Monika Antraszkiewicz
Antropocentryczno-aksjologiczna
analiza przypowieści o miłosiernym
samarytaninie
Język - Szkoła - Religia 1, 11-20
M onika A traszkiew icz U niw ersytet Łódzki
ANTROPOCENTRYCZNO-AKSJOLOGICZNA ANALIZA
PRZYPOWIEŚCI O MIŁOSIERNYM SAMARYTANINIE
(...) Uczyń mnie dobrym człowiekiem, Albowiem tylko wówczas
Jestem, Gdy jestem dobry.
Oto jedyna miara Mojego człowieczeństwa
i istnienia.
[Roman Brandstaetter, Psalm o trzcinie (fragment)]
W spółcześnie p rzed instytucjam i ośw iatow ym i staw ia się w ysokie wym agania. W m yśl teleologii, opuszczający szkołę uczeń pow inien osią gnąć w ieloaspektow ą dojrzałość: intelektualną, em ocjonalną, m oralną, społeczną, obywatelską, rodzinną; stać się św iadom ym odbiorcą kultury. W korelacji z celam i kształcenia określone zostały rów nież zadania szkoły, zgo dnie z któ ry m i m ło d zież p o w in n a m .in. interp reto w ać arcy dzieła w kontekście egzystencjalnym , aksjologicznym i historycznym , rozpozna w ać w artości w dziełach literatury oraz je hierarchizow ać.
Cele i zadania szkoły są zatem zorientowane na poznawanie rodzimego i obcego dziedzictw a literackiego, które m a się stać p odstaw ą dalszego rozw oju m łodego odbiorcy. Zaznajam ianie ucznia z dziełam i przyczynić się w inno do ukształtow ania w rażliw ego na piękno słow a pisanego este tę, a także spraw nie i aktyw nie funkcjonującego w kulturze człow ieka. W m yśl najnow szej reform y szkolnictwa, realizującej założenia filozofii personalistycznej, ucznia sytuuje się w centrum zainteresow ań, je s t on podm iotem wszelkiej działalności edukacyjno-w ychow aw czej. W yznacz niki oraz cele w spółczesnych program ów, zasad, m etod nauczania kon centrują się na osobie ucznia, jeg o indywidualnej drodze rozw oju osobo w ości czy zainteresow ań. P om ocne w tym w zg lęd zie m o g ą być bez w ątpienia utw ory literackie, z których m łodzież czerpie w zorce bądź w ska
zów ki do sam odzielnego działania, na których m oże oprzeć w łasny sys tem wartości.
Zadania, jakie stawiane są przed szkolną polonistyką, korespondują z ogólnym w ychow aniem m łodego człow ieka, co podkreślał Eugeniusz Cyniak, pisząc:
„N auka literatury w szkole, podobnie ja k poznaw anie dziejów ojczy stych, była niejednokrotnie w ykorzystyw ana do realizacji centralnie okre ślonych zadań w ychow aw czych. Ich istota w yrażała się w dążeniu do form ow ania potrzebnych państw u postaw i przekonań, system u w artości i w zorców osobow ych m łodzieży szkolnej, a w konsekw encji przyszłe go społeczeństw a”1.
R ów nież M ieczysław Ł ojek podkreślał, iż osobowość, w nętrze dziec ka należy zacząć kształtow ać ja k najw cześniej, b y w przyszłości było św iadom e własnej w artości oraz postępow ania, a także stało się m oralnie pięknym człowiekiem.
Jeśli przyczyny [wszelkiej ludzkiej działalności] „tkw ią w nas sam ych, m uszą same być w naszej m ocy i zależeć od naszej w oli”2. Dlatego dziecko od najm łodszych lat pow inno być pouczane i pow inno sam o się uczyć3.
A ktyw ne uczestnictw o w kulturze literackiej zapew nić m oże pom oc w k rytycznym oglądzie św iata czy też trafnej ocenie rzeczyw istości. W procesie edukacji m łody człow iek w inien uczyć się i w ychow yw ać, kształtow ać swoje postaw y na przyszłość, dojrzewać intelektualnie i życio wo. Teksty literackie pow inny stanowić w łaśnie jed en z elem entów p o m ocniczych w rozw oju em ocjonalnym bądź społecznym ucznia. Stać się m ają drogow skazem , przew odnikiem w dorosłe życie.
N ow otestam entow a przypow ieść, ukazująca zaledw ie m om ent życia tytułow ego Sam arytanina, stanow i jed en z najbardziej znanych przykła dów biblijnego m oralizatorstw a. U m ieszczony w tragicznej sytuacji czło w iek, zobojętniałe otoczenie oraz w spółczujący przechodzień stają się nośnikam i określonych życiow ych postaw, których interpretacja w p ły nąć m oże nie tylko n a zachow anie m łodego człow ieka, lecz rów nież na
1 E. Cyniak, Instrumentalizm w szkolnym odbiorze dzieła literackiego. [w:] Problemy
poznawania dzieła literackiego w szkole. Tekst-kontekst-znak-znaczenie, red. T. Swięto-
sławska, Łódź 2001, s. 324.
2 Arystoteles, Etyka nikomachejska, tłum. D. Gromska, Warszawa 1982, s. 91. 3 M. Łojek, Z dydaktyką literatury na co dzień, Bydgoszcz 2004, s. 182-183.
jeg o zasady m oralne, św iatopogląd czy też indyw idualną aksjologię. Jak p iszą O stein i H unkins, porządkow anie w artości ( value clarification), nazyw ane niekiedy kształtow aniem w artości lub precyzow aniem w arto ści, stanow i część procesu dydaktycznego. Zw olennicy tej m etody cenią kreatyw ność, sw obodę i sam orealizację. Chcą, żeby u czeń analizow ał w łasne upodobania i sam dokonyw ał w yborów 4.
W ycinki z Pism a Świętego pojaw iają się n a każdym poziom ie kształ cenia, a służą celom w ychow aw czym oraz szeroko pojętem u rozw ojow i w ew nętrznem u uczniów. Po parabolę szczególnie chętnie sięgają autorzy książek dla gimnazjów. W podstaw ie program ow ej dla trzeciego pozio m u kształcenia zaw arte są teksty nie tyle dłuższe, co w ym agające odpo w iednio w iększego w ysiłku intelektualnego niż w szkole podstaw ow ej. Podczas obcow ania z dziełem gim nazjalista poznaje tajniki życia kultu row ego oraz literackiego, odkryw a now ych bohaterów, analizuje i inter pretuje ich postawy, wybory, działania. System atycznie odczytuje trud n iejsze utw ory, w ym ag a się od niego coraz to d ojrzalszy ch decyzji, m otyw ow ania sądów, argum entow ania w yrażanych tez, a także odróż niania rzeczyw istości od fikcyjnego św iata przedstaw ionego w dziele li terackim . Jest to najbardziej dynam iczny czas, przynoszący najw ięcej oczekiw anych b ądź przygodny ch zm ian w człow ieku jak o u czestniku w procesie interakcji kultury literackiej. G im nazjum staje się zatem prze łom em , w yraźną fazą przejściow ą w rozw oju kulturow o-osobow ościo- w ym m łodego człow ieka. Znaczenie szkoły ponadpodstaw ow ej w ro z w oju kultury literackiej ucznia podkreślał ju ż w latach 70. W ładysław Dynak:
„B adacze społecznych uw arunkow ań odbioru czytelniczego niem al jednom yślnie potw ierdzają, że szkoła średnia je s t tym progiem , który za
m yka etap „naiw nie pragm atycznych” postaw odbiorczych. ( ...) Tekst- lektura w szkolnym procesie kom unikacji literackiej jaw i się zaw sze w sy tu a c ji d ra m a ty c z n ie k o n f lik to w e j; „ n a iw n ie p ra g m a ty c z n y m ” i im aginatyw nym nastaw ieniu odbiorczym (relatyw nym do w ieku) prze ciw staw ia się jak o korelat program ow anych postaw intelektualnych. P ra gnienie nadania lekturze projekcji w łasnych przeżyć i dośw iadczeń przy jednoczesnej konieczności traktow ania jej jak o zobiektyw izow anej rz e
4 A. C. Ornstein, F. P. Hunkins, Program szkolny. Założenia, zasady, problematyka, tłum. K. Kruszewski, Warszawa 1998, s. 120.
czyw istości literackiej rodzi tę antynom ię - o becną w różnym stopniu w każdej k o m u n ik acji literackiej, n ajw yraziściej je d n a k w y stęp u jąc ą w procesie odbioru szkolnego”5.
Zauw ażony przez D ynaka konflikt pom iędzy czytaniem naiw nym a in telektualnym w iąże się m iędzy innym i z ogólnym rozw ojem uczniów, u których z czasem zauw ażalnie w zrasta spraw ność poznaw cza, dojrze w a intelekt, kształtuje się osobowość. W w ieku kilkunastu lat człow iek zaczyna precyzow ać swoje pragnienia, w eryfikuje zainteresow ania, stara się określać zadania, a także w yznaczyć sobie cele na b liższą i nieco od leglejszą przyszłość. To rów nież najbardziej burzliw y czas poszukiw ań właściw ej drogi, dobrych życiow ych wyborów. M łodzi ludzie są w ó w czas bardzo podatni na wpływy, próbują now ych rozw iązań, eksperym en tują, zasięgają rady starszych i rówieśników.
Z aprezentow ane rozw ażania, odnoszące się do ogólnego rozw oju gim nazjalisty, p ozw alają tw ierdzić, że przypow ieść o m iłosiernym Sa m arytaninie zdaje się być przykładem tekstu doskonale realizującego za łożenia teleologiczne, określone dla trzeciego poziom u kształcenia. Przede w szystkim , co w arto podkreślić, w spom niany fragm ent Ew angelii6 w pro w adza ucznia w św iat w artości, kształtuje jeg o system moralny. Skupie nie uw agi n a aksjologii stanowi, obok pytań o status człow ieka w świe- cie, najbardziej w yrazisty i m ożliw y do w yodrębnienia blok zadań, jak ie staw iane są przed m łodym i ludźm i. W w ybranych n a użytek niniejszej pracy książkach szkolnych: Św iat w słowach i obrazach autorstw a M arii N agajow ej czy W itolda B abińskiego, a także M iędzy nam i A gnieszki Ł uczak i Ew y Prylińskiej, bardzo popularnych w łódzkich gim nazjach, znaleźć m ożna polecenia typu:
1. Nazwij w artości będące tem atem przypow ieści o bliźnim i Sam ary taninie7
2. O pow ieść przekazana przez św. Łukasza pochodzi sprzed niem al dw óch tysięcy lat (...). PO STA R A J SIĘ O K R EŚLIĆ postaw ę kapłana,
5 W. Dynak, Sytuacja lektury w szkolnym procesie komunikacji literackiej, [w:] Pro
blemy odbioru i odbiorcy. Studia pod red. T. Bujnickiego i J. Sławińskiego, Wrocław
1977, s. 227.
6 W podręcznikach cytowany za św. Mateuszem bądź św. Łukaszem.
7 M. Nagajowa, Świat w słowach i obrazach. Podręcznik do kształcenia literackiego
lew ity i Sam arytanina, przypisując im nazw y cech lub uczuć, które do strzegasz w ich postępow aniu8.
K ap łan
(cechy, u c zu c ia )
L ew ita
(cech y , uczu cia)
S am ary tan in (cechy, u c zu cia)
Z przytoczonych przykładow ych poleceń, z jak im i gim nazjaliści spo ty k ają się podczas kształcenia literackiego w szkole, ja sn o w ynika, iż zadania oscylujące w okół aksjologii b azują na ćw iczeniach leksykalnych - uczeń staje przed koniecznością nazw ania w artości czy doboru synoni m ów do określonych uczuć. Co więcej, w praw ki słow nikow e stają się bazą do w ykonyw ania dalszych zadań. K olejny etap pracy nad tekstem paraboli w iąże się z zajęciem stanow iska w obec om aw ianych postaw, w yciągnięciem w niosków , a także ze sform ułow aniem nauki płynącej z fragm entu biblijnego tekstu. W podręcznikach znaleźć m ożna rów nież takie zadania:
1. Spośród podanych niżej trzech w artości [prawo, m ęstw o, miłość] w skaż tę, z k tó rą kojarzą się postacie kapłana i lewity, i tę, która była im obca. POSTA RA J SIĘ SFO RM UŁO W AĆ pouczenie płynące z przypo wieści, zaw ierające nazw y obu tych w artości9.
2. O dpow iedzcie na pytania: (... )
b) Jaki w zór postępow ania daje przypow ieść o m iłosiernym Sam ary taninie?
c) Jakie uniw ersalne w artości przekazuje10?
M ożna zauważyć, iż ćw iczenia zam ykające bloki zadań zw iązanych z aksjologią dążą do uogólnień. M łody człow iek, podczas w ypełniania przytoczo nych poleceń, w ykorzystuje zebrane w cześniej słow nictw o. N ow o poznane bądź jedynie przypom niane określenia stają się tym
sa-8 W. Bobiński, Świat w słowach i obrazach 2. Podręcznik do kształcenia literackie
go kulturowego dla klasy pierwszej gimnazjum, WSiP, Warszawa 2002, s. 16.
9 Tamże, s. 16.
10 A. Łuczak, E. Prylińska, Język polski. Między nami. Podręcznik dla klasy drugiej
m ym nie tylko narzędziem służącym do w yrażania w łasnych m yśli, lecz rów nież nazw am i w artości, które uczeń, celowo bądź w sposób nie do końca św iadom y, w prow adza do sw ojego system u m oralnego. N aw et m łody człowiek, który zaczyna w ykonyw ać ćw iczenia zgodnie z zalece niam i, lecz bez ich w nikliw ej analizy oraz zaangażow ania, je s t w stanie przysw oić sobie określone w artości. W spółczesne teorie aksjologiczne dow odzą bow iem , iż istnieje m ożliw ość intuicyjnego poznania w artości przy nasyceniu em ocjonalnym oraz rozum nej refleksji po zapoznaniu się z proponow anym i w artościam i. Innym i słow y gim nazjalista, po sform u łow aniu w łasnych odczuć zw iązanych z przypow ieścią, w inien zastano w ić się nad przesłankam i biblijnego tekstu, przem yśleć ich trafność, w resz cie odnieść w łasne zasady, norm y m oralne do proponow anych w paraboli. Efektem zabiegów m oże być m odyfikacja indywidualnej hierarchii w ar tości, a w skrajnych przypadkach - budow anie podstaw dla now ego sys tem u aksjologicznego.
N atom iast zlekcew ażenie bądź niedocenienie celów w ychow aw czych w kształceniu szkolnym stać się m oże początkiem rozpadu istniejącego, a jeszcze nieugruntow anego system u w artości uczniów.
N iezbędne w życiu m oralnym , i to nie tylko w obliczu konfliktów, je st doskonalenie w idzenia w artości: rozbudzanie w rażliw ości m oralnej czy form ow anie sum ienia. Zaniedbanie tego prow adzi albo do zachw iania w rażliw ości m oralnej podm iotu, (...) albo do zupełnej „ślepoty na w arto ści” 11 .
Tak zw any „kryzys w artości”, a naw et „daltonizm m oralny” stały się w e w spółczesnym świecie pow szechnie obecnym zagrożeniem . E lim ina cja czy choćby zm niejszenie rangi tekstów kultury, które, tak ja k przypo w ieść o m iłosiernym Sam arytaninie, m otyw ują do poszukiw ania w arto ści oraz kształtow ania system ów aksjologicznych, otw orzyłoby drogę kolejnym negatyw nym zachow aniom m łodych ludzi. N ie ulega w ątpli w ości, iż zauw ażane coraz częściej indyferentyzm oraz cynizm 12 są prze jaw em niepew ności m łodzieży, jej zagubienia w m eandrach w spółcze
snej cywilizacji.
11 Słownik teologiczny pod red. A. Zuberbiera, Katowice 1998, s. 623.
12 Według A. Dylus, autorki hasła „wartość” ze Słownika teologicznego, są to główne cechy „kryzysu wartości” współczesnej cywilizacji technicznej.
D latego m ądre w ychow anie - pisze A niela D ylus - sw ego rodzaju przew odnictw o m oralne, polegające na otw ieraniu oczu na św iat w arto ści i prow adzeniu do uczestnictw a w nim , a także sam ow ychow anie oka zu ją się niezm iernie pożądane w w ieku „przew artościow ania w szystkich w artości” 13.
O m ów ione w artości m oralne pozostają w ścisłym zw iązku z człow ie kiem , ich nośnikiem . Trudno byłoby zatem rozpatryw ać zagadnienia ak sjologiczne b ez naw iązania do antropocentryzm u. A utorzy podręczników zdają się być zw olennikam i podobnego stanowiska, gdyż łącznie z pole ceniam i bezpośrednio dotyczącym i aksjologii zam ieszczone są ćw icze nia określające status człow ieka w świecie i jeg o ogólną kondycję m o ra ln ą . Co w ię c e j, w p ro p o n o w a n y c h sz k o ln y c h z a d a n ia c h d aje się zauw ażyć podkreślenie w artości elem entarnej, ja k ą je st życie, oraz zw ró cenie uw agi n a człow ieka jak o w artość sam ą w sobie. G im nazjaliści m ają w ykonać polecenia typu:
1. Daj przykłady w spółczesnych m iłosiernych postępków lub ich bra ku w konkretnej sytuacji14.
2. W Y O B R A Ź SOBIE, że po słow ach Id ź, i ty czyn p o d o b n ie nastę p u ją kolejne, które zaw ierają rozw inięcie tego pouczenia - konkretne rady dotyczące sposobu życia. SFO RM U ŁU J te rady w kilku zdaniach.
3. Oto refleksje (celow o zdekom pletow ane) cytow anego ju ż w c ze śniej znaw cy Biblii. SPR Ó B U J JE R O ZW IN Ą Ć , w ykorzystując sw oją w yob raźn ię i um iejętności interpretacji tekstu. R zecz znam ienna, że j u ż
starożytnych kom entatorów nęciło doszukiw anie się rysów alegorycz n ych (...). Tak p ię k n y j e s t g e st Sam arytanina, iż w ygląd ał im na g e st m iłosierdzia sam ego... B iedaka pora n io n eg o nietrudno w tedy utożsa m ić z... 15.
Proponow ane przez autorów podręczników polecenia, przy pom ocy których uczeń pow inien zinterpretow ać postaw y kapłana, lew ity i Sam a rytanina, stają się podstaw ą dla określenia ogólnego oraz indyw idualne go - uczniow skiego w zorca zachow ań w zbliżonych sytuacjach. G im n az ja lista m a za zadanie ro zró żn ić reakcje rzeczy w iste (jak je s t) od pożądanych (jak pow inno być), a następnie odnieść je do św iata w spół
13 Słownik teologiczny., s. 623. 14 M. Nagajowa, Św iat., s. 11. 15 W. Bobiński, Św iat., s. 16.
czesnego i w łasnego postępow ania. Służyć tem u m a ją staw iane przed uczniam i pytania porządkujące w artości16:
1. O czym pouczają słowa Jezusa? C zy Jego nauka je s t aktualna w dzi siejszych czasach17?
2. Zapoznaj się z uw agam i znaw cy Biblii. Co w noszą one do naszej krótkiej charakterystyki kapłana i lewity?
Obydwaj [kapłan i lew ita - przyp. aut. podr.] są z urzędu blisko spraw Bożych, obydw aj znają praw o, zw łaszcza p rzep isy dotyczące czystości rytualnej. M oże leżący j u ż j e s t trupem, a w tedy grozi obaw a zaciągnięcia nieczystości rytualnej? N ieszczęście j e s t karą za grzech, a zatem p o co zbliżać się do kogoś ukaranego p rz e z B oga? Wyglądałoby to m oże na
udział w je g o grzechu?
o. A ugustyn Jankow ski OSB, K rólestw o B oże w p rzypow ieściach18. 3. Pow iedz, co w płynęło n a zachow anie Sam arytanina19?
4. Jakie postaw y w obec cudzego nieszczęścia ukazuje przypow ieść o m iłosiernym Sam arytaninie20?
W sform ułow anych pytaniach m ożna zauw ażyć p ew ną praw idłow ość - niem alże w szystkie w ym uszają na uczniu odpow iedź osobistą, opartą na w łasnych przem yśleniach, naw iązującą do przyjętego system u w arto ści. M łody człowiek, który podczas w ykonyw ania ćw iczeń z zakresu ak sjologii w zbogacał swój zasób słownikowy, m oże w ykorzystać zdobytą w iedzę podczas pracy nad odpow iedziam i dotyczącym i antropocentry- zm u. W sum ie uczeń w eryfikuje w cześniejsze poglądy oraz ponow nie analizuje postępow anie sw oje i innych ludzi. Z abiegi takie p ro w ad zą w efekcie do m odyfikacji, a w ostateczności do ugruntow ania indyw idu alnych zasad postęp o w an ia w określonych sytuacjach. Innym i słow y uczeń, po p rzeprow adzeniu aksjologiczno-antropocentrycznej analizy biblijnej przypow ieści, zdobędzie w ięk szą w iedzę na tem at swojej do tychczasow ej osobowości, a także jej zm ian, dokonanych pod w pływ em now otestam entow ego tekstu.
16 O porządkowaniu wartości piszą w swojej książce A. C. Ornstein, F. P. Hunkins; dz. cyt., s. 120.
17 M. Nagajowa, Świat..., s. 11. 18 W. Bobiński, Św iat., s. 17.
19 A. Łuczak, E. Prylińska, Język polski. Między nam i., s. 187. 20 Tamże, s. 187.
O sobow ość charakteryzuje bow iem zm ienność w czasie, ale nie je st to zm ienność dowolna, ograniczona je s t ona bow iem stanem aktualnym i stanam i w cześniejszym i, w ja k ic h znajdow ała się jednostka. Zakłada się, że w cześniejsze dośw iadczenia kum ulow ane są w osobow ości i ona w łaśnie nie dopuszcza do zbyt gw ałtow nych i zbyt ekstrem alnych od chyleń w percepcji i zachow aniu ludzi w stosunku do stanu dotychcza sow ego21 .
W ynikające z pracy nad przypow ieścią o m iłosiernym Sam arytaninie kształtow anie osobow ości, a także aksjologii oraz system u etycznego, kierujących po stępow aniem ucznia, pozostaje w zw iązku z ku ltu ro w ą i w ychow aw czą ro lą religii. Już Fiodor Dostojew ski zauważył, iż „w szelka m oralność w yw odzi się z religii, albow iem relig ia je s t tylko fo rm ułą m oralności” . To zasady chrześcijańskiego postępow ania, ukazane cho ciażby w omawianej paraboli, m o g ą stać się drogow skazam i w życiu gim nazjalisty. A nalizow ane, poddaw ane krytycznem u oglądow i postaw y b i blijnych bohaterów stanow ią punkt w yjścia dla kreacji indyw idualnego system u w artości ucznia czy też jeg o św iatopoglądu, postaw. Najbardziej aktualne, jak b y bezpośrednio naw iązujące do życia m łodego człow ieka stają się polecenia um ieszczane w końcow ej części zadań do tekstu, np:
1. N apisz pracę na w ybrany temat.
a) Znieczulica je st chorobą społeczną? (rozprawka). b) Portret w spółczesnego sam arytanina (charakterystyka). c) Czy obojętni są niew inni? (rozprawka).
d) Ktoś m i p o m ó g ł . (opow iadanie z elem entam i charakterystyki)22. O dniesienia do przem yśleń ucznia, jeg o dotychczasow ych życiow ych dośw iadczeń czy obserw acji pozw alają m u w pełni poznać nauki zawarte w historii Sam arytanina. Zaproponow ane zw ieńczenie pracy nad przypo w ieścią w iąże się z koniecznością ponow nego sięgnięcia do tekstu, przej rzenia notatek z lekcji oraz ostatecznego przem yślenia now otestam ento- w y c h słów . B ez w z g lę d u n a w y b ó r te m a tu i fo rm y je g o re a liz a c ji gim nazjalista ujaw ni w w ypracow aniu swoje poglądy dotyczące w yzna w anych w artości oraz filozofii człowieka. Pozwoli to kategorycznie stwier dzić, w ja k i sposób w ykonana przez ucznia antropocentryczno-aksjolo-21 Hasło Osobowość i religia, [w:] Zarys encyklopedyczny religii pod red. Z. Drozdo- wicza, Poznań 1992, s. 239.
giczna analiza przypow ieści o m iłosiernym Sam arytaninie w płynęła na jeg o hierarchię w artości i jak ie życiow e postaw y aprobuje obecnie i b ę
dzie preferow ał w przyszłości. Inaczej m ów iąc, pisem na w ypow iedź ujaw ni, czy podczas pracy nad przypow ieścią nastąpiła pełna realizacja zało żonych wcześniej celów edukacyjnych.
