrzez˙enia wypowiedziane w monografii J. Kleinera o indy-widualizowaniu je˛zyka postaci; wzbogaciła je przemys´leniami na temat
66 Romantyzm i romantycy w prywatnych polskich szkołach s´rednich w Kongresówce
w latach 1906-1914. (Wspomnienia lubelskie), „Roczniki Humanistyczne”, 5(1954/1955), s. 313-325.
67 „Roczniki Humanistyczne”, 4(1953), z. 1, s. 25 i n., zwł. s. 57. 68
O strukturze słownej III cze˛s´ci „Dziadów”. (Zarys problematyki), „Roczniki Humani-styczne”, 5(1954/1955), s. 141-156.
konstrukcji dialogów, o roli pies´ni w całos´ci dramatu, o teatralizacji słowa. W cyklu wykładów publicznych TN KUL z racji jubileuszowego roku wy-głosiła Sławin´ska 20 lutego 1956 r. odczyt O rozmowach w III cz.
„Dzia-dów”, opublikowany w wydawnictwach TN KUL w cyklu Wykłady i
prze-mówienia69. Waz˙ne s ˛a tu spostrzez˙enia o starannym uzasadnieniu dialo-gów, o ich realistycznej stylizacji, równiez˙ spostrzez˙enia o scenicznos´ci utworu, przeznaczonego wyraz´nie dla teatru.
Dziady s ˛a utworem Mickiewicza, do którego Sławin´ska wraca mys´l ˛a cze˛-sto. Gdy „Zagadnienia Rodzajów Literackich” opublikowały dwie wypowie-dzi o Dziadach braci Darringów, wnikliwa czytelniczka obcoje˛zycznej literatury naukowej o dramacie specjaln ˛a notatk ˛a podkres´liła znaczenie tego faktu, wskazuj ˛ac na droge˛, któr ˛a arcydramat Mickiewicza wkracza na szczyty literatury s´wiatowej. Te˛ idee˛ uzasadniła w rozprawie o „rodzimych tradycjach w dramaturgii polskiej”, w której starannie wyłuskała takz˙e estetyczne pogl ˛ady Mickiewicza (wyraz˙one w wykładach paryskich) na temat dramatu70.
Drug ˛a katedre˛ historii literatury polskiej obj ˛ał z pocz ˛atkiem 1950/1951 r., po odejs´ciu S. Kawyna, Czesław Zgorzelski (ur. 1908), najpierw jako za-ste˛pca profesora. Wychowanek USB (uczen´ jeszcze S. Pigonia), wieloletni asystent wilen´skiej wszechnicy, po drugiej wojnie s´wiatowej asystent i adjunkt UMK w Toruniu (doktoryzowany w 1947 r.). W 1957 roku otrzy-mał stopien´ profesora nadzwyczajnego, a w 1968 r. – zwyczajnego. W r. 1955 obj ˛ał po F. Araszkiewiczu prezesure˛ Oddziału Lubelskiego Towarzystwa Literackiego im. A. Mickiewicza i sprawował j ˛a do 1983 roku; przekazał funkcje˛ piastowan ˛a przez tyle lat Stanisławowi Ficie. Jako profesor przeszedł na emeryture˛ w 1978 roku.
Przed przybyciem do Lublina, w którym osiadł na stałe, dał sie˛ poznac´ jako badacz i wydawca Mickiewicza. Zwie˛zły ale interesuj ˛acy artykuł pos´wie˛cił Sonetom krymskim (1946). Pisał o wpływie naszego poety na literature˛ rosyjsk ˛a. Studium ogłoszone w 1947 r. na łamach „Twórczos´ci” otrzymało wersje˛ angielsk ˛a w pierwszym roku profesury w KUL71.
Mono-69 Lublin 1957; przedr. w: t a z˙, Sceniczny gest poety. Zbiór studiów o dramacie, Kraków
1960, s. 91-128; przedr. w: t a z˙, Odczytywanie dramatu, Warszawa 1988, s. 144-175.
70
Wokół dwu rozpraw o „Dziadach” w „Zagadnieniach Rodzajów Literackich”, „Zagadnienia Rodzajów Literackich”, 16(1973), z. 1, s. 69-71; Rodzime tradycje w dramaturgii
polskiej, w: Wkład Polaków do kultury s´wiata, Lublin 1976, s. 610, 612, 616-617.
71 Pielgrzym „w krainie dostatków i krasy”, „Tygodnik Powszechny”, 2(1946), nr 39, s. 5;
grafia Duma poprzedniczka ballady (1949) zawiera spory fragment o poj-mowaniu dumy przez Mickiewicza, ale najwybitniejsz ˛a z mickiewiczowskich „przedlubelskich” prac była rozprawa osobna pos´wie˛cona pierwszym bal-ladom Mickiewicza (1948), zal ˛az˙ek wieloletnich prac nad ballad ˛a polsk ˛a i – dłuz˙ej znacznie trwaj ˛acych – nad liryk ˛a Mickiewicza72. Był Zgorzelski edytorem Poezji Mickiewicza w popularnej serii Spółdzielczego Instytutu Wydawniczego73, ale tej pozycji nie traktował nigdy jako osi ˛agnie˛cie, chociaz˙ przyszłego edytora, i to wysokiej klasy, zapowiadała. W lubelskich latach zacze˛ły sie˛ mnoz˙yc´ dalsze prace o lirykach Mickiewicza: poza paroma szkicami syntetycznymi, z których najwaz˙niejszy nosi tytuł O sztuce
lirycznej Mickiewicza74, nalez˙y wymienic´ zwłaszcza dwa analityczne: jeden o cyklu utworów (Sonety odeskie), drugi maj ˛acy za przedmiot analize˛ jed-nego liryku (Me˛drcy)75. Wszystkie wymienione prace dotycz ˛ace liryki, dawniejsze i lubelskie, złoz˙yły sie˛ na cze˛s´c´ pierwsz ˛a tomu O lirykach
Mickiewicza i Słowackiego (1961)76. Ukazanie sie˛ tego zbioru to znów waz˙ne wydarzenie w dziejach TN KUL, aczkolwiek zaznaczyc´ trzeba, z˙e zarówno cze˛s´c´ dotycz ˛aca Mickiewicza, jak i naste˛pnie cze˛s´c´ dotycz ˛aca Słowackiego otrzymały po latach redakcje rozszerzone i w tomach wyda-nych póz´niej, poza s´rodowiskiem KUL, „z˙yj ˛a” obecnie w nauce. Osi ˛ agnie˛-ciem cze˛s´ci pos´wie˛conej lirykom Mickiewicza jest przede wszystkim: wskazanie na znaczenie ballady Lilie be˛d ˛acej polsk ˛a Lenor ˛a; pierwsze tak dokładne omówienie Sonetów odeskich (no i... ustabilizowanie w nauce tej nazwy zamiast bezsensownej „erotyczne”); pierwsza dokładna analiza
Me˛drców; wykazanie balladowej struktury S´mierci pułkownika.
Zgrupowanie w jednym tomie szes´ciu esejów o lirykach Mickiewicza nie stanowiło zamknie˛cia etapu; badania nad poezj ˛a Mickiewicza prowadził
in Russia, in: Adam Mickiewicz. Poet of Poland. A Symposium, red. M. Kridl, New York 1951 s. 129-143.
72
Duma poprzedniczka ballady, Torun´ 1949, zwł. s. 111-115; O pierwszych balladach
Mickiewicza, „Pamie˛tnik Literacki”, 37(1948), s. 72-149.
73 A. M i c k i e w i c z, Poezje. Wybór, oprac. Cz. Zgorzelski, Warszawa 1948 (Ksie˛gi
Polskie, t. III).
74
„Zeszyty Naukowe KUL”, 2(1950), nr 11, s. 35-48. Inny szkic syntetyczny, Drogi
rozwojowe liryki Mickiewicza, ukazał sie˛ poprzednio w wersji nieco krótszej w „Kamenie” (11(1952), nr 1/2, s. 25-30).
75
O sonetach odeskich Mickiewicza, „Roczniki Humanistyczne”, 4(1953), z. 1, s. 143-166;
Wiersz o me˛drcach, „Znak”, 11(1959), nr 3 (57), s. 353-363.
76 O lirykach Mickiewicza i Słowackiego. Eseje i studia, Lublin 1961, cz. 1: O lirykach
autor nadal. W tomie z 1961 r. nie przedrukował, ze wzgle˛du na troche˛ odre˛bny charakter, waz˙nej rozprawy, juz˙ opublikowanej, pt. Człowiek jako
element młodzien´czej poezji Mickiewicza77. Przybyła na warsztacie Zgo-rzelskiego jedna rozprawa szczegółowa, analiza liryku Te rozkwitłe s´wiez˙o
drzewa...78, jedna analiza porównawcza (dwu „posłowi” lirycznych do dzieł najwie˛kszych: wiersza Do przyjaciół Moskali i wiersza zwanego
Epilogiem Pana Tadeusza)79. Przybyły dalsze syntetyczne, omawiaj ˛ace szereg utworów, np. szkic o pierwszym tomie poezyj80, liryczna twórczos´c´ okresu wilen´sko-kowien´skiego (we wste˛pie do Wyboru poezyj, 1974, o którym be˛dzie mowa). Jedno studium syntetyczne ma charakter szerszy: wykazuje role˛ młodzien´czej poezji Mickiewicza w „przełomie roman-tycznym” w dziejach polskiej liryki81. Urodziło sie˛ takz˙e interesuj ˛ace studium o „dramatycznos´ci” monologu w liryce Mickiewicza. „Odpryskiem” z warsztatu edytora poezyj była rozprawa Jak pracował Mickiewicz nad
tekstem „Zdan´ i uwag”. Wszystkie wymienione studia i rozprawy wraz z esejami pos´wie˛conymi Mickiewiczowi w tomie z 1961 r. stanowi ˛a now ˛a ksi ˛az˙ke˛ złoz˙on ˛a z czternastu dłuz˙szych i krótszych rozpraw, studiów i szkiców, opublikowan ˛a w 1976 r.82
Wydany w dwa lata póz´niej tom Od Os´wiecenia ku Romantyzmowi
i współczesnos´ci pomies´cił zarówno wykład syntetyczny Romantyzm w Polsce, wygłoszony w Lublinie 23 listopada 1955 r. w ramach uroczy-stos´ci Roku Mickiewiczowskiego i opublikowany w 1957 r. w cyklu
Wy-kłady i przemówienia w TN KUL, jak tez˙ nie drukowane poprzednio
No-tatki na marginesach „Konrada Wallenroda”, powstałe z wykładów o epice Mickiewicza, prowadzonych w KUL w 1955-1956 r.83 W latach ostatnich
77
„Roczniki Humanistyczne”, 5(1954/1955), s. 1-40.
78
Ogłoszona pt. Z˙al poety-pielgrzyma, w: Ksie˛ga pami ˛atkowa ku czci Konrada Górskiego, Torun´ 1967, s. 233-245.
79
Dwa posłowia liryczne Mickiewicza. Wygłoszone w ramach Sympozjum Mickiewi-czowskiego w KUL (10-12 grudnia 1973), opublikowane w: Mickiewicz. Sympozjum w KUL, Lublin 1979, s. 319-332; juz˙ wczes´niej w tomie Zgorzelskiego O sztuce poetyckiej Mickiewicza, por. przyp. 82.
80
Debiut poetycki Mickiewicza. „Zeszyty Naukowe KUL”, 16(1973), z. 1, s. 19-27, przedr. w tomie O sztuce poetyckiej... pt. Mickiewiczowski zwiastun romantyzmu.
81
Przełom romantyczny w dziejach liryki polskiej, w: Z polskich studiów slawistycznych, ser. 3: Nauka o literaturze. Prace na VI Mie˛dzynarodowy Kongres Slawistów w Pradze 1968, Warszawa 1968, s. 111-119.
82
O sztuce poetyckiej Mickiewicza. Próby zbliz˙en´ i uogólnien´, Warszawa 1976.
83
Od Os´wiecenia ku Romantyzmowi i współczesnos´ci. (Szkice historycznoliterackie), Kraków 1978, s. 157-183, 232-263.
doszły dwie jeszcze interesuj ˛ace w swej koncepcji rozprawy: fragment zapowiedzianej pracy pos´wie˛conej Mickiewiczowskim „krajom marzen´” i studium o liryzmie w Panu Tadeuszu84. A wie˛c i na arcypoemat przyszła pora.
W znacznej cze˛s´ci dotycz ˛a Mickiewicza rozproszone studia, tworz ˛ace cykle w dalszych tomach. Tom Zarysy i szkice literackie (Warszawa 1988) pomies´cił poza ogólnymi rozprawami, w których były wzmianki o Mickie-wiczu, takz˙e cykl Ze s´wiata poezji mickiewiczowskiej (s. 157-252). Na cykl złoz˙yły sie˛ rozprawy: Elegijna poezja Mickiewicza (s. 153-173); W krainach
poezji Mickiewiczowskiej (s. 174-207); W strefie lirycznos´ci „Pana
Tadeu-sza” (s. 208-244, por. przyp. 84); Mickiewicz z˙ywy (s. 245-252). Tom ostatni, „W Tobie jest s´wiatłos´c´” (Lublin 1993) zawiera nieco krótszy cykl mickiewiczowski (s. 37-86): przedruki dwu artykułów ogłoszonych na krótko przedtem (s. 37-54 „Wschodzi na Syjon Dziewica...” Matka Boska
w poezji Adama Mickiewicza (s. 55-74): „Gdy czuwa tylko zgryzota
i skrucha...”: Powaga etyczna w postawie twórczej Mickiewicza) i przedruk dawniejszej rozprawy o Me˛drcach (s. 75-86).
Osobn ˛a grupe˛ stanowi ˛a dociekania filologiczne, „odpryski” z warsztatu edytora. Do odnotowania tu, poza jedn ˛a rozpraw ˛a opublikowan ˛a w tomie z 1976 r., takz˙e: niezwykle staranny przyczynek materiałowy wykazuj ˛acy „regestr prenumeratorów” wilen´skiej edycji Poezyj; rozprawka Zagadki
mickiewiczowskie, pos´wie˛cona poezji okresu wilen´sko-kowien´skiego; inna,
Nad autografami Mickiewicza, dotycz ˛aca głównie okresu póz´niejszego, wierszy pisanych po Panu Tadeuszu; wypowiedz´ w dyskusji wywołanej prac ˛a rosyjskiego mickiewiczologa, Siemiona Łandy: stanowisko w sprawie interpunkcji poety85.
Pora na scharakteryzowanie wkładu Zgorzelskiego do edytorstwa poezji Mickiewicza. Zainteresowanie ballad ˛a i wieloletnia praca nad dziejami tego
84
Mickiewiczowska liryka marzen´, „Rocznik Towarzystwa Literackiego im. A. Mic-kiewicza”, 20(1985), s. 137-143; W strefie lirycznos´ci „Pana Tadeusza”, tamz˙e, 22(1987), s. 35-49.
85 Materiały do dziejów wilen´skiej edycji „Poezyj” Mickiewicza. „Regestr
prenume-ratorów”, „Pamie˛tnik Literacki”, 57(1966), z. 3, s. 625-651 („regestr” ów otrzymał Zgorzelski po apelu w sprawie autografów Mickiewicza pt. Zagubione skarby, „Ruch Literacki”, 4(1963), z. 5/6 (20-21), s. 254-265); Zagadki mickiewiczowskie, „Roczniki Humanistyczne”, 18(1970), z. 1, s. 135-146; Nad autografami Mickiewicza, „Pamie˛tnik Literacki”, 65(1974), z. 3, s. 197-217; O albumie Moszyn´skiego, o „Sonetach” i o wierszu Mickiewicza „Do M.”. Na
marginesie propozycji Siemona Łandy, tamz˙e, 69(1978), z. 3, s. 173-189; „Grafologia”
gatunku zaowocowały tomem BN, wydanym przy współudziale Ireneusza Opackiego (1962), w którym oczywis´cie ballady poety najwie˛kszego zaje˛ły miejsce poczesne i znalazło to wyraz we wste˛pie. Zrozumiałe, z˙e uwagi o Mickiewiczu powtórzone zostały w omówieniu dziejów ballady w Polsce w obszernym has´le Ballada, opracowanym takz˙e wespół z Opackim w ency-klopedii Poetyka86.
W 1969 roku rozpocze˛ło sie˛ (od Pana Tadeusza w opracowaniu Konrada Górskiego) naukowe wydanie Dzieł wszystkich Mickiewicza, przygotowy-wane od 1955 r. (sic). Zgorzelski, członek Komitetu Redakcyjnego, opracował tom I, Wiersze, który wyszedł w latach 1971-1986 w czterech woluminach. Przynosi tekst z pełnym aparatem, opracowany z niezwykł ˛a wnikliwos´ci ˛a. Dociekliwos´c´ edytora i jego dokładnos´c´ uznac´ trzeba za cechy imponuj ˛ace, które z tego tomu rozros´nie˛tego do czterech woluminów czyni ˛a najwyz˙szy wzlot edytorskiej mys´li polskiej. Edytor wydał nadto Wiersze poety z lat 1819-1829 w podobiznach autografów (1973), a naste˛pnie podobizne˛ pierwodruku Sonetów (1976), poprzedzon ˛a wste˛pem pt. W 150
rocznice˛ wydania Sonetów87. Jedno jeszcze przedsie˛wzie˛cie stoj ˛ace na najwyz˙szym poziomie naukowym trzeba tu odnotowac´, mimo iz˙ Mickie-wicza bezpos´rednio nie dotyczy. Doniosłym faktem było w 1970 r. pozy-skanie dla Biblioteki KUL pewnej cze˛s´ci Archiwum Filomatów (dar Pry-masa Polski, Stefana kard. Wyszyn´skiego). Stało sie˛ to przyczyn ˛a wydania pod redakcj ˛a Cz. Zgorzelskiego tomu tak włas´nie zatytułowanego (Archiwum
Filomatów), grupuj ˛acego materiały tworz ˛ace cykl Na zesłaniu. Mies´ci on, poza materiałami Biblioteki KUL, takz˙e inne: z Muzeum Literatury im. A. Mickiewicza w Warszawie i ze zbiorów wilen´skich, wybrane przez redaktora w czasie krótkiego pobytu w Wilnie w 1971 r. Lwia cze˛s´c´ materiałów wi ˛az˙e sie˛ z osob ˛a sekretarza Towarzystwa Filomatów, Onufrego Pietraszkiewicza88.
86 Por. Cz. Z g o r z e l s k i, (współudz. I. O p a c k i – oprac.), Ballada polska,
Wrocław 1962, BN, ser. I, nr 177, we wste˛pie s. XLII-XLVI, ws´ród tekstów 10 utworów Mickiewicza; por. Dzieje ballady w Polsce, w: I. O p a c k i, Cz. Z g o r z e l s k i,
Ballada, w: Poetyka. Zarys encyklopedyczny, dz. I: Gatunki literackie, t. VII; Nowoz˙ytne gatunki
fabularne, cz. 1: Gatunki wierszowane, Wrocław 1970, s. 100-102.
87
A. M i c k i e w i c z, Wiersze [...] w podobiznach autografów, cz. 1: 1819-1829, Wrocław 1973; t e n z˙ e, Sonety. Podobizna pierwodruku, [...], Wrocław 1976, wste˛p – s. 3-20.
88 Archiwum Filomatów, t. I: Na zesłaniu, red. Cz. Zgorzelski, Wrocław 1973, Materiały
Pracom edytorskim s´cis´le naukowym towarzyszyły doskonałe popularne. Mine˛ło juz˙ prawie 70 lat od wydania przez S. Pigonia Poezji Mickiewicza w czterech tomach (oprócz utworów wierszowanych takz˙e Ksie˛gi, 1929--1931). Układ czterech tomów poetyckich, do których doszła proza (w dwunastu tomach), przyje˛ły wydanie sejmowe (nie ukon´czone), narodowe, jubileuszowe. Gdy od jubileuszowego (1958) mine˛ło juz˙ bez mała c´wierc´ wieku, „Czytelnik” przyst ˛apił do wznowienia Poezji (wraz z Ksie˛gami) w czterech tomach, których opracowanie powierzono najwybitniejszym mickiewiczologom. Edytorem I tomu (Wiersze) był Zgorzelski (po raz pierwszy, 1979). W latach 1982-1994 Zgorzelski wraz z Zofi ˛a Stefanowsk ˛a (IBL), ze Zbigniewem J. Nowakiem (US´) i ze Stanisławem Makowskim (UW) redagował edycje˛ Dzieł Mickiewicza, na nowo przepracowan ˛a. Do współpracy doszły inne osoby; Zgorzelski przewodniczył komitetowi, czego sie˛ zrzekł w 1994 r. na rzecz Z. Stefanowskiej. Wydanie przyje˛ło nazwe˛ „rocznicowe”. Tom 1, Wiersze, w opracowaniu Zgorzelskiego wyszedł. Zgo-rzelski został wybrany honorowym przewodnicz ˛acym jubileuszu przygotowy-wanego na rok 1998.
Osobn ˛a kart ˛a s ˛a dwa tomy wyboru poezyj Mickiewicza w opracowaniu Zgorzelskiego w BN. Królowa naszych serii wydawniczych przeznaczyła od pocz ˛atku dwa tomy na Poezje Mickiewicza (tak nazwano tomy wyboru wierszy drobnych, ser. I nr 6,66); przyje˛to 1824 rok jako cezure˛. Tom I. ukazał sie˛ czterokrotnie w latach 1920-1930 w opracowaniu Józefa Kal-lenbacha i w 1949 roku w dos´c´ dziwnej postaci: powtórzono tekst i objas´-nienia w opracowaniu Kallenbacha, zmieniono tylko wste˛p: przedrukowano znan ˛a sk ˛adin ˛ad rozprawe˛ Wacława Kubackiego o „pierwiosnkach roman-tyzmu polskiego”. Nieporozumieniem wydawniczym było wznowienie tomu nie uwzgle˛dniaj ˛acego emendacji Pigonia, Borowego, Płoszewskiego. Tom II wyszedł dwukrotnie (1924, 1928) w opracowaniu Kallenbacha i Jana Bystrzyckiego. Zgorzelski przepracował oba tomy na nowo, przyjmuj ˛ac w obu tomach tytuł Wybór poezji. Jego opracowanie tomu I (wyd. 6, 1974) i II (wyd. 3, 1986) wyparło całkowicie wszystkie edycje poprzednie. Oczywis´cie, zgodnie z profilem serii, teksty poprzedzone zostały wste˛pami, które stanowi ˛a zarys monograficzny lirycznej poezji Mickiewicza.
Jest jeszcze jedna karta w działalnos´ci Zgorzelskiego − edytora Mickiewicza. Jego przede wszystkim dziełem, przy współpracy trzech innych osób (Marii Danilewicz-Zielin´skiej, Marii Dernałowiczówny i Janusza Odrow ˛az˙-Pieni ˛az˙ka) jest tom II zbioru Mickiewicziana w zbiorach Tomasza Niewodniczan´skiego w Bitburgu (Warszawa 1993). Główny trzon
tomu to Wiersze w Albumie Moszyn´skiego, wydane przez Zgorzelskiego w fototypii i w transliteracji. Re˛kopis poszukiwany przez dziesi ˛atki lat, odnaleziony i wykorzystany, przepadł znów wraz z lwi ˛a cze˛s´ci ˛a nakładu to-mu II wspomnianych mickiewiczianów. Ukradzione zostało auto, w którym był re˛kopis i prawie cały nakład edycji. Ocalało około 100 egzemplarzy.
Jerzy Starnawski (ur. 1922), po studiach w KUL, dodatkowo w UJ i w UW, po doktoracie uzyskanym w 1949 r., przez lat 14 (1950-1964) był pracownikiem naukowym KUL, przeszedłszy stopnie od starszego asystenta do docenta. Od 1964 r. jest pracownikiem UŁ (1974 profesor nadzwyczajny, 1981 zwyczajny, od 1992 na emeryturze). W młodos´ci był badaczem romantyzmu. Mickiewiczowi pos´wie˛cił w swych latach lubelskich, poza obszern ˛a „antologi ˛a poetyck ˛a” Adam Mickiewicz w poezji polskiej i obcej (1961), kilka drobnych szkiców o dziejach sławy poety. Dwie pierwsze dotycz ˛a recepcji poety w Lublinie i w Ziemi Lubelskiej; trzecie omawia wkład Tadeusza Zielin´skiego do badan´ nad Mickiewiczem89, zostało napi-sane dla zeszytu „Roczników Humanistycznych” zawieraj ˛acego prace z zakresu filologii klasycznej. Janina Pliszczyn´ska (1904-1982) pragne˛ła w nim zgrupowac´ kilka rozprawek pos´wie˛conych Zielin´skiemu, którego uczniowie nieprzerwanie przemawiali z katedry filologii klasycznej KUL. Przejs´cie pisz ˛acego te słowa ku dobie stropolskiej spowodowało, iz˙ romantyzm stał sie˛ martw ˛a pozycj ˛a w dalszej działalnos´ci; drobiazgi ogłoszone w latach pracy w UŁ nie mog ˛a byc´ tu wymienione.
Od pocz ˛atku 1951/1952 r. pracownikiem naukowym KUL jest Stefan Sa-wicki (ur. 1927). Przeszedł stopnie od asystenta i adiunkta do profesora zwyczajnego. Doktoryzował sie˛ u Konrada Górskiego w UMK (1960), habi-litował w tejz˙e uczelni 5 marca 1968 r. Po habilitacji był kierownikiem I Katedry Historii Literatury Polskiej (po F. Araszkiewiczu), od 1972 r. jako profesor; jest obecnie kierownikiem Katedry Teorii Literatury. Poza teori ˛a literatury i badaniami nad literatur ˛a katolick ˛a pasjonuje go Norwid. Jednakz˙e zarówno cykl prac stanowi ˛acy podstawe˛ doktoratu, jak i praca ha-bilitacyjna ł ˛acz ˛a sie˛ w znacznej mierze z Mickiewiczem. Jako teza do-ktorska przyje˛te zostały studia z zakresu wersyfikacji polskiej. Jedno z nich jest wył ˛acznie mickiewiczowskie, dotyczy wykorzystania przerzutni przez
89 Zarys dziejów recepcji Mickiewicza w Lublinie i na Lubelszczyz´nie, „Roczniki
Humanistyczne”, 5(1954/1955), s. 283-312; Lubelska Ksie˛ga Mickiewiczowska z roku 1898, „Kamena”, 23(1956), nr 10, s. 35-37; Tadeusza Zielin´skiego studia Mickiewiczowskie, „Roczniki Humanistyczne”, 9(1960), z. 2, s. 85-91.
poete˛, przede wszystkim w utworach epickich az˙ do Pana Tadeusza (tu naj-wie˛cej obserwacji). Potr ˛acenia o poezje Mickiewicza zawieraj ˛a inne studia, zwłaszcza rozprawa o wierszu wolnym90. Podstawe˛ habilitacji stanowiła ksi ˛az˙ka o pocz ˛atkach syntezy historycznoliterackiej w Polsce, w której sporo uwagi pos´wie˛cił autor wykładom paryskim Mickiewicza91.
Blisko współpracuj ˛aca z Sawickim w Komisji, a póz´niej Zakładzie Badan´ nad Literatur ˛a Religijn ˛a, Maria Jasin´ska-Wojtkowska (ur. 1926), st. asystent od 1951 r., doktoryzowana w UŁ u Stefanii Skwarczyn´skiej i w tej uczelni habilitowana w 1969 r., w 1970 ustabilizowana jako docent, póz´niej pro-fesor zwyczajny i kierownik Katedry Literatury Współczesnej w KUL, obec-nie na emeryturze, obec-nie wykazywała w twórczos´ci naukowej bliz˙szego zainte-resowania Mickiewiczem, o którego twórczos´c´ w niejednej pracy naturalnie potr ˛aciła, szczególnie w pracy habilitacyjnej Zagadnienia biografii literackiej (Warszawa 1970), gdyz˙ powies´ci biograficzne o Mickiewiczu, dos´c´ liczne, zostały oczywis´cie nalez˙ycie uwzgle˛dnione.
W ostatnich latach z˙ycia zwi ˛azała sie˛ z polonistyk ˛a KUL, z katedr ˛a prof. Araszkiewicza, wieloletnia bardzo wybitna nauczycielka szkół s´rednich, wychowanka USB z czasów Stanisława Pigonia, Wanda z Nowodworskich Achremowiczowa (1901-1974). Była najpierw od 1950/1951 r. starsz ˛a asystentk ˛a, póz´niej zamieniła etat na godziny zlecone; czynna była do 1964 r. W dorobku jej mickiewiczowska jest jedna praca, pos´wie˛cona dz´wie˛kowi jako elementowi poezji Mickiewicza92.
W latach gdy katedry posiadali Araszkiewicz, Zgorzelski i Sławin´ska, a kadre˛ pomocnicz ˛a stanowili: Achremowiczowa (po kolez˙en´sku współpra-cuj ˛aca z towarzyszami pracy, mimo powaz˙nej róz˙nicy wieku), Jasin´ska, Sawicki i pisz ˛acy te słowa, pocze˛li juz˙ dochodzic´ do głosu wyst ˛apieniami dotycz ˛acymi Mickiewicza wychowankowie polonistyki rozpoczynaj ˛acy studia w 1950 r. i w latach naste˛pnych, uczniowie prof. Zgorzelskiego, w jednym wypadku (Piotr Kuncewicz) – prof. Sławin´skiej. Rok Mickiewiczowski 1955 spowodował m.in. ogólnopolsk ˛a mickiewiczowsk ˛a sesje˛ studentów polo-nistyki (wiosn ˛a 1956 r.). Sukcesy odniosły dwa wyróz˙niaj ˛ace sie˛ poziomem
90
Przerzutnia u Mickiewicza, „Roczniki Humanistyczne”, 5(1954/1955), s. 221-239; przedr. w: S. S a w i c k i, Poetyka. Interpretacja. Sacrum, Warszawa 1981, s. 35-58; Problematyka
badan´ nad wierszem wolnym, „Roczniki Humanistyczne”, 8(1959), z. 1, s. 5-65.
91 Pocz ˛atki syntezy historycznoliterackiej w Polsce. O sposobach syntetycznego ujmowania
literatury w 1. połowie w. XIX, Warszawa 1961, s. 216-242.
92
Uwagi o roli dz´wie˛ku w poezji Mickiewicza, „Roczniki Humanistyczne”, 5(1954/1955), s. 101-140.
