Lietz, Zygmunt
Stan i potrzeby badań nad dziejami
ruchu robotniczego w Prusach
Wschodnich
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 53-72
Z ygm unt Lietz
STAN I POTRZEBY BADAŃ NAD DZIEJAMI
RUCHU ROBOTNICZEGO W PRUSACH WSCHODNICH
D aw niejsza n iem iecka histo rio g rafia, b y w ym ienić chociażby F ran ciszka M ehringa, n ie in te res o w a ła się p ro b lem aty k ą ru c h u robotniczego w P ru s ac h W schodnich *. R ów nież nowsze b a d an ia w N iem ieckiej R epublice D em o k ra tycznej p ro b lem aty k i tej raczej nie dostrzegały, pośw ięcając jej zaledw ie dro b ne w z m ia n k i2. F a k t te n w y p ły w a z b ra k u z ain tereso w an ia w ty m p ań stw ie w ogóle histo rią d a w n y ch w schodnich tere n ó w p a ń stw a pruskiego.
Pierw szego próbnego jak b y o p raco w an ia ru c h u robotniczego w P ru s ac h W schodnich podjęli się h isto ry cy olsztyńscy: W alen ty A leksandrow icz, T adeusz G rygier, A ntoni Ł ukaszew ski i W ojciech W rz e s iń s k i3. W ykorzystano tu zde kom pletow ane m a te ria ły W ojew ódzkiego A rc h iw u m P aństw ow ego w Olszty nie ja k i ówczesną prasę. W iekow i X IX przeznaczono zaledw ie jed en zeszyt. A utorzy w ięcej u w a g i zw rócili n a sto su n ek S o cjaldem okratycznej P a r tii N ie m iec (SPD) do kw estii ro lnej i polskiej. P ro b le m a ty k ę r u c h u robotniczego, ale w W ielkim K sięstw ie P ozn ań sk im i w P ru s a c h Zachodnich, podejm ow ano n a se m in a riu m d o k to ran c k im prof. W itolda Ł ukaszew icza w K ated rze H isto rii Polski i P ow szechnej X IX i X X w iek u U n iw e rsy tetu M ikołaja K o p ern ik a w T oruniu. Pięćdziesiąta rocznica rew o lu cji 1905— 1907 ro k u n ie w niosła w za k resie te j p ro b lem aty k i w P ru s a c h W schodnich p ra w ie żadnych n ow ych u s ta leń. W itold Łukaszew icz om aw iając kw estię ru c h u robotniczego w W ielkopol- sce i n a Pom orzu pośw ięcił P ru s o m W schodnim zaledw ie k ilk a stro n 4. T a deusz C ieślak n a to m ias t zw rócił u w agę n a akcję p ro p ag an d o w ą na przełomie X IX i X X w i e k u
s-Początkom ru c h u robotniczego w P ru s a c h W schodnich pośw ięcił sw e pierw sze stu d iu m zachodnioniem iecki publicysta, W ilhelm M a t u l i 6. D zięki w y
1 F . M e h r i n g , H i s t o r i a s o c j a l d e m o k r a c j i n i e m i e c k i e j , W a r s z a w a 1964, t . l — 4; t e n ż e , D z i e j e N i e m i e c o d s c h y ł k u w i e k ó w ś r e d n i c h , W a r s z a w a 1951, s s . 277—307. 2 W . U l b r i c h t , Z u r G e s c h i c h t e d e r d e u t s c h e n A r b e i t e r b e w e g u n g , B e r l i n 1955; G e s c h i c h t e d e r d e u t s c h e n A r b e i t e r b e w e g u n g , B d . 1— 4, B e r l i n 1966. 3 W . A l e k s a n d r o w i c z , T . G r y g i e r , A . Ł u k a s z e w s k i , W . W r z e s i ń s k i , Z d z i e j ó w k l a s y r o b o t n i c z e j n a W a r m i i i M a z u r a c h w X I X i p o c z ą t k a c h X X w i e k u , z e s z y t 1—3, 5 ( z e s z y t 4 n i e u k a z a ł s i ę ) , O l s z t y n 1959. 4 W . Ł u k a s z e w i c z , R u c h r o b o t n i c z y w W i e l k o p o l s c e i n a P o m o r z u 1890— 1907, T o r u ń 1961, s s . 60—65. 5 T . C i e ś l a k , S t a t y s t y k a r u c h u s o c j a l d e m o k r a t y c z n e g o n a z i e m i a c h p o m o r s k i c h w l a t a c h 1890— 1917, P r z e g l ą d Z a c h o d n i , 1956, n r 3— 4, s s . 362— 370. 6 W . M a t u l i , A n f ä n g e d e r A r b e i t e r b e w e g u n g i n O s t p r e u s s e n , J a h r b u c h d e r A l b e r t u s - - U n i v e r s i t ä t z u K ö n i g s b e r g , B d . 14, 1964, s s . 220—241. K O M U N IK A T Y M A Z U R S K O - W A R M I Ń S K I E , 197 8, N R 1 (139)
54 Zygmunt Lietz
zyskaniu m ate ria łó w źródłow ych z R epubliki F e d e raln ej Niemiec, a częścio wo i N iem ieckiej R epubliki D em okratycznej, oraz opracow ań udało się a u to row i dojść do w ielu now ych ustaleń. Zastrzeżenie budzi zastosow ana przez M atu lla periodyzacja początków ru c h u robotniczego. Na m arg inesie tej p racy T adeusz G r y g i e r 7 nap isał arty k u ł, ak ceptując zasadnicze tezy M atulla, n ie m niej przesu n ął początki tego ru c h u do czasów form o w an ia się m an u fa k tu r. Z arów no G rygier, ja k i M atu li zbyt dużą rolę przy p isu ją organizacjom ro botniczym w dobie W iosny Ludów, k tó re nie b yły sensu stricto organizacjam i robotniczym i, a tylko rzem ieślniczym i. N iew ielkie w p ły w y posiadali w tej prow in cji zw olennicy Lassalla. Z u w agi n a rozbicie kom ó rek ru c h u ro b o t niczego w dobie u sta w w y jątkow ych, k tó ry m o d rę b n ą książkę pośw ięcił T a deusz C ie ś la k 8, n a stąp ił spad ek oddziaływ ania SPD. W zw iązku z b ardziej m asow ym rozw ojem ru c h u robotniczego od la t dziew ięćdziesiątych X IX w ie k u zachodzi konieczność podjęcia g ru n to w n y c h studiów n ad tą problem aty k ą, zwłaszcza że zlikw idow ano u staw ę antysocjalistyczną i n a stąp ił b ardziej in ten sy w n y rozw ój przem ysłu. W zrosła wów czas k las a robotnicza, a P ru s y W schodnie w prow adziły do P a rla m e n tu Rzeszy swego pierw szego posła z SPD.
Na początku la t siedem dziesiątych W ilhelm M atu li ogłosił d w a zarysy, pośw ięcone ruchow i ro b o tn ic z e m u 9. W praw dzie w pierw szej m onografii, od noszącej się w całości do P ru s W schodnich, zachow ał M atu li w łaściw e p ro porcje pom iędzy X IX i X X stuleciem , niem n iej część p ierw sza dotyczy w za sadzie losów poszczególnych działaczy ru c h u robotniczego. P onadto uzu p eł niono ją dziejam i p ra sy socjaldem okratycznej. A u to r ty c h m o nografii do strzegał odzw ierciedlenie się bazy społecznej ru c h u robotniczego głów nie w w y n ik a ch wyborów .
N ajszerzej o p racow ane zostały dzieje ru c h u robotniczego w P ru s ac h W schodnich w la ta c h 1918—1920. Znalazło to swój w y ra z już w d ru g im ze szycie w spom nianej zbiorow ej p ra cy Z d ziejó w k lasy robotniczej, o b e jm u ją cej la ta 1914—1920. A utorzy, T adeusz G ry g ier i W ojciech W rzesiński, dali przegląd stosunków społecznych w okresie I w o jn y św iatow ej, prąd ó w r e w o lu cyjnych n a W arm ii i M azurach w la ta c h 1917— 1919 i w p ły w u rew o lucji rosyjskiej i niem ieckiej na ty m tere n ie oraz plebiscytów i w o jn y polsko- -ro sy jsk iej 1920 ro k u na sy tu ację w ty m regionie. P rzedstaw iono sy tuację m iędzynarodow ą regionu, rolę ra d robotniczo-żołnierskich, a także, choć w m niejszym stopniu, ra d chłopskich n a p rzeobrażenia społeczne i a d m in i s tra cy jn e P ru s W schodnich. Te ■ d w a o statnie zag adnienia znalazły ponadto
7 T . G r y g i e r , W s p r a w i e r u c h u r o b o t n i c z e g o w P r u s a c h W s c h o d n i c h , K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m i ń s k i e ( d a l e j K M W ) , 1965, n r 4, s s . 662—624. A r t y k u ł t e n s t a n o w i r o z w i n i ę c i e t e z z p i e r w s z e g o z e s z y t u p o l s k i e j p r a c y z b i o r o w e j Z d z i e j ó w k l a s y r o b o t n i c z e j . 8 T . C i e ś l a k , B i s m a r c k o w s k a u s t a u i a a n t y s o c j a l i s t y c z n a z d n i a 21 X 1878 r . S t u d i u m h i - s t o r y c z n o - p r a w n e , T o r u ń 1952, p o r u s z a t a k ż e n i e k t ó r e a s p e k t y r u c h u r o b o t n i c z e g o w P r u s a c h W s c h o d n i c h i n a P o m o r z u . 9 W . M a t u l i , O s t p r e u s s e n s A r b e i t e r b e w e g u n g . G e s c h i c h t e u n d L e i s t u n g i m Ü b e r b l i c k , W ü r z b u r g 1970, s s . 149; t e n ż e , O s t d e u t s c h l a n d s A r b e i t e r b e w e g u n g . A b r i s s i h r e r G e s c h i c h t e , L e i s t u n g u n d O p f e r , W ü r z b u r g 1973, s s . 590. N a s s . 309— 377 r o z d z i a ł p o ś w i ę c o n y P r u s o m W s c h o d n i m . К . W a j d a w r e c e n z j i p i e r w s z e j p r a c y z w r a c a ł u w a g ę n a p e r s o n a l i s t y c z n e u j ę c i e d z i e j ó w r u c h u r o b o t n i c z e g o , j a k i p r z e d s t a w i e n i e j e d y n i e j e g o r e f o r m i s t y c z n e g o s k r z y d ł a ( K M W , 1971, n r * 2— 3, s s . 365— 367). Z . L i e t z , r e c e n z u j ą c d r u g ą p r a c ę , w y t k n ą ł z b y t s i a b e u w z g l ę d n i e n i e r u c h u r o b o t n i c z e g o w X I X w i e k u ( K M W , 1974, n r 3, s s . 370—372).
Stan i potrzeby badań n ad ruchem robotniczym 55
w yraz w in n y ch a r ty k u ł a c h ll). P o m inięto n a to m ias t rolę kom isarzy Rzeszy A u gusta W inniga i A lb e rta Borow skiego oraz puczu W olfganga K appa. Ko- J e j n y zeszyt w y d a w n ictw a Z dziejó w k la s y robotniczej, w op raco w an iu A nto
niego Łukaszew skiego i W ojciecha W rzesińskiego, t r a k tu je o s p ra w a c h gos podarczych w dobie R epubliki W eim arskiej, ze szczególnym uw zględnieniem ro lnictw a, i ściśle z nim i zw iązanym i, p rz y b ierający m i n a sile procesam i m i g racy jn y m i w X X w ieku.
W początkach X X w ie k u zaczęły się k ształtow ać w ru c h u robotniczym trzy n u rty : praw icow y, centro w y i lew icowy. W dotychczasow ych opraco w a n iac h zachodnioniem ickich zw racano "-uwagę n a skrzydło p r a w ic o w e u . W b a d an iac h ru c h u robotniczego w NRD i w Polsce położono w iększy nacisk na pokazanie roli sk rzy d ła lewicowego. Z b y t m ało n a to m ias t m iejsca w do tychczasow ych opraco w an iach poświęcono w obu p a ń stw a ch roli centry stó w w ru c h u robotniczym . W obu m onografiach M a tu lla widać, iż a u to r zdaje się nie dostrzegać sojuszników w p a rti N iezależnych Socjalistów Niemiec (USPD), nie m ów iąc już o K om unistycznej P a r tii N iem iec (KPD).
W d ru g im zeszycie polskiego zary su dziejów klasy robotniczej zb y t słabo w ydobyto w e w n ę trz n e p rzem ian y w n iem ieckim ru c h u robotniczym , aż do sk ry stalizo w an ia się K P D i przejścia U SPD do szeregów socjalistów w ię k szości (M ehrheitssozialisten) i p a rtii kom unistycznej. N a pow iększenie w p ły w ów w śród w yborców zw rócił w iększą u w ag ę A n drzej W a k a r 12. Skłoniło to z kolei W ojciecha W rzesińskiego do polem icznej w ypow iedzi, kw estio n u jącej przecenianie akcji w yborczej w b a d an iac h n a d ru c h em robotniczym . C ennym w kład em W ak a ra do b a d ań n ad tą p ro b lem aty k ą było w ydobycie udziału ludności polskiej w P ru s a c h W schodnich w ru c h u robotniczym . Jed n a k że ruch robotniczy nie m iał zbyt silnych w p ły w ó w n a M azu rach i W arm ii w X IX i X X w ieku, w łaśn ie dlatego, że n ie doceniał ro li p ro p a g an d y w języ k u pol skim. S łuszna b y ła w ięc u w a g a W ak ara, że W rzesiński, opierając się n a zbyt szczupłej bazie źródłow ej, s ta ra ł się uogólniać procesy zachodzące w całym okresie m iędzyw ojennym . B ra k źródeł u niem ożliw ił bow iem opracow anie okresu, obejm ującego la ta 1922— 1928. W o sta tn im zeszycie p ra cy Z dziejó w
klasy robotniczej przedstaw iono w sposób p ra w id ło w y ew olucję poglądów
społeczno-politycznych klasy robotniczej i części ch łopstw a w k ie ru n k u le wicy. W skazano rów nież n a n a ra s ta n ie w p ły w ó w h itlero w sk ich w te j p e ry fe ry jn e j prow incji. W o p racow aniach polskich i n iem ieckich b r a k je s t odpo w iedzi na p y tanie, dlaczego n ie p ow stał w spólny blok antyfaszystow ski. M a tu li skon cen tro w ał się w obu m onog rafiach n a p ro b lem aty ce klasow ego, li
10 T . C i e ś l a k , M a t e r i a ł y d o d z i e j ó w R a d R o b o t n i c z o - Z o l n i e r s k i c h n a P o m o r z u , Z a p i s k i T N T , 1952, n r 2, s s . 266— 280; T . G r y g i e r , W . W r z e s i ń s k i , Z p r o b l e m a t y k i r u c h u r e w o l u c y j n e g o n a W a r m i i i M a z u r a c h w l a t a c h 1918— 1919, K M W , 1958, n r 1, s s . 3-32; W . w r z e s i ń s k i , W r z e n i e r e w o l u c y j n e w P r u s a c h W s c h o d n i c h w l a t a c h 1918—1920, Z a p i s k i H i s t o r y c z n e , t . 24, 1959, z. 2—3, s s . 133— 192. 11 P . O e r t z e n , B e t r i e b s r ä t e i n d e r N o v e m b e r r e v o l u t i o n , 2. A u f l . , B o n n 1946; H . K r a u s e , U S P D . Z u r G e s c h i c h t e d e r U n a b h ä n g i g e n S o z i a l i s t i s c h e n P a r t e i D e u t s c h l a n d s , F r a n k f u r t - - K ö l n 1975. 12 A . W a k a r , P r ó b a a n a l i z y r o z w o j u r u c h u r o b o t n i c z e g o n a W a r m i i i M a z u r a c h u ) l a t a c h 1921—1930, K M W , 1958, n r 1, s s . 35— 49; t e n ż e , Z z a g a d n i e ń r u c h u r o b o t n i c z e g o n a M a z u r a c h i W a r m i i w l a t a c h 1921— 1933, i b i d e m , 1958, n r 4, s s . 417 i n . J e s t t o o d p o w i e d ź n a a r t y k u ł W . W r z e s i ń s k i e g o .
56 Zygmunt Lietz
beralno-m ieszczańskiego i chrześcijańskiego ru c h u związkowego, młodzieżo wego, sportow ego i k u ltu ra ln eg o oraz w alce wyborczej. M atu li i E rn st Loops 13 ze w zględu n a profesjo n aln e pow iązania więcej m iejsca pośw ięcali prasie. P ra c e te tylko w n ik ły m stopniu w yzyskały m a te ria ły archiw alne, a o p ierają się n iem al w yłącznie n a w spom nieniach i relacjach. N iew spółm ier nie m niej pogłębiony i d alek i od w yczerp an ia w sto su n k u do X X w iek u jest obraz X IX w iek u i dlatego istn ieje piln a potrzeba opracow ania, n a p o dsta w ie źródeł w arch iw ach polskich i niem ieckich, nau k o w ej m onografii ru ch u robotniczego w P ru s a c h W schodnich w X IX i X X w ieku. A u to ro m n iem iec k im b ra k było często d y sta n su do opisyw anych w y d arzeń, w k tó ry ch sam i uczestniczyli, a n a w et m ożna u nich zauw ażyć celowe p o m ijanie dziejów le w icy niem ieckiej w P ru s a c h W schodnich w X X wieku.
Podstaw ow e m ate ria ły źródłow e do przed staw io n ej p ro b lem aty k i p rze chow yw ane są głów nie w arch iw ach N iem ieckiej R epubliki D em okratycznej, przede w szystkim w M erseb u rg u i Poczdamie. G łów ny zrąb ty ch m ate ria łów zn ajd u je się w zespole p ruskiego M in isterstw a S p ra w W ew nętrznych. Wobec b r a k u m ate ria łó w p a m ię tn ik ars k ic h czy też relacji, a n k ie t itp. pew ną pomocą w odtw orzeniu n a stro jó w p an u ją cy c h w śród klasy robotniczej mogą być ra p o rty prezy d en tó w re je n cji królew ieckiej, gąbińskiej, olsztyńskiej, k w i dzyńskiej i gdańskiej, o b razu jące w skondensow anej fo rm ie prop ag an d ę S P D 14. W ładze a d m in istracy jn e w y k o rzy sty w ały w nich zarów no doniesie n ia policyjne, ja k i m ate ria ły z ponad 60 procesów sądowych. Do poznania życia w e w n ą trz p a rty jn eg o i głów nych tren d ó w rozw ojow ych SP D służyć m o gą spraw o zd an ia p rasow e ze zjazdów pro w in cjo n aln y ch po zniesieniu u staw antysocjalistycznych. Są one o ty le istotne, że ilu s tru ją w zro st roli p a rtii socjaldem okratycznej w P ru s a c h W schodnich i Zachodnich pod koniec X IX w ieku, tj. w okresie istn ienia w spólnego k iero w n ictw a p a rty jn eg o dla obydw u p r o w in c jil5.
Z nacznie skrom niejszy m a te ria ł źródłow y zn ajd u je się w C e n tra ln y m A rch iw u m P ań stw o w y m NRD w Poczdam ie. Dotyczy on głów nie początko w ej fazy działalności p a rty jn e j, odnotow anej w doniesieniach królew ieckiego prezy d iu m policji. Ten szczątkow y m a te ria ł źródłow y p otw ierdza f a k t . is t n ien ia T ow arzy stw a Robotniczego w K rólew cu,' znanego n a m z „K önigsberger H a rtu n g sch e Z eitu n g ”
16-W dobie R epu b lik i 16-W eim arskiej nad zó r n ad p a rtia m i i organ izacjam i po litycznym i p rz ejął U rząd K om isarza Rzeszy do N adzoru P o rz ą d k u Publicznego. W źródłach dotyczących s p ra w ogólnoniem ieckich n iełatw o jed n a k odszukać m a te ria ły z P ru s W schodnich. Odnosi się to rów nież do zasobu aktow ego M i n isters tw a S p ra w W ew n ętrzn y ch Rzeszy 17. In fo rm acje ta m z aw a rte dotyczą
13 E . L o o p s , G e s c h i c h t e d e r D a n z l g e r A r b e i t e r b e w e g u n g , D a n z i g 1929. 14 Z e n t r a l e s S t a a t s a r c h i v M e r s e b u r g ( d a l e j Z S t A M ) , G e h e i m e s Z i v i l k a b i n e t t , 2.2.1. Z e i t u n g s b e r i c h t e d e r R e g i e r u n g i n A l l e n s t e i n z l a t 1905— 1918 n r 15891, 16929, 15932; R e g i e r u n g G u m - b i n e n 1880— 1889, 1898— 1918 n r 15970— 15973; R e g i e r u n g K ö n i g s b e r g z a l a t a 1880— 1918, n r 15970— 15973; R e g i e r u n g D a n z i g 1899—1918, n r 16734, 16735; R e g i e r u n g M a r i e n w e r d e r z l a t 1890—1918, n r 16774— 16776. M a n k a m e n t e m j e s t s z c z u p ł o ś ć r e l a c j i i i c h o g ó l n i k o w o ś ć . 15 Z S t A M , P r e u s s i s c h e s M i n i s t e r i u m d e s I n n e r n , R e p . 77, C B S . 16 S t a a t s a r c h i v P o t s d a m ( d a l e j S t A P ) , R e p . 30, B e r l i n C , P o l . P r ä s . , T i t . 95, S e c t . 3, L i t . A , n r 14892, T i t . 94, n r 10354, B d . 2. 17 Z e n t r a l e s S t a a t s a r c h i v P o t s d a m ( d a l e j Z S t A P ) , R e i c h s k o m m i s a r f ü r Ü b e r w a c h u n g d e r ö f f e n t l i c h e n O r d n u n g , s y g n . 208, 214, 500/2, 544.
Stan i potrzeby badań n ad ruchem robotniczym 57
jed y n ie pojedynczych, w y rw an y c h z k o n tek s tu fa k tó w i nie pozw alają, bez znajomości sy tu a cji politycznej w tej prow incji, n a analizę obu n u rtó w ru c h u robotniczego.
Jeszcze m niej m ate ria łó w źródłow ych z n ajd u je się w zasobie C en tralnego A rch iw u m P a rty jn e g o In s ty tu tu M arksizm u -L en in izm u p rzy K om itecie C en
tra ln y m SED w B erlinie. Są to w zasadzie resztk i obu w y m ienionych zespo łów a k t arch iw u m poczdamskiego, k tó re nie w eszły do państw ow ego zasobu archiw alnego. Dotyczą one przed e w szystkim p ra cy p ro p ag an d o w ej KPD w P ru s a c h W schodnich w la ta c h 1925—1933 18.
M a teriały dotyczące ru c h u robotniczego w zasobach W ojew ódzkiego A r ch iw u m P aństw o w eg o w O lsztynie w zasadzie skupione są w zespołach U n i w e rs y te tu K rólew ieckiego, R ejencji O lsztyńskiej, S ta ro stw P o w iato w y ch i M a g istrató w 19. W sk u tek tego, że arch iw u m k rólew ieckie n ie przejęło w ielu a k t w y k raczający ch poza 1922 rok, a a k ta z bieżącej p ro d u k cji ak tow ej zostały w większości spalone pod koniec w ojny, zachow ały się ty lk o nieliczne ślady tejże działalności dla la t 1929— 1933. W ten sposób pow stała lu k a źródłow a, o b ejm u jąca la ta 1922—1926, k tó ra nie pozw oliła n a o p racow anie czw artego zeszytu w yżej w spom nianego z ary su ru c h u robotniczego pt- Z d ziejó w k lasy
robotniczej.
Ogólnie m ożna powiedzieć, iż m a te ria ły źródłow e, dotyczące w ie k u XIX, są b ard ziej obfite, co um ożliw i o p racow anie dziejów ru c h u robotniczego w P ru s ac h W schodnich w tym okresie. Pom im o odnalezienia n ow ych m a te riałó w w a rch iw a ch N iem ieckiej R ep u b lik i D em okratycznej, n a w e t p rzy w y k o rzy stan iu p ra sy regio n aln ej i c en traln ej, znacznie tru d n ie j będzie opraco w ać h istorię obydw u n u rtó w r u c h u robotniczego w okresie m iędzyw ojennym . P e w n e m a te ria ły do dziejów ru c h u robotniczego z n ajd u ją się w S ta a tli ches A rc h iv la g er w G e ty n d z e £0. P onadto spuścizny po działaczach socjalde m ok raty czn y ch p rzechow ują a rch iw a w B onn-B ad G odesberg i A m ste rd a m ie 2>. W odniesieniu do p ro b lem aty k i zw iązków zaw odow ych z b ad an ia w y m ag a p ra sa i źródła w arch iw u m w D üsseldorfie, a do ch rześcijańskich zw iąz ków zaw odow ych (ewangelickich) w A rch iw u m Kościoła E w angelicko-U nij- nego w B erlin ie Zachodnim .
Z m ate ria łó w p ro p ag an d o w y ch n a u w agę zasługuje p rasa. P ism a m i cen tra ln y m i b yły „Der S o ziald em o k rat”, w y d a w a n y w G enew ie i „V o rw ä rts”
18 I n s t i t u t f ü r M a r x i s m u s - L e n i n i s m u s b e i m Z K d e r S E D , Z e n t r a l e s P a r t e i a r c h i v ( d a l e j I M L , Z P A / S t . ) 10/157, B d . 8, 10/179, 12/1, 12/29, B d . 3. 19 W o j e w ó d z k i e A r c h i w u m P a ń s t w o w e w O l s z t y n i e ( d a l e j W A P O ) , L a n d r a t s a m t L ö t z e n V Iir/3 /2 4 2 —243; N e i d e n b u r g V I II/1 3 — 15, 18; S e n s b u r g V I I I / 9 / , 10, 105; M o h r u n g e n X /8 /1 /, 2, 3, 4, 20; B r a u n b e r g X/2/154, 164, 166— 168, 173, 486— 487; A l l e n s t e i n V I I I / 1 / 1 , 24; M a g i s t r a t W a r t e n b u r g X X X /1 3 /7 3 4 ; M a g i s t r a t R ö s s e l X X X /1 3 /3 1 . 20 S t a a t l i c h e s A r c h i v l a g e r , S t i f t u n g P r e u s s i s c h e r K u l t u r b e s i t z G ö t t i n g e n ( d a l e j S t A l G ) , O b e r p r ä s i d i u m K ö n i g s b e r g , R e p . 2, И , T i t . 7, T i t . 30 , 36 , 39 , 40; R e i c h s - u . S t a a t s k o m m i s a r R e p . 2, I I , n r 4024—4259; G a u l e i t u n g N S D A P O s t p r e u s s e n , R e p . 240 D , n r 101 i n a s t . 21 A r c h i v d e r s o z i a l e n D e m o k r a t i e i m F o r s c h u n g s i n s t i t u t d e r F r i e d r i c h E b e r t S t i f t u n g w B o n n - B a d G o d e s b e r g ( d a l e j A F E S B ) , N a c h l ä s s e v o n P a u l K a m p f f e n g e r , n r 32, 36; D i t t m a n n 44—51; M e l k e n b u h r 693, 140142; S e v e r i g M a p e 70 i 91, n r 23, 14, 21. Z n a c z n i e w i ę c e j m a t e r i a t u z n a j d u j e s i ę w I n t e r n a t i o n a l I n s t i t u t v o o r S o z i a l e G e s c h i e d e n i s w A m s t e r d a m i e . N e g a t y w n y b y ł w y n i k p o s z u k i w a ń w B u n d e s a r c h i v w K o b l e n c j i ; A r c h i v d e r E v a n g e l i s c h e n K i r c h e d e r U n i o n B e r l i n , s y g n . G m X I I 77, I , I I I , V —V I I I , X m a ź r ó d ł a d o c h r z e ś c i j a ń s k i c h z w i ą z k ó w z a w o d o w y c h .
58 Zygmunt Uetz
w B erlinie. N iestety, poza w ycinkam i w a k ta ch państw o w y ch nie zachow ały się roczniki socjaldem okratycznej p ra sy królew ieckiej, g d ańskiej czy elbląs kiej z X IX i X X w ieku. P e w n ą pomocą mogą być zachow ane roczniki prasy liberaln ej ja k „K önigsberger H a rtu n g sch e Z eitu n g ” (1848—1930), czy „Dan- ziger Z eitung” (1878— 1933), „K önigsberger V olkszeitung” (1918— 1919), „Volks w a c h t” (od 1930), .znajdujące się w zbiorach O środka B ad ań N aukow ych im. W. K ętrzyńskiego w Olsztynie i B ibliotece Polskiej A k ad em ii N auk w G dańsku. P ozn an ie dw óch n u rtó w w ru c h u robotniczym w P ru s a c h W schod nich um ożliw ia o trzy m an y przez O środek B a d ań N auk o w y ch z Diisseldorfu m ikro film „ F re ih e it” (z la t 1919, 1921, 1922), o rg an u U S P D 22. N aśw ietlenie ru ch u kom unistycznego w P ru s a c h W schodnich u ła tw ią m ik ro film y niek o m p letnych roczników o rg an u tej p a rtii dla P ru s W schodnich — „Echo des O stens” 2S.
P rz y obecnym sta n ie b a d ań niezw ykle tr u d n e je s t uchw ycenie początków ru c h u robotniczego w P ru s a c h W schodnich i Zachodnich. W efekcie potrzeby badaw cze przew yższają możliwości zgłębienia tej tem aty k i. W obu ty ch p ro w in cjach o zbliżonej s tru k tu rz e społeczno-ekonom icznej, p rzy istn ieniu wspólnego k iero w n ictw a prow incjonalnego, jednego w spólnego o rg an u p r a sowego „V o lkstribune” , a n a w e t przez ponad 20 la t z jed y n y m posłem w y b iera n y m do p a rla m e n tu Rzeszy z o k ręgu królew ieckiego, dzieje ru c h u ro b o t niczego należy także trak to w a ć i opracow yw ać łącznie. Do w n io sk u pow yż szego sk ła n ia ją rów nież zbliżone w południow ej części obu prow in cji sto su n k i etniczne.
W p rz ed e d n iu W iosny L udów doszło do licznych zabu rzeń ta k n a w si sam bijskiej, ja k i w śród robo tn ik ó w — tra g a rz y p o rtu królew ieckiego, d ro gowców G ąb in a i innych. W 1848 ro k u pow stała g m in a zorganizow anego w L ondynie Z w iązku S p raw iedliw ych, a 10 k w ie tn ia pow ołano do życia w K rólew cu Z w iązek R obotników 24, k tó ry posiadał sw oje sekcje, koła w T yl- ży, Piław ie, W ystruci, K ętrzynie, E lblągu i G dańsku. Ze w zględu n a o g ra niczony c h a ra k te r społeczny i założenia pro g ram o w e nie m ożna uznać tego zw iązku za organizację robotniczą ani za zaczątek klasow ego ru c h u ro b o t niczego 25, a jedynie za poprzedników zorganizow anej klasy robotniczej, n o sicieli społeczno-politycznego postępu. W ynikało to zarów no ze słabości sa m ych robotników , burżuazji, ja k i P a r tii D em okratycznej, k tó ra w ysunęła swe 17-punktow e żądania. Oczywiście nie w y starczało sam o proklam o w an ie ty ch zasad, aby „zapew nić ich natych m iasto w e u rzeczyw istnienie” przez rząd p r u s k i 26.
Podobne złudzenia co do porozum ienia się z k anclerzem O ttonem v. Bis m arck iem żyw ił rów nież F e rd y n a n d Lassall, gdy w przed ed n iu kong resu ro b o tników w 1862 ro k u w L ipsku rozpow szechniał odezwy Pow szechnego N ie mieckiego Z w iązku R obotników w Elblągu, Ełku, G dańsku, K ę trzy n ie i Ol
22 O ś r o d e k B a d a ń N a u k o w y c h i m . W . K ę t r z y ń s k i e g o w O l s z t y n i e ( d a l e j O B N ) , s y g n . O M F -5 4 1 . 23 O B N , s y g n . O M F -2 5 1 . 24 K . O b e r m a n n , L e s e b u c h d e r d e u t s c h e n G e s c h i c h t e . D e u t s c h l a n d 1815— 1849, B e r l i n 1967, B d . 6, s s . 298— 299; D i e V e r b r ü d e r u n g , N a c h d r u c k L e i p z i g 1975. 25 Z . L i e t z , K ö n i g s b e r g e r A r b e i t e r v e r e i n (1848— 1852), m a s z y n o p i s , s . 2; t e n ż e , M i e j s c e r u c h u r o b o t n i c z e g o w h i ś t o r i i W a r m i i i M a z u r , O l s z t y n 1972, s . 6. 26 K . M a r k s , F . E n g e l s , D z i e ł a , W a r s z a w a 1962, c z . 1, t . 5, s . 25.
Stan i potrzeby badań na d ruchem robotniczym 59
sztynie. S p ra w a niew ielkiego zasięgu w p ływ ów tego Z w iązku w y m ag a d a l szych p o s z u k iw a ń 2I. Pozostaje niezm iern ie w ażn ą sp raw ą, ja k daleko się gały w ogóle w p ły w y socjaldem okratyczne w śród klasy robotniczej w P r u sach W schodnich i Zachodnich. A u to rzy pierw szego zfeszytu Z d zie jó w klasy
robotniczej n a W a rm ii i M azurach oceniają zasięg o d d ziaływ ania — bez po
d a n ia bliższego uzasad n ien ia — n a 2,5%. N ato m iast n ie jest do dzisiaj w ogóle w y jaśn io n a s p ra w a zasięgu w p ły w ó w S ocjald em o k raty czn ej P a r tii R obotni czej Niemiec (poprzedniczki SPD) po zjeździe w E isen ach w 1869 roku, jak i w p ły w ó w zw olenników W ilhelm a L ieb k n ech ta i A u g u s ta B ebla w obydw u prow incjach. Od pow stan ia Pow szechnego N iem ieckiego Z w iązk u R obotników w m a ju 1863 ro k u rosła s fe ra w pływ ów S o cjaldem okratycznej P a r tii R obot niczej w śród klasy robotniczej w P ru s a c h W schodnich (eisenachczycy), gdyż w w y b o ra ch p a rla m e n ta rn y c h 10 stycznia 1874 ro k u p a d ły n a tę p a rtię 3262 głosy. R ejen cja k w id zy ń sk a była „n iezakażona” w p ły w a m i so c jalisty cz n y m i28. W ydaje się to m ało praw dop o d o b n e i dlatego p ro b lem w y m ag a dalszych b a dań.
M atu li podkreśla, że p ierw sza organ izacja socjald em o k raty czn a pow stała w K rólew cu w 1871 ro k u i k iero w an a b y ła przez E m ila A rn o ld ta i М аха H erbiga. Sąd rozw iązał ją już w 1874 roku. B ra k n a to m ias t inform acji, czy istn iały k o m órki p a rty jn e i w in n y ch m ia sta ch p ro w in cji w schodnioprus- kiej. Działalność socjald em o k rató w k ró lew ieckich w dobie u sta w anty so cja listycznych i ich w p ły w n a ro b o tn ik ó w E lb ląg a i G d ań sk a d o k u m en tu ją w części doniesienia policyjne i k o respondencje p raso w e z Genew y.
L a ta 1870—1900 to okres form o w an ia się dojrzałego k ap italizm u. U chw y cenie o k resu k ształto w an ia się ru c h u robotniczego w obu p ro w in c ja ch po k o ngresie zjednoczeniow ym w m a ju 1875 ro k u w G o th a nie będzie łatw e wobec n iezachow ania się m ate ria łó w źródłow ych. J e s t to jed n a k isto tn e dla prześledzenia s ta n u zaaw an so w an ia organizacyjnego ru c h u robotniczego przed jego delegalizacją w paźd ziern ik u 1878 roku. Być może n a p o dstaw ie ak t p o licyjnych lub p ra s y u d a się odtw orzyć początki ru c h u robotniczego w P r u sach W schodnich i Zachodnich. W w y b o ra ch p a rla m e n ta rn y c h 1878 roku, odby w ający ch się pod silną p re sją policyjną, na p a rtię SPD oddano w okręgu królew ieck im ty lk o 1108 g ło s ó w
29-P o delegalizacji p a rtii so cjaldem okratycznej rząd p o d jął o strą w a lk ę r e p re sy jn ą n ie ty lk o ze zorganizow anym ru c h em robotniczym , lecz rów nież z o rg anizacjam i zw iązkow ym i, a n a w e t śpiew aczym i. K o n fisk atą objęto około 80 ty tu łó w książek. Zdelegalizow ano k ilk a se t organizacji, p o d ejrzan y ch o sp rzy jan ie ru ch o w i robotniczem u. Z a zagrażające porządkow i publicznem u uznano n a w e t pogrzeby działaczy robotniczych. B y ły one m ilczącym i m a n i festacjam i zw artości klasy r o b o tn ic z e j3“. Pom im o dezorganizacji k iero w n ic
27 G e s c h i c h t e d e r D e u t s c h e n A r b e i t e r b e w e g u n g , B d . 3, s s . 407— 408; Z d z i e j ó w k l a s y r o b o t n i c z e j , z . 2, s . U ; W . M a t u l i , O s t p r e u s s e n s , s . 19; t e n ż e , O s t d e u t s c h l a n d s , s . 386; t e n ż e , F e r d i n a n d L a s s a l l , W ü r z b u r g 1964. P e ł n o m o c n i k i e m L a s s a l l a n a P r u s y W s c h o d n i e i c z ł o n k i e m j e g o z a r z ą d u z o s t a ł a d w o k a t M a r t i n y z K a u k e h m e n n a P r u s k i e j L i t w i e . 28 F . M e h r i n g , H i s t o r i a s o c j a l d e m o k r a c j i , t . 4, s s . 159, 166; W . M a t u l i * O s t d e u t s c h l a n d s , s . 318. 29 T . C i e ś l a k , B i s m a r c k o w s k a u s t a i o a , s s . 17, 95. 30 W . M a t u l i , O s t p r e u s s e n s , s . 19; t e n ż e , O s t d e u t s c h l a n d s , s s . 318, 386— 387; D e r S o z i a l d e7 m o k r a t , 1887, n r 31 z 29 V I I .
60 Zygmunt Lietz
tw a prow incjonalnego p a rtii oddziaływ ała ona w P ru s a c h W schodnich i Z a chodnich poprzez pow ołany w 1878 ro k u Zw iązek S to larzy i Zaw odów P o krew nych, tow arzy stw a k raw ców i in tro ligatorów , u trzy m u jące k o n tak ty z tow arzyszam i p ra cy z in n y ch m iast. N a podobne zw iązki m u ra rz y i cieśli oddziaływ ano w m iastach re je n cji kw idzyńskiej, g dańskiej oraz w K rólew cu sl. J a k SPD zdobyw ała w okresie delegalizacji głosy w yborców do o rg anów sam orządow ych i p a rla m e n tu Rzeszy? Po lik w idacji p ra s y p a rty jn e j i zw iąz kow ej jed y n ą sferą w p ływ ów socjaldem okratycznych pozostaw ało pismo, n ie legalnie w y d a w a n e w G enew ie, „Der S ozialdem okrat” , m asow o docierające do Niemiec, w ty m i do P ru s W schodnich i Zachodnich. U stalenie o rb ity jego w pływ ów nie będzie łatw e. K orespondencje w nim z a w a rte pośw ięcone były głów nie doniesieniom z K rólew ca. K oncen tro w an ie uw agi p a rtii n a legalnej, form ie przygotow ań wyborczych, ja k i osiągane w n iej sukcesy p a rla m e n ta rn e spraw iły, iż k ierow nictw o SPD skłonne było wierzyć, że m ożliw e będzie prze jęcie w ładzy nie n a drodze rew olucyjnej, a p a rla m e n ta rn e j. Pozostaje do zbadania, w jak iej m ierze k iero w n ictw o p ro w incjonalne, któ reg o fu n k c jo nariusze coraz częściej przechodzili do p ra cy w e w ładzach centraln y ch , p rze jęło te reform istyczne poglądy polityczne.
P o d ję ta przez rząd O ttona B ism arcka w czasie obow iązyw ania u sta w w y jątk o w y ch pospieszna ak cja u sta w ubezpieczeń społecznych w la ta c h 1883— 1889 (ubezpieczeń n a w y p ad ek choroby i w y p ad k u , niezdolności do pracy, pow oływ anie przym usow ych kas chorych w m iejsce społecznych) m iała n a celu pozbaw ienie so cjaldem okratów rosnącego w p ły w u n a m a s y 3Z. Społeczne kasy ch orych pow staw ały z d o b row olnych datków , organ izo w an y ch przez p a rtię dla rodzin jedynego żywiciela, w y dalanego z m iejsca zam ieszkania. S ta n p e rm a n en tn ie zaostrzanych re p re sji pop ierały p a rtie rządzące, a szcze gólnie k o n serw atyści i naro d o w i liberałow ie.
W y jaśnienia w y m a g ają także inne p y ta n ia badaw cze. Czy po sam o rzu t n y m ro zw iązaniu się p a rtii przed podjęciem przez rząd u ch w ały z d n ia 24 paźd ziern ik a 1878 ro k u pozostały w P ru s a c h W schodnich i Z achodnich ta jn e organizacje socjaldem okratyczne, a jeżeli tak , to ja k ą stosow ały ta k ty k ę w o bec w ładz i stra te g ię p o zyskiw ania klasy robotniczej? Czy i jak ie popełniano błędy i w ypaczenia?
Szczegółowego przean alizo w an ia w y m a g ają sygnalizow ane przez au torów p racy Z dziejó w k lasy robotniczej doniesienia policyjne o p e n etrac ji w 1885 ro k u w K rólew cu dw óch p rzedstaw icieli W ydziału Z agranicznego P P S z L on dy n u 33. 31 W . Ł u k a s z e w i c z , R u c h r o b o t n i c z y , s . 51; W . M a t u l i , O s t d e u t s c h l a n d s , s . 319; S t A P , R e p . 30, B e r l i n C , P o l . P r ä s . , T i t . 94, n r 11008, s . 21, P i s m o D y r e k c j i P o l i c j i w K r ó l e w c u z 7 X 1878. Z w i ą z k o w c y z K r ó l e w c a i G d a ń s k a u t r z y m y w a l i k o n t a k t y z t o w a r z y s z a m i p r a c y z B e r l i n a , H a m b u r g a , M a n n h e i m , G i e s s e n , L i p s k a i N o r y m b e r g i . 32 T . C i e ś l a k , B i s m a r c k o w s k a u s t a w a , s s . 92—93, 95, 120—121; G . S e e b e r , W a h l k ä m p f e , P a r l a m e n t a r b e i t u n d r e v o l u t i o n ä r e P o l i t i k , w : M a r x i s m u s u n d d i e d e u t s c h e A r b e i t e r b e w e g u n g , B e r l i n 1970, SS. 298— 299. 33 Z d z i e j ó w k l a s y r o b o t n i c z e j , z . 1, s s . 11— 12. W y m a g a t o p o t w i e r d z a j ą c y c h b a d a ń w z a s o b i e C e n t r a l n e g o A r c h i w u m К С P Z P R w W a r s z a w i e . Z S t A M , R e p . 77, T i t . 878, n r 49 o r a z S t a a t s a r c h i v P o t s d a m , R e p . 30, T i t . . 94, n r 12248. L i t . P o l . n r 469, B d . 1, 1878—1900; D t e p o l i t i s c h e n Z u s t ä n d e i n d e r P r o v i n z O s t p r e u s s e n , E l b i n g e r T a g e b l a t t 1884— 1885, ( w B i b l i o t e c e U M K , s y g n . 013135).
Stan i potrzeby badań nad ruchem robotniczym 61
G dańscy działacze sk arży li się n a trud n o ści agitacy jn e w południow ych po w iatach o bydw u rejencji, zam ieszkałych przez ludność polską. N ależałoby w dalszym ciągu k o n tynuow ać b a d an ia w celu w yśw ietlen ia, w jak im stopniu ru c h robotniczy w G rudziądzu, Chełm nie, Sw ieciu, Tczewie, S tarogardzie, To ru n iu i in n y ch m iastach zasilany był przez żyw ioł polski. In tere su jąc e byłoby prześledzenie roli k u rii fro m b o rsk iej i pelpliń sk iej oraz k le ru parafialn eg o w org an izo w an iu kato lick ich zw iązków robotniczych. S p ra w y te b yły p rzed m iotem b a d ań jedynie w odniesieniu do W ielkopolski i Pom orza w okresie m iędzyw ojennym i to zaledw ie w kontekście ru c h u p o lsk ieg o 3J. N ie badano „G azety O lsztyńskiej” , „ W arm iak a” , „ P ielg rzy m a” pod ty m k ątem , nie m ó w iąc już o kato lick iej p rasie niem ieckiej.
W arto byłoby tak że prześledzić, w jak i sposób w ładze p ru sk ie w p ły w ały na realizację u sta w y antysocjalistycznej przez k ler katolicki. Czy istniało w spółdziałanie w zw alczaniu ru c h u robotniczego przez obie zainteresow ane strony? P ra w ie w ogóle n ie znam y działalności ew angelickich zw iązków ro botniczych. J a k ą rolę o d g ry w ały w olne g m in y ew angelickie, stojące w opo zycji do ortodoksyjnego konsystorza g en eralnego w K rólew cu? N iek tó rzy p a storow ie i ich synow ie w iązali się z ru c h e m robotniczym (dla p rz y k ła d u K a rl S chm idt pochodził z ro dziny p a sto ra dr. Ju liu sza R uppa, a jego siostrą b y ła późniejsza m a la rk a i rz eźb iark a K a tarz y n a K ollw itz, zw iązana tak że z r u chem robotniczym ). K to jeszcze — poza p asto rem K en dziorą i sy nem p a sto ra W eissa — w yw odził się ze środow iska m azurskiego? 35.
Dalszego w y ja śn ien ia w y m ag a s p ra w a pow ołanego w B erlin ie w 1890 ro k u Z w iązku Socjaldem okratycznego d la P ru s W schodnich i Z a c h o d n ic h 36. N ie z n am y in icjato ró w bądź też in sp irato ró w tego przedsięw zięcia. N ie jest w ykluczone, że było ono dziełem em ig racji zarobkow ej ze w schodnich ziem Niemiec, skupionej w stolicy, k tó ra p ra g n ę ła tą d rogą oddziaływ ać n a wieś w schodnio- i zachodniopom orską. S p ra w y te w y m a g ają dalszych b a d a ń w a r chiw um poczdamskim , zwłaszcza że w p ły w y P P S zab o ru pru sk ieg o w ty m środow isku b y ły tu ta j silne.
Ze w zględu n a ro snącą liczbę k o lejarzy w m ia rę rozszerzania się sieci linii k o m u n ik acy jn y ch w P ru s a c h W schodnich, p rzy s p ra w n y m rozpow szech n ia n iu gazet so c jaldem okratycznych z G enew y i B erlin a, byłoby pożyteczne poznanie, w jak im sto p n iu do kolp o rtażu tejże p ra sy przyczyniła się w spół p ra ca pocztowców z kolejarzam i. 34 S t A P , R e p . 30, B e r l i n C , P o l . P r ä s . , T i t . 94, n r 40 , 55, 50 , 89, d o t . w o l n y c h g m i n c h r z e ś c i j a ń s k i c h , r u c h u k a t o l i c k i e g o , T o w a r z y s t w a P i u s i t p . ; E r m l ä n d i s c h e Z e i t u n g z l a t 1878—1890; E v a n g e l i s c h e s G e m e i n d e b l a t t z l a t 1890— 1918; D e r k a t h o l i s c h e G e i s t l i c h e i n d e r A r b e i t e r b e w e g u n g , B e r l i n 1909; J . S t a s z e w s k i , R o l a k l e r u k a t o l i c k i e g o w r u c h u r o b o t n i c z y m n a t e r e n i e W i e l k o p o l s k i t P o m o r z a (1890—1914), Z e s z y t y N a u k o w e U M K w T o r u n i u , 1957, z . 1, s s . 123—166; W . W r z e s i ń s k i , P o l i t y k a k l e r u k a t o l i c k i e g o t o o b e c l u d n o ś c i e t n i c z n i e p o l s k i e j n a W a r m i i i P o w i ś l u w l a t a c h 1930— 3939, S t u d i a z D z i e j ó w K o ś c i o ł a K a t o l i c k i e g o , 1962, n r 1, s s , 67—122; B r a k a n a l o g i c z n y c h o p r a c o w a ń d l a P r u s W s c h o d n i c h w X I X i X X w i e k u . 35 Z d z i e j ó w k l a s y r o b o t n i c z e j , z . 1, s . 13. W A r c h i v d e r E w a n g e l i s c h e n K i r c h e d e r U n i o n w B e r l i n i e b r a k m a t e r i a ł ó w d o X I X w i e k u . 36 B . D a n i l c z u k , D z i a ł a l n o ś ć S P D , P P S z a b o r u p r u s k i e g o ю P o z n a ń s k l e m 1891—1914, T o r u ń 1962, s s . 80 n n ; t e n ż e P o w s t a n i e i p o c z q t k i d z i a ł a l n o ś c i P o l s k i e j P a r t i i S o c j a l i s t y c z n e j z a b o r u p r u s k i e g o , Z a p i s k i H i s t o r y c z n e , t . 39, 1974, z . 4, s s . 47—68; Z d z i e j ó w k l a s y r o b o t n i- c z e j , z . 1, s s . 14— 15.
62 Zygmunt Uetz
Do in n y ch zagadnień, w a rty c h przebadania, należy zaliczyć prop ag an d ę socjalistyczną w w o jsk u pruskim .
A nalizując środow iska, z któ ry ch re k ru to w a li się przyw ódcy ru c h u so cjaldem okratycznego, w a rto zwrócić uw agę, że pierw si przyw ódcy życia poli tycznego w yw odzili się z szeregów k las y robotniczej (ślusarz A ug u st Godau, stolarz K a rl Lorenz, ślusarz K a rl Schultze, H e rm a n n Linde). W późniejszym okresie kierow nictw o prow in cjo n aln e p rzejęła in teligencja: lek arze (Alfred G ottschalk), p raw icy (Hugo Haase), d zien nikarze (Otto B raun, G u staw Nos- ke). Do P ru s W schodnich może odnosić się rów nież określenie o „socjalistach z k a te d ry ”. P e w n y m ew enem en tem może być udział ziem iań stw a wschodnio- pruskiego w ty m ru c h u (M ax H erbig z M aru n , E r n s t E b h a rd t z K om orow a i A dolf H ofer ze S k ajzg ir w pow iecie gołdapskim ). In telig en cja o sk rystalizo w an y ch poglądach politycznych re k ru to w a ła się głów nie z U n iw e rsy tetu K rólew ieckiego. N ajw ięcej zw olenników pozyskiw ano n a w ydziałach: le k a r skim , p ra w n y m i filozoficzno-historycznym . Szczątkow y c h a ra k te r zachow a n y ch a k t arch iw aln y ch nie pozw ala n a szerszą c h ara k te ry sty k ę tego środo wiska. Istn iejące od 1867 ro k u W olne Zjednoczenie S tudenckie działało pod hasłam i wolności, p ra w d y i spraw iedliw ości. G rupow ało ono młodzież o p rze ko n an iach zarów no lib eralnych, ja k i m arksistow skich. Z tego środow iska w yrośli przyw ódcy SPD: A lfred G ottsch alk i H ugo H aase. N a uczelni roz pow szechniano pism a: „D er Sozialistische A k a d em ik er” i „D er Sozialistische S tu d e n t” , k tó re zyskały w ie lu zw olenników . S tu d en ci w spółpracow ali i p ro w adzili pracę w y jaśn iającą w T o w arzystw ie R zem ieślniczym w K rólew cu. A g itację socjalistyczną ro zw ijali p rz y b y li z Rosji n a s tu d ia stu denci polscy i rosyjscy. Również ro botnicy w y k o rzy sty w ali stu d en tó w do agitacji n a uczel ni i poza jej m u ram i, za co często ci ostatn i byli relegow ani z U n iw ersy te tu ” .
Za rządów Leona C apriviego nastąp iło p ew n e tak ty czn e zelżenie ucisku ru c h u robotniczego. Umożliwiło to so cjald em okracji podjęcie k a m p a n ii przed w y b o ram i do p a rla m e n tu Rzeszy w d n iu 20 lutego 1890 roku. W zrosła liczba zeb rań i w ieców n a rzecz w łasnego k a n d y d ata, K a ro la Schultza, k tó ry 12 370 głosami został w y b ra n y n a pierw szego z tej prow in cji posła SPD. N a socjal dem ok rację oddało sw e głosy aż 49,3% u p ra w n io n y ch do głosow ania. Od tego w ydarzenia m ożna fak tycznie m ów ić o ru c h u robotniczym jak o zjaw isk u m a sow ym, toteż większość badaczy polskich dopiero od tego m o m en tu zaczyna om aw ianie dziejów niem ieckiego ru c h u robotniczego jak o z ja w isk a o w ięk szej w adze społeczn o -p o lity czn ej8S. S p ra w a stałego w zro stu w p ły w ó w SPD w czasie kolejn y ch w yborów p a rla m e n ta rn y c h w y m a g a dalszych poszerzo ny ch i obiek ty w n y ch studiów , p rz y nieprzecen ian iu tego rod zaju w a lk i poli tycznej. 37 W A P O , U n i w e r s y t e t K r ó l e w i e c k i X X V II/1 /1 3 4 , 195, 292, 319; Z S t A M , P r e u s s i s c h e s M i n i s t e r i u m d e s I n n e r n , R e p . 77, T i t . 864, n r 49, V e r b r e i t u n g d e r S o z i a l d e m o k r a t i s c h e n F l u g s c h r i f t e n i n K ö n i g s b e r g ; Z d z i e j ó i o k l a s y r o b o t n i c z e j , z . 1, s . 32; K . H e i l f e i e r , D i e d e u t s c h e S o z i a l d e m o k r a t i e w ä h r e n d d e s S o z i a l i s t e n g e s e t z e s 1878— 1890, B e r l i n 1958. 38 F . M e h r i n g , H i s t o r i a s o c j a l d e m o k r a c j i , t . 1— 4; K . W a j d a , R u c h r o b o t n i c z y w B y d g o s - k t e m га l a t a c h 1890—1903, S t u d i a i M a t e r i a ł y d o D z i e j ó w W i e l k o p o l s k i i P o m o r z a , t . 1, z . 1, 1955, s s . 84— 144. R o b o t n i c z e T o w a r z y s t w o W y b o r c z e l i c z y ł o w K r ó l e w c u w 1890 r o k u 611 c z ł o n k ó w .
Stan i potrzeby badań n ad ruchem robotniczym 63
Nie m niejsze znaczenie dla ru c h u robotniczego m iało u ch w alen ie przez II M iędzynarodów kę d n ia 1 m a ja św iętem solidarności k las y robotniczej. W ty m kontekście isto tn ą rolę o d g ry w ały zarów no w a lk a o podniesienie po łożenia ekonomicznego tej k la s y w P ru s a c h W schodnich i Z achodnich (w al k a o p o p raw ę ta r y f płacow ych, sk rócenie d n ia roboczego, ubezpieczenia), jak i zagadnienia s tra jk ó w ekonom icznych i politycznych, d e m o n stracji i pocho dów, w ieców itp. S p ra w y te zostały jed y n ie zasygnalizow ane w odniesieniu do O lsztyna i w y m a g ają dalszych s tu d ió w 3g.
Do chw ili obecnej w iele m iejsca w opraco w an iach pośw ięcono em ig racji zarobkow ej do W estfalii i N a d ren ii " . M niej n a to m ias t uw agi zw racano n a udział M azurów i W arm iak ó w w p olskim (Zjednoczenie Z aw odow e Polskie) i niem ieck im ru c h u robotniczym (klasow e zw iązki zawodow e, W spólnota R o botnicza Ew angelików ) oraz n a w pływ , jak i r u c h robotniczy w y w ie ra ł na podniesienie ich św iadom ości naro d o w ej i klasow ej.
K o lejn y m zagadnieniem , w y m a g ając y m g ru n to w n eg o p rz eb a d an ia a b a r dzo w a żn y m ze w zględu n a rolniczy w przew ażającej m ierze c h a ra k te r P ru s W schodnich i Zachodnich, je s t stanow isko SPD w kw estii ro lnej. A utorzy m onografii ogólnoniem ieckich n ie d ostrzegali specyfiki reg io n a ln e j tego za gadnienia. N a niedocenianie przez kiero w n ictw o SPD kw estii a g ra rn e j zw ra cali u w agę polscy autorzy, dokonując p rzy ty m oceny błędów lu k sem b u rg iz- m u “ . N iedostrzeganie te j kw estii przez niem iecki r u c h robotniczy, nieszu- k a n ie sojuszników w chłopach m ało ro ln y ch i ro b o tn ik ach m ają tk ó w ju n k ie r skich je s t widoczne i n a przyk ład zie P ru s W schodnich. N a rozbieżności po m iędzy poglądam i K a ro la L ie b k n ec h ta a p ublicystyką, u p ra w ia n ą n a łam ach „O stpreussischer L an d b o te ”, zw racał u w ag ę Tadeusz G ry gier. Św iadczyć to może o p raw ico w y m odchyleniu gazety od g e n era ln y c h założeń pro g ram o w y ch SPD. Je d n y m z p rz ejaw ó w n iedoceniania tego zagad n ien ia w życiu politycz n y m może być bardzo późne podjęcie p ro p a g an d y so cjaldem okratycznej w śród robo tn ik ó w ro ln y ch i chłopów. W yrazem tego było rów nież odrzucenie przez zjazdy p ro w in cjo n aln e rezolucji w k w e stii a g rarn e j. Decyzje zjazd u p ro w in cjonalnego w K ró lew cu w y d a w a n ia dopiero w 1899 ro k u d w u ty g o d n ik a „O st preu ssisch er L an d b o te ” i k a le n d arz a o tej sam ej nazw ie w s k az u ją n a za n ied b a n ia a g itacy jn e SPD. P o n a d to przekształcono „ V o lk strib ü n e” w pism o codzienne SPD. P rz esu n ięcia te m iały pomóc w w y jściu p a rtii poza g ra n ic e
39 Z S t A P , R e i c h s m i n i s t e r i u m d e s I n n e m n r 3044, 3046, S t a t i s t i k d e r A r b e i t s l o s i g k e i t 1892— 1914; Z d z i e j ó w k l a s y r o b o t n i c z e j , z. 1, s . 16. 40 K . W a j d a , M i g r a c j e l u d n o ś c i w i e j s k i e j z P o m o r z a W s c h o d n i e g o w l a t a c h 1850—1914, W r o c ł a w 1969; K . M u r z y n o w s k a , P o l s k i e u j y c h o d ź s t i o o z a r o b k o w e w Z a g ł ę b i u R u h r y w l a t a c h 1880— 1914, W r o c ł a w 1972, s s . 21, 66. L u d n o ś ć m a z u r s k a n i e s p r a w i a ł a w ł a d z o m w i ę k s z y c h k ł o p o t ó w . J . S z a j b e l , Ż y c i e s p o ł e c z n o - k u l t u r a l n e e m i g r a c j i p o l s k i e j w N i e m c z e c h , K u l t u r a i S p o ł e c z e ń s t w o , 1971, R . X V , n r 2, s s . 139—144, w s p o m i n a o s k u p i s k u m a z u r s k i m w G e l s e n k i r c h e n ( M a ł e S z c z y t n o ) . 41 A . S c h u l z , Z u r A g r a r - T h e o r i e u n d P o l i t i k d e r d e u t s c h e n S o z i a l d e m o k r a t i e , M ü n c h e n 1914; O . V o g e l , D i e S t e l l u n g d e r S o z i a l d e m o k r a t i s c h e n P a r t e i z u r A g r a r f r a g e , H a l l e 1922; K . H o f f m e i s t e r , E i n e K r i t i k d e s s o z i a l d e m o k r a t i s c h e n A g r a r p r o g r a m m , W i e n 1926, H . G . L e h m a n n , D i e A g r a r f r a g e i n d e r T h e o r i e u n d P r a x i s d e r d e u t s c h e n u n d i n t e r n a t i o n a l e n S o z i a l d e m o k r a t i e , T ü b i n g e n 1970; Z S t A M , R e p . 77, C B S , 29 I ; V o r w ä r t s , 1895, n r 192 z 18 V I I I . D e r S o z i a l d e m o k r a t , 1895, n r 38 z 19 I X p o d k r e ś l a , ż e p r o g r a m a g r a r n y w e w s z y s t k i c h p o w i a t a c h o d r z u c a n o .
64 Zygmunt Uetz
K rólew ca, o czym św iadczyły o b rady zjazdu prow incjonalnego w K rólew cu w 1899 ro k u 4£. To zag adnienie w ym aga g ru n to w n y c h studiów.
N astęp n y p ro blem dotyczy zw alczania w p ływ ów socjalistycznych. Na w si ju n k rzy w yrzu cali z p racy ro botników za poglądy socjalistyczne i ich udział w agitacji socjalistycznej. W ty m okresie (1900) władze, p rzy poparciu kół b u rżu azy jn o -ju n k iersk ich , pow ołały Z w iązek do Zw alczania Socjaldem o kracji, k tó ry m iał sw oje oddziały w k ażdym powiecie w o bydw u p ro w in cjach. Posłow ie konserw atyw no-m ieszczańscy nie poniechali żadnej okazji dla wnoszenia do rząd u p etycji i interp elacji, zw racających u w agę n a niebezpie czeństwo socjaldem okratyczne. W 1905 ro k u pow ołano n a w e t R eichsverband zur B ek äm p fu n g d er Sozialdem okratie z h ra b ią A rn im em von M anteufflem na czele 43.
Innym , n ie m niej istotnym , czynnikiem słabości p ro p ag an d y socjaldem o kraty czn ej w południow ych p o w iatach P ru s W schodnich i Z achodnich był polski c h a ra k te r większości m ieszkańców ty ch pow iatów . Z w racan o n a to uw agę n a zjazdach pro w in cjo n aln y ch SPD w K rólew cu i w G dańsku. P o m i mo apeli Z ielonki z Nidzicy na zjeździe w 1898 ro k u o d ru k o w an ie odezw rów nież w języ k u polskim w celu zdobycia now ych zw olenników , s p ra w a 'ta nie została p odjęta “ . Czy obaw y, jak ie n u rto w a ły zjazdy ogólnoniem ieckie w odniesieniu do P P S zaboru pruskiego, by nie dzielić ru c h u robotniczego n a sekcje narodow e, nie udzielały się rów nież k iero w n ictw u prow in cjo n aln em u w K rólew cu, czy tylko skom plikow ane sto sunki w yznaniow o-etniczne i b ra k ludzi ze znajom ością języka polskiego stały się przyczyną trudn o ści ag ita cy j ny ch SPD n a w si i w południow ych p o w ia ta ch obu prow incji? Te i ty m po dobne p y tan ia n a su w a ją się w trak c ie przeg ląd an ia m ate ria łó w źródłowych. N a powyższe błędy w kw estii narodow ej nie z w racała rów nież u w agi lite r a tu r a p rzedm iotu w N iem ieckiej R epublice D em okratycznej i R epublice F ede ra ln e j Niemiec.
W ieloletnia działalność SPD jak o Robotniczego T ow arzy stw a Wyborczego w P ru s a c h W schodnich przyczyniała się do n a d aw a n ia te m u ru ch o w i re fo r- mistycznego oblicza przez u sypianie m as ze stro n y części jego przywódców , w sk azujących n a możliwość zw ycięstw a socjalizm u d rogą pokojową. Hugo H aase na zjeździe h a n o w ersk im w 1898 ro k u zas ta n aw ia ł się n ad e w e n tu a l nością udziału socjaldem okratów w spólnie z lib e rała m i w n iem ieckim rządzie b u rżu azyjnym . Podobne ten d en cje w y stąp iły w r u c h u robotniczym F ra n c ji i Belgii. D opiero w k w ie tn iu 1900 ro k u pow ołano w K rólew cu zarząd Zw iąz
ku S ocjaldem okratycznego z A lfred em G o ttschalkiem n a czele. W sk ład za rz ąd u w eszli przew odniczący sześciu okręgow ych to w arzy stw wyborczych, poseł SPD z o k ręgu królew ieckiego do P a rla m e n tu Rzeszy i re d a k to r p rasy socjaldem okratycznej w K rólew cu. W 1909 ro k u n a stąp iła zm iana s ta tu tu partii, w p ro w ad zająca organizacje p a rty jn e w poszczególnych miejscowościach
42 Z S t A M , P r e u s s i s c h e s M i n i s t e r i u m d e s I n n e r n , R e p . 77, C B S 29 I , s . 82, 29 I I , s . 95, S o c j a l d e m o k r a t y c z n e z j a z d y p a r t y j n e P r u s W s c h o d n i c h , i Z a c h o d n i c h z l a t 1895— 1899. 43 K ö n i g s b e r g H a r t u n g s c h e Z e i t u n g , 1905, n r 12 z 7 1; Z d z i e j ó w k l a s y r o b o t n i c z e j , z . 1, s s . 17, 25, 29. 44 Z S t A M , P r e u s s i s c h e s M i n i s t e r i u m d e s I n n e r n , R e p . 77, C B S , n r 29 I , s . 209; V o r w ä r t s , 1898, n r 203 z SI V I I I .
Stan i potrzeby b adań n ad ruchem robotniczym 65
(O rts g ru p p e n )45. Obok w a lk i o m iejsce w p arlam encie, SP D podjęła w alkę 0 udział m as p racu jący ch w ra d a c h m iejskich. W w y b o rach kom un aln y ch w 1901 ro k u zdobyła . SPD 4 m a n d a ty (w 1897 ro k u b y ł 1), a w la ta c h 1911 1 1913 — 8 m an d a tó w w K rólew cu. W K łajpedzie w w y b o rach k o m u n aln y ch SPD uzyskała 3 m an d aty , a w 1913 ro k u 8 m an datów . S p ra w a w a lk i SPD 0 m iejsce w ra d a c h m iejskich, sejm ik ach p ow iatow ych i se jm ik u pro w in cjo naln y m w y m ag a dalszych b a d ań 40.
W dotychczasow ych opraco w an iach dziejów socjald em o k racji t a k w skali ogólnoniem ieckiej, ja k i ■ regio n aln ej zw racano głów nie u w ag ę ń a jej działal ność polityczno-propagandow ą. Z byt m ałą n a to m ias t rolę p rzypisyw ano p ra cy p a rty jn e j n a polu k u ltu ra ln o -o św iato w y m dla podniesienia poziom u um ysło wego i św iadom ości klasow ej jej szeregow ych członków. N ieb ag ateln ą rolę od g ry w ała działalność sportow o -tu ry sty czn a. M iała ona już sw oje trad y cje, sięgające połow y X IX w ieku, chociaż w pro w in cji w schodniopruskiej, w p rz e ciw ieństw ie do W estfalii i N adrenii, rozw ój robotniczego ru c h u śpiewaczego, k u rsó w dokształcającyh, b ibliotek robotniczych, to w a rzy stw g im n astycznych itp. d a tu je się dopiero z początkiem X X w i e k u 47. A n ty n o m ia pom iędzy po ziomem ośw iato w o -k u ltu raln y m , a pozycją społeczną i ekonom iczną pro le ta r ia tu i chłopstw a, zwłaszcza najuboższego, w s tru k tu rz e u stro ju k a p ita li stycznego, p rzy w ysokim poziomie p rz y ro s tu n a tu ra ln e g o , rzu to w ała n a rosnącą liczbę analfab etó w lu b w tó rn y c h analfabetów , pom im o zastosow ania w P ru s a c h obow iązku szkolnego- N ależałoby zbadać, ja k dalece ru c h ro b o tn i czy w alczył o zniw elow anie ty ch różnic w poziomie w ykształcen ia i m ożli wościach percepcji d ó b r k u ltu ry drogą dokształcania zawodow ego i ogólnego klasy robotniczej p rzy pom ocy w ła sn y c h o rganizacji kulturaln o -o św iato w y ch .
W y d aje się, iż podobnie ja k to uczynił W itold Ł ukaszew icz w odniesieniu do W ielkopolski i Pom orza, należałoby prześledzić w p ły w rew o lu cji ro syjskiej n a P ru s y W schodnie w la ta c h 1905—1907. R u ch s tra jk o w y m iał tu ta j raczej ograniczony c h ara k te r, podobnie ja k i s tr a jk szkolny n a tere n ie P r u s W schod nich, w iązan y przez re ak c ję ze w zrostem niebezpieczeństw a polskiego, nie objął w iększej liczby miejscowości. S p ra w y te w y m a g a ją ' je d n a k głębszego uzasadnienia, niż to czyniono do tej po ry 48.
W celu prześledzenia postępującego uw steczn ian ia poglądów k iero w n ictw pro w in cjo n aln y ch i k ształto w an ia się praw icow ego odłam u niezbędne jest poznanie stan o w isk d elegatów z P ru s W schodnich i Z achodnich n a zjazdach ogólnoniem ieckich, kon feren cjach , zjazdach p ro w in cjonalnych, zwłaszcza w początkach X X w ieku, k iedy te poglądy pod w p ły w e m E d w a rd a B e rn stein a 1 K a rla K a u ts k y ’ego w y k ry s ta liz o w a ły się i m iały w p ły w na postępow anie
45 K ö n i g s b e r g e r H a r t u n g s c h e Z e i t u n g , 1909, n r 167 z 2 1 V I ; Z S t A M , P r e u s s i s c h e s M i n i s t e r i u m d e s I n n e m , R e p . 77, T i t . 4043, n r 719. 46 K ö n i g s b e r g e r H a r t u n g s c h e Z e i t u n g , 1917, n r 300 z 2 2 X 1 1 ; V o r w ä r t s , 1911, n r 276 z 25 V , s . 33; i b i d e m , 1913, n r 303 z 1 7 X 1 . 47 Z S t A P , R e i c h s k o m m i s s a r f ü r Ü b e r w a c h u n g d e r ö f f e n t l i c h e n O r d n u n g , n r 544, s s . 14— 24, 44; Z S t A M , P r e u s s i s c h e s M i n i s t e r i u m d e s I n n e r n , R e p . 77, C B S , 119. B d . I I d o t y c z ą c y R o b o t n i c z e g o Z w i ą z k u Ś p i e w a c z e g o G a u O s t p r e u s s e n . 48 W . Ł u k a s z e w i c z , R u c h r o b o t n i c z y , s s . 66— 118; W . W r z e s i ń s k i , O d d z i a ł y w a n i e r e w o l u c j i 1905—1907 n a W a r m i ę i M a z u r y , S t u d i a i M a t e r i a ł y d o D z i e j ó w W i e l k o p o l s k i i P o m o r z a , t . 3, z. 1, 1957, s s . 197—202; W . Ł u k a s z e w i c z , O d d z i a ł y w a n i e r e w o l u c j i 1905—1907 n a W i e l k o p o l s k ą i P o m o r z e W s c h o d n i e , i b i d e m , s s . 33— 80; A . B u k o w s k i , R u c h r o b o t n i c z y i n a r o d o w y n a P o m o r z u G d a ń s k i m w l a t a c h 1905— 1907, i b i d e m , s s . 270 n n . 5. K M W
6 6 Zygmunt Lietz
gro n a najbliższych w sp ółpracow ników (K arl Lorenz, H e rm an n Linde, K a rl F rie d ric h Schultz, Otto B raun, H ugo H aase, Otto Jochem , A r tu r C rispien i inni).
R ealna ocena sił politycznych w Niemczech, a szczególnie w P ru sach W schodnich i Zachodnich, ocena n acjonalizm u i in te rn ac jo n alizm u w SPD w ym aga dalszych badań. N ależałoby skonkretyzow ać przeciw ień stw a obydw u skrzydeł, w ydobyć prob lem y stra te g ii w alk i k las y robotniczej i jej p a rtii n a różnych etap ach dziejów Niemiec i P ru s w dobie im p erializm u. Czy i w P ru s a c h W schodnich, podobnie ja k w e w n ą trz całej p artii, kształtow ało się skrzydło p rag m aty k ó w , w y rosłych przecież z tej pro w in cji (Noske, Braun). N a jtru d n iej jest uchw ycić w p ły w kształtu jącej się n a przełom ie obydw u stuleci lew icy rad y k aln ej. N ie m niejsze p roblem y p o w stają z w ydobyciem roli cen try stó w (Haase, Crispien). J a k i b y ł fak tycznie w p ły w upow szechnianej przez te odłam y ideologii p a rtii na m asy członkowskie?
Osiągnięć ru c h u socjaldem okratycznego w om aw ian y ch 24 latach , poprze dzających I w ojnę św iatow ą, nie m ożna jedynie m ierzyć ro lą p ra sy i d ru k ó w ulotnych, ja k to czynił W ilhelm M atuli. Pom im o p ra w ie dw ukrotnego w zrostu liczby d ru k ó w ulotnych, ro zrzucanych w śród w yborców z P ru s W schodnich w la ta c h 1906—1911, e fek ty o rg anizacyjne były n iew sp ółm iernie m ałe w sto su n k u do poniesionych nak ład ó w fin a n s o w y c h 40. T a k ty k a posłów socjalde m o k ratycznych b yła co n a jm n iej dw uznaczna. Z jednej stro n y ukazy w an o klasow y c h a ra k te r istniejącego ustroju, a z dru g iej za cenę drob n y ch u stęp stw zaakceptow ano n iek tó re posunięcia rządu. N iejednolita b y ła postaw a całej 110-osobowej frak c ji SPD w P a rlam en c ie Rzeszy. J a k po d k reślał J u lia n M archlew ski, głoszono chw ałę służenia intereso m m iędzynarodow ego pro le ta ria tu , a jednocześnie p raw o do egzystencji n a r o d o w e j60. J a k z tego w ynika, szowinizm n a ro d o w y zaczął o g arniać i kiero w n ictw o SPD w Niemczech.
P o lary zacja ideow a poszczególnych p a rtii II M iędzynarodów ki, jak i ew olucja stan o w isk a w e w n ą trz SPD, jej rew o lu cy jn ej lew icy i opo rtu n i- stycznej p ra w icy w stosu n k u do m ilita ry zm u i w ojny, w y m a g a dalszych studiów , ty m b ard ziej że tr w a ją n a d a l spory metodyczno-m etodologiczne. P ro b le m cen tryzm u n a to m ias t należy do jednego z tru d n iejszy ch rów nież w odniesieniu do naszego reg io n u i m a w iele w spólnego z austrom arksizm em . Aczkolw iek już u ch w ały I M iędzynarodów ki u z n aw a ły w ojnę za w rogą klasie robotniczej i b y ły p rzedm iotem teo retycznych rozw ażań K a rla K a u ts k y ’ego i Róży L u k se m b u rg oraz u ch w ał II M iędzynarodów ki, to jed n a k z chw ilą w ybu ch u I w o jn y św iatow ej SPD n ie w ezw ała m as do s tr a jk u generalnego. P o w staje k w estia stosu n k u SPD do w o jn y sp raw ied liw ej i n iespraw iedliw ej.
N iezw ykle isto tn e dla poznania późniejszych niepow odzeń rew olucji listopadow ej w Niemczech jest poznanie n a stro jó w i poglądów socjaldem o k ra c ji w schodniopruskiej i jej kiero w n ictw a w czasie I w o jn y św iatow ej.
49 W . Ł u k a s z e w i c z , R u c h r o b o t n i c z y , s . 62 w s k a z u j e , ż e S P D w P r u s a c h W s c h o d n i c h d o p i e r o w 1893 u z y s k a ł a m a n d a t p o s e l s k i . P a t r z w. M a t u U , O s t p r e u s s e n s , s . 60; z s t A M , R e p . 77, C B S , n r 719, B e r i c h t d e s A g i t a t i o n s k o m m i t e e s d e s P r o v i n z i a l v e r b a n d e s O s t p r e u u s s e n v o n 1907 b i s 1 X 1908, s . 14. O l e w y m s k r z y d l e s o c j a l d e m o k r a c j i w p a r l a m e n c i e p i s a ł G . S e e b e r , o p . c i t . 50 Z . H e m m e r l i n g , P o s ł o w i e p o l s c y w P a r l a m e n c i e R z e s z y N i e m i e c k i e j i S e j m i e P r u s k i m 191)7— 1914, W a r s z a w a 1968, s s . 206—275; J . M a r c h l e w s k i , P i s m a w y b r a n e , t . 2, W a r s z a w a 1956, s . 332.
