Irena E. Kotowska
Demograficzne uwarunkowania
rynku pracy w wybranych krajach
Europy
International Journal of Management and Economics 15, 52-81
2004
Irena E. Kotowska
Instytut Statystyki i Demografii
Demograficzne uwarunkowania rynku pracy
w wybranych krajach Europy
Wprowadzenie
Stopniowe osłabienie dynamiki zmian liczby ludności Europy i jej szybkie starze-nie, przejawiające się wzrostem liczby i udziału osób w wieku 60 lat i więcej (lub 65 lat i więcej), dyskutowane są przynajmniej od dwóch dekad. Początkowo w tej dyskusji uczestniczyli głównie demografowie, potem dołączyli do niej przedstawiciele innych dyscyplin, a zwłaszcza ekonomii, socjologii, medycyny i polityki społecznej. W latach 90. uwagę zwróciły inne zmiany ludnościowe - coraz wolniejsze tempo wzrostu licz-by ludności w wieku produkcyjnym (potencjalne zasolicz-by pracy) oraz starzenie się zaso-bów pracy. Wraz z malejącą aktywnością zawodową osób w starszych grupach wieku produkcyjnego zmiany te łącznie prowadzą do znacznie silniejszego pogorszenia rela-cji między liczbą osób pracujących i liczbą osób korzystających ze świadczeń emerytal-nych, niż to wynika ze zmian demograficznych. Przewidywane przyśpieszenie procesu starzenia się ludności oraz spadek wielkości zasobów pracy stawiają problem stabilności finansowej systemów emerytalnych w centrum dyskusji o dostosowaniach gospodarki do zmian struktur wieku ludności.
W niniejszym opracowaniu skoncentruję się na dwóch podstawowych kwestiach związanych z demograficznymi uwarunkowaniami rynku pracy w Polsce i Europie: - zmianach liczby i struktury ludności w wieku produkcyjnym, determinujących
zmia-ny wielkości potencjalzmia-nych zasobów pracy i ich starzenie
- zmianach proporcji między osobami w wieku produkcyjnym i poprodukcyjnym, wy-nikających ze zmian wielkości zasobów pracy i starzenia się ludności.
Rozważania dotyczą wybranych krajów Europy. Obejmują one oprócz krajów tworzą-cych Unię Europejską (bez Luxemburga) oraz 10 krajów Europy Środkowo-Wschodniej (Bułgaria, Czechy, Węgry, Słowenia, Słowacja, Polska, Rumunia, Estonia, Łotwa, Litwa) także Szwajcarię i Norwegię. Będę używać określeń: „kraje zachodnie" dla krajów Unii, Szwajcarii i Norwegii oraz „kraje kandydujące" dla krajów Europy Środkowo-Wschod-niej podlegających transformacji.
W celu ukazania zróżnicowania przebiegu rozważanych procesów rozpatruję zarów-no poszczególne kraje, jak i sytuację w regionach (Europa Półzarów-nocna, Europa Zachodnia
Demograficzne uwarunkowania rynku pracy w wybranych krajach Europy 5 3
- Centralna i Północna, Europa Południowa, Europa Środkowo-Wschodnia). Zróżnico-wanie to jest czynnikiem determinującym sytuację na rynkach pracy (krajowych i re-gionalnych), rozłożenie w czasie i przestrzeni wyzwań ekonomicznych i społecznych z tym związanych, a także podejście do migracji międzynarodowych w poszczególnych krajach i regionach.
Wykorzystuję tu szeroko wyniki analiz zamieszczone w opracowaniu przygotowa-nym dla Rady Europy (Kotowska, 2003).
Zasoby pracy w Unii Europejskiej i krajach kandydanckich
- sytuacja na początku obecnej dekady
Ludność w wieku produkcyjnym tworzy tzw. potencjalne zasoby pracy. Dokonu-jąc porównań międzynarodowych, przyjmuje się zwykle wiek 15-64 lata. Przedmiotem analiz jest przy tym nie tylko wielkość tej populacji, ale i jej struktura według wieku (15-24, 25-54, 55-64 lat).
Liczba osób w wieku produkcyjnym stanowiła w 2001 r. od 65% do 70% ogólnej liczby ludności w rozpatrywanej grupie krajów europejskich (por. tab. 1). W drugiej połowie lat 90. wzrost zasobów pracy w rozwiniętych krajach europejskich został za-hamowany, podczas gdy w krajach kandydujących potencjalna wielkość zasobów pracy nadal rosła. W efekcie udział zasobów pracy w pierwszej grupie krajów był nieco niż-szy (67% wobec 69%).
Polska wyróżniała się najsilniejszym przyrostem potencjalnych zasobów pracy w Eu-ropie w latach 90. Z roku na rok zwiększała się liczba ludności w wieku produkcyjnym: w okresie 1991-2000 liczba ludności w wieku produkcyjnym w Europie zwiększyła się o oko-ło 11 min, z tego 1820 tys. w Polsce (okooko-ło 17%) (por. Witkowski, 2003). W efekcie w 2001 r. udział osób w wieku 15-64 lat należał do najwyższych w Europie i wynosił 69%.
We wszystkich krajach zarówno ludność, jak i zasoby pracy podlegały starzeniu się, tzn. stale zwiększała się liczba i udział osób w wieku 65 lat i więcej oraz osób w wieku 55-64 lat. Starzenie ludności jest procesem nieodwracalnym, wynikającym ze spadku dzietności i wydłużania się życia ludzkiego. Na jego intensywność w określonym czasie wpływa nie tylko natężenie obu wspomnianych zmian, ale także wyże i niże urodzeń
z okresów przeszłych oraz migracje zagraniczne.
Obserwowane zróżnicowanie zmian liczby ludności, a głównie jej struktury według wieku między krajami zachodnimi i krajami kandydującymi wynika z odmiennego prze-biegu procesu reprodukcji i migracji zagranicznych w przeszłości. Proces starzenia się ludności i zasobów pracy jest bardziej zaawansowany w krajach zachodnich: w 2001 r. odsetek osób powyżej 65 lat wahał się między 14% i 18% (wyjątek stanowi Irlandia
-11.2%), przy czym w siedmiu krajach z tej grupy wynosił przynajmniej 16%. Wskaźnik
ten w krajach kandydujących mieścił się w przedziale 11%-16%, ale jedynie w trzech kra-jach przekroczył 15% (por. tab. 2).
5 4 Irena E. Kotowska
Spośród 90,7 min osób starszych żyjących w rozpatrywanych krajach aż 76,8 min (84,6%) jest mieszkańcami krajów zachodnich. W krajach kandydujących 34% osób starszych stanowią Polacy.
Ludność w wieku produkcyjnym jest znacznie starsza w krajach zachodnich - co piąta osoba jest w wieku 45-54 lat, udział osób w wieku 55-64 lat jest bliski 17%, zaś naj-młodsi (15-24 lata) stanowią około 18%. W krajach kandydujących odpowiednie udzia-ły wynoszą: 21%, 14% oraz 23%.
Struktury wieku zasobów pracy poszczególnych krajów różnią się, ale generalnie kra-je kandydujące mają młodsze zasoby pracy niż krakra-je zachodnie: osoby najmłodsze sta-nowią od 21% do 25% potencjalnych zasobów pracy, podczas gdy w krajach zachodnich udział ten nie przekracza 21% (z wyjątkiem Irlandii). Natomiast odsetek osób w wieku 55-64 lat zawiera się między między 12% i 18% wobec wartości od 14% (Irlandia -13%) do 20% w krajach zachodnich. Potencjalne zasoby pracy w Polsce wyróżniają się młodą strukturą wieku także na tle krajów kandydujących: w 2001 r. co czwarta osoba nie prze-kroczyła 25 lat, dwie trzecie było w wieku do 45 lat, a udział osób najstarszych był najniż-szy. Należy jeszcze dodać, że ze względu na różnice w długości trwania życia populacja mężczyzn w wieku produkcyjnym jest młodsza od populacji kobiet w wieku produk-cyjnym. Te różnice są bardziej widoczne w byłych krajach socjalistycznych - mężczyź-ni oraz kobiety w wieku 55-64 lat stanowili odpowiedmężczyź-nio 13,3% i 15,5% zasobów pracy, dla pozostałych krajów - odpowiednio 16,7% i 16,9%.
Struktura ludności według wieku określa relację między liczbą ludności w wieku produkcyjnym oraz w wieku nieprodukcyjnym, która odzwierciedla obciążenie poten-cjalnych zasobów pracy osobami niepracującymi. Ze względu na spadek płodności ob-serwowany od lat 60. w krajach zachodnich oraz gwałtowne zmniejszenie się płodności w ostatniej dekadzie w krajach kandydujących zmiany liczby osób najmłodszych (do 14 lat) mają coraz mniejszy wpływ na to obciążenie. Zwiększanie się liczby osób w wieku nieprodukcyjnym przypadających na 100 osób w wieku produkcyjnym (wskaźnik ob-ciążenia całkowitego) wynika głównie ze wzrostu liczby osób starszych. Dodatkowo, przewidywany w przyszłości spadek liczby osób w wieku produkcyjnym przyczyni się do dalszego wzrostu tego obciążenia.
Ze względu na różny stopień nasilenia procesu starzenia się ludności i zasobów pra-cy w poszczególnych krajach europejskich obciążenie ludności w wieku produkpra-cyjnym osobami starszymi jest także silnie zróżnicowane przestrzennie (por. tab. 2). W krajach kandydujących liczba osób w wieku 65 lat i więcej, która przypada na 100 osób w wieku produkcyjnym, waha się od 17 (Słowacja) do 24 (Bułgaria), przy czym oprócz Słowacji i Pol-ski (18 osób) pozostałe kraje miały współczynnik obciążenia nie mniejszy niż 20 osób.
W pozostałych krajach europejskich obciążenie osobami starszymi jest znacznie wyższe. Jedynie w Irlandii i Holandii mierniki te wynosiły odpowiednio 17 i 20 osób. Największe współczynniki obciążenia demograficznego mają Włochy, Szwecja, Belgia i Grecja (26-27 osób). Generalnie, kraje Europy Południowej i Północnozachodniej cha-rakteryzują się największym obciążeniem zasobów pracy osobami starszymi.
5 6 Irena E. Kotowska
sobów pracy dotyczy Polski ( l j m l n , czyli o 4,2%) oraz Słowacji (197 tys., 5,3%). Oprócz Litwy (wzrost o 46 tys., czyli o 1,9%) w innych krajach tej grupy zasoby pracy zaczną się zmniejszać bądź już w latach 2000-2005 (Bułgaria, Węgry, Estonia), bądź w okresie 2005-2010 (Czechy, Rumunia i Słowenia). Natomiast w grupie krajów zachodnich prze-widuje się, że kraje Europy Północnej i Północnozachodniej doświadczą słabego przy-rostu zasobów pracy, podczas gdy Niemcy, Szwajcarię, Europę Południową już obecnie dotyka spadek zasobów pracy. Zjawisko zmniejszenia się zasobów pracy szybko obej-mie pozostałe kraje w 2015 r. Tylko w Irlandii i Norwegii nie oczekuje się spadku liczby ludności w wieku produkcyjnym, w 2020 r. - jedynie w Irlandii.
Intensywność zmian jest silnie zróżnicowana między krajami i regionami. Do 2030 r. Bułgaria, Estonia, Szwajcaria, Włochy i Łotwa doświadczą spadku liczby ludności w wie-ku produkcyjnym o więcej niż 20% w porównaniu z 2000 r. Norwegia utrzyma poziom z 2000 r., Francję zaś najsłabiej dotknie zmniejszenie się zasobów pracy. Generalnie mó-wiąc, najsilniejszego spadku zasobów pracy doświadczą kraje bałtyckie, Europa Środ-kowozachodnia i Południowa.
W ciągu najbliższych 30 lat liczba ludności w wieku produkcyjnym w rozważanych krajach Europy zmniejszy się o blisko 40,9 milionów, czyli o 12% w porównaniu z 2000 r. Kontynuacja tej tendencji doprowadzi w 2050 r. do zasobów pracy niższych o 27% niż w 2000 r. Przewiduje się przy tym, iż liczba ludności w wieku produkcyjnym silniej spadnie w krajach kandydackich, zwłaszcza w długim okresie. Potencjalne zasoby pra-cy w tym regionie będą w 2030 r. i 2050 r. niższe od ich wielkości w 2000 r. odpowied-nio o 14% i 33%. Indeksy spadku dla krajów zachodnich wynoszą 12% i 25%.
Rozpowszechniającemu się szybko spadkowi wielkości potencjalnych zasobów pracy towarzyszy wzrost liczby osób w wieku 55-64 lat — do 2025 r. oczekuje się wzrostu o 35% w porównaniu z 2000 r., szczególnie silnego w okresie 2000-2015 (por. tab. 5, 6 i rys. 2). Jednak natężenie zmian w czasie jest odmienne dla obu grup krajów. W krajach zachod-nich najszybszy przyrost dotyczy lat 2015-2020. Liczba ludności w tym wieku osiągnie w 2025 r. blisko 59,3 min (wzrost o 38% w porównaniu do 2000 r.). Potem tendencja spadkowa doprowadzi w 2050 r. do liczby ludności w wieku 55-64 lata wyższej jedynie 0 6% w odniesieniu do 2000 r. Przebieg zmian w krajach kandydackich będzie bardziej nieregularny: po gwałtownym wzroście w latach 2005-2010 i nieco słabszym w następ-nych latach liczba osób w tym wieku osiągnie 14 min w 2015 r., czyli zwiększy się o 37% w porównaniu z 2000 r. W następnej dekadzie nastąpi spadek, po czym w latach 2025- -2040 znowu wzrost, a następnie ponowny spadek. W rezultacie w 2040 r. wielkość tej
grupy osób będzie o 44% wyższa niż w 2000 r„ w 2050 r. zaś tylko o 20%.
Zmiany liczebności tej grupy ludności są silnie zróżnicowane między regionami i kra-jami zarówno ze względu na kierunek, jak i natężenie. W Europie Środkowozachodniej 1 Północnozachodniej populacja osób w wieku 55-64 lat będzie rosła do 2025 r., w Eu-ropie Południowej do 2030 r., natomiast w EuEu-ropie Środkowo-Wschodniej - do 2015 r. W latach 2000-2005 populacja ta zmniejszy się w Niemczech, Rumunii i krajach bał-tyckich, Europa Północna doświadczy tego w okresie 2010-2015, podobnie jak Bułgaria
5 8 Irena E. Kotowska
i Czechy. W Finlandii spadek będzie trwać do 2035 r„ analogicznie w Estonii i na Ło-twie. Dla Polski przewidywany jest wzrost do 2015 r. o blisko 2,3 min, w kolejnej deka-dzie spadek o 1,2 min, po którym nastąpi kolejna faza wzrostu. Lata 2040-2050 znowu charakteryzuje zmniejszenie się tej populacji.
W najbliższych dwóch dekadach największe nasilenie zmian będzie dotyczyć Europy Północnej i Północnozachodniej. W krajach kandydackich najbliższe 15 lat jest kluczo-we w tym względzie - Polska, Czechy (do 2010 r.) oraz Słowacja doświadczą gwałtow-nego wzrostu liczby osób w tym wieku.
Powyższe zmiany wielkości zasobów pracy oraz zmiany liczby ludności w wieku 55-64 lat, odmienie rozłożone w czasie, decydują o przebiegu procesu starzenia się zasobów pracy (por. tab. 7). Intensyfikacja tego procesu przewidywana jest dla Europy Północnej i Północnozachodniej, szczególnie do 2010 г., a w następnej dekadzie -dla Europy Środkowozachodniej. Natomiast gwałtowny wzrost liczebności tej grupy oczekiwany w Europie Środkowo-Wschodniej prowadzi do wzrostu jej udziału w 2010 r. do poziomu porównywalnego z udziałem dla Europy Północnozachodniej. W 2020 r. odsetek osób w wieku 55-64 lata w potencjalnych zasobach pracy w grupie krajów zachodnich mieścić się będzie w przedziale od 20% (Portugalia) do 26% (Szwajcaria) (Irlandia jest znowu wyjątkiem), podczas gdy w krajach kandydujących - w przedzia-le od 17% (Rumunia) do 23% (Słowenia). W następnej dekadzie wskaźnik zawierać się będzie w przedziale 21% (Finlandia) i 29% (Włochy) dla krajów zachodnich oraz 20% (Polska) i 25% (Słowenia) dla krajów kandydackich. Zgodnie z projekcjami ONZ od 2035 r. najbardziej intensywnie będą się starzeć zasoby pracy w Europie Południowej i Środkowo-Wschodniej.
Powiązanie powyższych zmian liczby ludności w wieku produkcyjnym z przebie-giem procesu starzenia się ludności ilustruje wyzwania, przed którymi stoją gospodarki i społeczeństwa Europy. Liczba ludności w wieku 65 lat i więcej będzie stale wzrastać we wszystkich krajach, przy czym natężenie zmian będzie większe niż zmian zasobów pracy. W 2000 r. dla blisko 40% krajów europejskich udział osób starszych wynosił
przynajm-niej 15%, w 2015 r. kraje takie będą stanowić 60%. Natomiast w 2030 r. prawie wszyst-kie kraje (95%) będą należeć do tej grupy. W większości z nich (75%) przynajmniej co piąta osoba będzie w tym wieku (Maśkova, 2002). Przy przewidywanym spadku liczby ludności w wieku produkcyjnym prowadzi to do szybkiego wzrostu obciążenia osoba-mi starszyosoba-mi, zwłaszcza po 2010 r. (rys. 3 i 4).
W 2010 r. liczba osób w wieku 65 lat i więcej na 100 osób w wieku produkcyjnym będzie się zawierać między 20 (Europa Środkowa) i 30 (Europa Środkowozachodnia). Dziesięć lat później współczynnik ten przyjmuje wartość poniżej 30 tylko dla krajów kandydujących do Unii. W 2030 r. najniższa wartość będzie dotyczyć krajów Europy Środkowej (32), natomiast najwyższa - 47 osób - jest przewidywana dla Europy Środ-kowozachodniej. W perspektywie długookresowej największe obciążenie zasobów pracy osobami starszymi będzie dotyczyć Europy Południowej oraz Europy Środko-wozachodniej.
o 2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050 E u r o p a E u r o p a Z a c h o d n i a Ś r o d k o w o z a c h o d n i a E u r o p a P ó ł n o c n a E u r o p a Ś r o d k o w o z a c h o d n i a E u r o p a P ó ł n o c n o z a c h o d n i a Europa P o ł u d n i o w a — - E u r o p a Środkowa — — Kraje bałtyckie
Rys. 3. Współczynnik obciążenia demograficznego osobami starszymi według regionów, 2000-2050
Zrodlo: Obliczenia własne na podstawie danych z World Population Prospects. The 2000 Revision, Vol. II: Sex and Age Distribution of the World Population, United Nations, New York 2001.
Demograficzne uwarunkowania rynku pracy w wybranych krajach Europy 6 1
Analizując poszczególne kraje można zauważyć, że w 2030 r. największe obciążenie zasobów pracy będzie mieć Szwajcaria (53 osoby), a następnie Włochy, Austria, Niem-cy, Szwecja i Norwegia (46-47 osób). Jedynie dla Irlandii i Rumunii wskaźniki obciąże-nia osobami starszymi przyjmą wartość 26 osób.
Rozważania dotychczasowe dotyczyły jedynie zmian demograficznych. Skalę wyzwań dla gospodarki wynikających ze zmian liczby i struktury ludności według wieku, a zwłaszcza dla rynku pracy i systemów zabezpieczenia społecznego, moż-na pełniej ocenić, uwzględniając pomoż-nadto zmiany aktywności zawodowej ludności i uregulowania dotyczące uprawnień emerytalnych, inwalidzkich, zasiłków dla bez-robotnych itd., a zatem tych regulacji, które wpływają na liczbę pracujących oraz liczbę osób korzystających ze świadczeń. W niniejszym opracowaniu zasygnalizuję jedynie niektóre zmiany aktywności zawodowej o znaczeniu szczególnym dla ob-ciążenia ludności pracującej osobami niepracującymi, czyli efektywnego obciąże-nia zasobów pracy.
Wobec przewidywanego spadku wielkości zasobów pracy, ich starzenia się i stałe-go zwiększania się liczby osób w wieku powyżej 65 lat szczególnestałe-go znaczenia nabiera wykorzystanie zasobów pracy, czyli poziom aktywności zawodowej ludności, a w szcze-gólności wielkość wskaźników zatrudnienia. Jedną z podstawowych prawidłowości przemian zmian aktywności zawodowej ludności obserwowanych w ciągu ostatnich 20 lat w krajach zachodnich oraz w latach 90. w krajach kandydujących jest spadek ak-tywności osób w wieku 55-64 lat (por. tab. 8). Dezaktywizacja tych osób zmniejsza licz-bę osób pracujących i jednocześnie zwiększa liczlicz-bę osób uprawnionych do pobierania świadczeń. Utrzymanie się tej tendencji przy rosnącej liczbie zarówno osób w wieku 55- -64 lat, jak i w wieku 65 lat i więcej ma istotne znaczenie dla wzrostu obciążenia osób
pracujących osobami niepracującymi. Jej zahamowanie należy do podstawowych kwe-stii polityki ekonomicznej. Jednakże zaostrzenie uregulowań dotyczących możliwości wcześniejszego przejścia na emeryturę czy korzystania z rent inwalidzkich,
przedłuże-nie ustawowego wieku emerytalnego, a także zmiany systemu emerytalnego zmierza-jące do usunięcia zachęt sprzyjających wcześniejszej dezaktywizacji mogą się okazać
niewystarczające. Wysoka dynamika i niestabilność, jaka charakteryzuje rynek pracy w krajach o rozwiniętej gospodarce rynkowej, a także w coraz większym stopniu rynek pracy w krajach kandydujących, zmniejszająca się liczba miejsc pracy wymagających niskich i średnich kwalifikacji, rosnące znaczenie dostosowań jakościowych
sprawia-ją, ze wzrost mobilności zasobów pracy jest koniecznością. Jednak osoby w tym wieku mogą mieć trudności w sprostaniu rosnącym wymaganiom rynku. Jeśli wspomniane
wyżej zmiany prawne, zmierzające do zatrzymania tej części zasobów na rynku pracy nie będą wspomagane przez programy zorientowane na poprawę zdolności do
utrzy-mania zatrudnienia, to osoby te pozostaną na rynku, ale jako bezrobotni. Zagadnienie to jest szeroko dyskutowane w literaturze przedmiotu (por. np. Kapteyn, de Vos, 1998; Blondal, Scarpetta, 1999a, 1999b; Van Dalen, Henkens, 2002; Taylor, 2002; Henkens,
6 2 Irena E. Kotowska
Uwagi o sytuacji Polski na tle zmian
w innych krajach europejskich do roku 2030
Specyfika Polski polega na silnym wpływie niżów i wyżów demograficznych na dy-namikę zmian zasobów pracy, ich starzenie się oraz na przebieg starzenia się ludności. Podkreślałam wyjątkowość zmian związanych z przyrostem ludności w wieku produk-cyjnym w okresie 2000-2010 nie tylko w grupie krajów kandydujących. Ten przyrost jest szczególnie silny w latach 2000-2005. Jednak młoda struktura wieku zasobów pra-cy (najmłodsza w grupie krajów kandydująpra-cych) przy stosunkowo niskim udziale osób starszych w ogólnej liczbie ludności może - mimo wyjątkowo niekorzystnych charakte-rystyk rynku pracy wyróżniających Polskę nie tylko w grupie krajów kandydujących, ale także wśród krajów Unii Europejskiej (najwyższe bezrobocie, niskie wskaźniki zatrud-nienia, wysoki udział bezrobocia osób młodych por. Eurostat, 1999; Witkowski, 2003) - być czynnikiem sprzyjającym poprawie na rynku pracy. Jednak uwarunkowane to jest
mobilnością zasobów pracy i ich jakością.
Z kolei dekada następna przyniesie gwałtowne przyśpieszenie procesu starzenia, spo-wodowane wkroczeniem w okresie 2005-2010 do subpopulacji w wieku 65 lat i więcej osób z powojennego wyżu urodzeń, przy jednoczesnym zmniejszaniu się liczby pracujących. Wzrośnie zatem gwałtownie obciążenie zasobów pracy. Jednocześnie mimo postępują-cego starzenia się zasobów pracy, ich struktura wg wieku może być nadal uznawana za czynnik sprzyjający niezbędnemu w tych warunkach wzrostowi efektywności zasobów ze względu na wysoki udział osób w wieku mobilnym (do 44 lat, około 63%). Dodatko-wo uwypukla to znaczenie zadbania o jakość zasobów pracy w okresie 2000-2005.
W dekadzie 2020-2030 należy oczekiwać kontynuacji zmian z poprzedniego okre-su: spadać będzie liczba osób w wieku produkcyjnym, ale coraz słabiej, a wzrost liczby osób w wieku poprodukcyjnym będzie coraz wolniejszy. Problemy sygnalizowane dla poprzedniej dekady pozostają. Starzenie ludności jest w tej dekadzie potęgowane po-nownym spadkiem liczby osób najmłodszych.
Charakterystyczną cechą zmian na rynku pracy jest wysoka niestabilność po stronie popytu. Dostosowania po stronie podażowej mogą się dokonywać przez zwiększające się zdolności do zatrudnienia, a to związane jest z jakością zasobów pracy zależną od inwe-stycji w kapitał ludzki. Jakościowe przekształcenia zasobów pracy uznaje się za podsta-wowy sposób podnoszenia konkurencyjności gospodarki i nadążania za wyzwaniami technologicznymi, a także za czynnik niwelowania dysproporcji rozwojowych. Znacze-nie tego czynnika rozwojowego oddaje Strategia Lizbońska, uznając stałe podnoszeZnacze-nie jakości zasobów ludzkich za jeden ze swoich podstawowych celów.
Skorzystanie z szansy młodej struktury wieku zasobów pracy w Polsce, charaktery-stycznej dla tej dekady, jest uwarunkowane jakością tych zasobów. Struktura wykształce-nia zasobów pracy w Polsce odbiega daleko od struktury, która występuje w rozwiniętych krajach europejskich. Awans edukacyjny, jakiego doświadczyło polskie społeczeństwo w ostatniej dekadzie, przyczynia się do wzrostu szans na rynku pracy zwłaszcza osób
Demograficzne uwarunkowania rynku pracy w wybranych krajach Europy 6 3
młodych. Jednak różnice w strukturze wykształcenia według wieku, a w szczególno-ści dysproporcje regionalne określone przede wszystkim przez różnice w poziomie wy-kształcenia mieszkańców wsi i miast sprawiają, że zakres niezbędnych przekształceń zasobów pracy w Polsce jest ogromny. Dyskutując zatem o szansach i zagrożeniach dla Polski związanych z uwarunkowaniami demograficznymi rynku pracy w Europie, nie można pominąć konieczności własnych działań na rzecz poprawy jakościowych charak-terystyk zasobów - dostępności do kształcenia w formach szkolnych i pozaszkolnych za-równo młodzieży, jak i osób dorosłych.
Bibliografia
Avramov D„ M. Maskova, 2002, Active ageing in Europe, Strasbourg Council of Europe.
Blöndal S., Scarpetta S., 1999a, The retirement decisions in OECD countries, Economics Department Working Paper no. 202, OECD, Paris.
Blöndal S„ Scarpetta S., 1999b, Early retirement in OECD countries: the role of social security sys-tems, OECD Economic Studies no. 29,1997/11. Paris.
P. 2002. „European Union policy for older workers", paper presented at the second thematic NIEPS workshop on: Ageing, intergenerational solidarity and age-specific vulnerabilities, The Hague, Septem-ber 27-28, 2002.
Witkowski J., 2003, Demographic determinants of the labour market in Poland, [w:] I.E. Kotowska, J. Jóźwiak, A population of Central and Eastern Europe. Challenges and Opportunities, European Popu-lation Conference, Warsaw, 26-30 August 2003.
Eurostat, 1999, „Central European Countries' Employment and Labour Market Review" No. 1. Henkens K„ Van Dalen H.P., 2003, Early retirement systems and behavior in an international per-spective, [w:] G.A. Adams, T.A. Beehr. Retirement research: Current perspectives and future directions, New York, Springer.
Kapteyn A., de Vos K„ 1998, Social security and labour force participation in the Netherlands, „Amer-ican Economic Review" 88.
Kotowska I.E., 2003, Older workers in the labour market a n d retirement policies, Working Papers No. 9, Strasbourg, Council of Europe.
Maskova M., 2002, D e m o g r a p h y of ageing: between c o u n t r y similarities a n d differences, [w:] D. Avramov, M. Maskova, Active ageing in Europe, Strasbourg, Council of Europe.
Rutkowski M., 2002, The f u t u r e of pensions in Europe: paradigmatic and parametric reforms in EU accession countries in the context of EU pension systems changes, paper presented at the second thematic NIEPS workshop on: Ageing, intergenerational solidarity and age-specific vulnerabilities, The Hague.
Van Dalen H.P., Henkens K„ 2002, Early retirement reform: can it and will it work, „Ageing and So-ciety" No. 22.
64 Irena E. Kotowska
Taylor P., 2002, European Union policy for older workers, paper presented at the second thematic NIEPS workshop on : Ageing, intergenerational solidarity and-specific vulnerabilities, The Hague.
Witkowski J„ 2003, Demographic determinants of the labour market in Poland, w : I.E. Kotowska, f. Jozwiak, A population of Central and Eastern Europe. Challenges and Opportunities, European Popu-lation Conference, Warsaw.
Workers' migrations in the European Union
(Summary)
Gradual weakening in the dynamics of the number of the European population and a growth in the number and share of people aged 60 years and more (or 65 years and more), has been a subject for discussion for at least two decades. At the beginning its main participants were demographers, then representatives of other sciences joined in, particularly economy, sociology, medicine and social policy. In the nineties, a decreasing rate of growth in the number of population at the working age and ageing of labour force were brought to the researchers attention. Together with decreasing economic activity of people in older groups of the working age, these changes lead to much stronger worsening of relation between the number of the employed and the number of retirement pay beneficiaries, than may be indicated by demographic changes.
The Author s analysis concentrates on :
- changes in the number and structure of population at the working age determining changes in potential labour resources and their ageing;
- changes in proportions between persons at the working and post-working age resulting from the changes in the size of labour resources and population ageing;
The reflection concerns the European Union countries (except Luxembourg) and 10 countries of the Central and East Europe (Bulgaria, Czech Republic, Hungary, Slovenia, Slovakia, Poland, Romania, Estonia, Latvia, Lithuania), and also Switzerland and Norway.
Irena E. Kotowska "8 205 0 26,2 8 24,3 9 25,6 6 23,2 8 20,4 5 18,4 0 22,3 5 23,3 1 24,0 6 24,6 4 21,6 4 24,7 9 28,1 9 oo (N 204 5 24,9 1 24,0 8 23,7 8 22,5 0 20,8 3 20,5 5 21,0 6 22,1 8 1 25,7 6 24,3 4 22,5 4 26,2 0 29,0 3 27,0 4 £ —* 204 0 23,5 7 22,3 4 22,1 8 21,9 5 20,4 2 21,6 9 20,3 0 20,6 8 27,4 8 25,6 6 25,2 2 29,0 1 28,5 8 28,4 2 m 3 <u 203 5 23,7 8 21,9 5 22,3 0 22,1 4 m o 20,2 4 21,5 3 ON o 27,3 2 28,0 3 26,3 0 29,7 6 26,9 8 28,5 5 Udzia ł osó b w wiek u 55-6 4 la t w liczbi e ludnośc i w w : 203 0 26,6 8 24,9 0 24,8 7 22,9 5 21,4 4 17,8 2 23,7 7 23,0 8 25,9 7 28,8 0 24,4 0 K <N 23,4 8 24,1 7 Udzia ł osó b w wiek u 55-6 4 la t w liczbi e ludnośc i w w : 202 5 cn K <N 27,1 0 27,0 7 23,5 4 21,2 7 16,9 8 24,1 1 23,9 3 24,0 0 26,9 4 21,7 4 24,8 8 21,1 1 20,4 9 Udzia ł osó b w wiek u 55-6 4 la t w liczbi e ludnośc i w w : 202 0 24,2 1 24,6 7 1 25,8 1 22,8 8 20,9 4 17,2 2 22,3 5 ON (N 21,8 4 23,6 9 20,1 3 22,1 0 20,3 4 19,7 0 Udzia ł osó b w wiek u 55-6 4 la t w liczbi e ludnośc i w w : 201 5 1 20,0 4 21,1 5 22,7 1 20,9 7 I 20,3 3 16,8 4 I 20,3 2 19,1 7 20,1 8 20,6 9 18,8 7 19,3 2 20,0 2 20,3 1 Udzia ł osó b w wiek u 55-6 4 la t w liczbi e ludnośc i w w : 201 0 17,8 1 18,4 2 20,9 7 19,4 2 19,8 0 16,0 7 19,6 3 18,7 6 18,7 2 m ON 17,8 7 17,4 4 19,5 9 20,8 8 Udzia ł osó b w wiek u 55-6 4 la t w liczbi e ludnośc i w w : 200 5 17,5 2 17,5 5 ON OŃ 17,2 1 16,9 3 14,5 6 17,9 0 ' 18,0 2 17,3 0 18,6 1 16,5 6 16,0 9 17,9 4 18,8 8 Udzia ł osó b w wiek u 55-6 4 la t w liczbi e ludnośc i w w : 200 0 16,6 6 19,3 2 17,6 0 15,5 5 14,1 7 12,8 1 14,8 5 15,8 8 16,9 7 17,4 7 15,6 7 14,7 7 16,6 4 <N l/l Region -c a N c P -c 3 £ tq v .2 u <
£
i 2 .2 'C - n 1 tj Europa Pńłnncnozach. .2 3 a 'C D C £ u .2 - TZ C n ł-1— rt =5 c a "c X n '2 a > ł-ec * 'i 1 p 'S -a ? o. a 1 3 IŁ ^ . 2 Ł 0 > X. ' %£
.2 - *2 £ i 0. . 2 1 i c. </ X Europ a Środkowo -Wschodni a 1 p -V -a£
§
£
i; £ n 'C a o a i r N U80 Irena E. Kol owska Kobiet y 65-6 9 14, 9 48, 2 in en rO rO * 00 o 'o rO rń CO sd 00 <N 21,0 in <N Os o * en <N Kobiet y •5t" SO 1 o SO 00 CTC IN 00 <N sq so o ^ in CO tN <N m o <N O 00 tN sd en sq sd i—i 00 <N O <N Kobiet y Os in LT) LT) 00 IN IN in 00 00 in <N LO LO <N 00 <N en CTC 00 f> SO m m <N <N 00 K LO 00 <N O <N <N en Mężczyźn i Os SO in SO in <N <N SO in 00 sd ^ K * in ri Vi <N tN CTC 'so K' tN sd SO O tN CO <n i—l i—l O * sq sd Mężczyźn i •sf SO 1 o SO SO o SO 00 rO 00 m K rO o m 00 en in CTs K' <N m CTC <N ^ en 00 1A m in in en en en <N Mężczyźn i Os in in in 00 00 Os oC 00 rO SO o K 1A sd m O K so m o tN LO R <N tN 00 CO m 00 CO tN sq LO f^ tN <7\ m O LO tN Kraj e .2 'bo U o 2 'u' Ol £ N to •S 'c TS o -c u a N o l ' a g ty'CO .2 'u c/l 3 < u 6 <u z a
