A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA HISTORICA 1, 1980
A n d r z e j M a c ie j B rze ziń sk i
Z D ZIA ŁA LN O ŚC I POLSK IEG O BIURA P R A SO W E G O W SO FII W L A TA C H 1915— 1918
G en eza sto su n k ó w p o lity c z n y c h p o lsk o -b u łg a rs k ic h po ro k u 1918 się g a o k r e s u I w o jn y św ia to w e j. W n a w ią z a n iu k o n ta k tó w p o lsk o - -b u lg a rsk ic h w a żn ą ro lę sp e łn iło P o lsk ie B iuro P ra so w e w Sofii, b ę d ą c e e k s p o z y tu r ą N a c z e ln e g o K o m itetu N a ro d o w e g o (do w rz e ś n ia
1917 г.), a n a s tę p n ie R ad y R e g e n c y jn e j. W lite ra tu rz e n a u k o w e j — p o lsk ie j i b u łg a rs k ie j — b ra k do te j p o ry o d d z ie ln y c h o p ra c o w a ń po św ię c o n y c h tem u z a g a d n ie n iu 1.
N a c z e ln y K o m itet N a ro d o w y (NKN) p o w sta ł 16 V III 1914 r. w K ra k o w ie ja k o re p re z e n ta c ja p a rtii p o lity c z n y c h w G alicji, k tó re o p o w ia d a ły się za ro z w iąza n ie m sp ra w y p o lsk ie j w o p a rc iu o A u s tro -W ę g ry . O b ją ł p a tro n a t p o lity c z n y n a d leg io n am i p o lsk im i, w pełn i p o d p o rz ą d k o w a n y m i n a c z e ln e j k o m e n d z ie a u s tro - w ę g ie r s k ie j2. W a ż n ą fo rm ą d zia ła ln o śc i N K N b y ła a g ita c ja p o p u la ry z u ją c a s p ra w ę p o lsk ą n a te re n ie c a łe j E u ro p y . A g ita c ję p ro w a d ziło B iuro P ra so w e D e p a rta m e n tu W o
j-1 W o statn ich latach u k azało się k ilk a prac p o św ięconych stosunkom k u ltu ra l nym polsiko-bułgarskim , zw łaszcza stosunkom literack im p rzed rokiem 1918 i w d w u dziestoleciu m iędzy w o jen n y m : T. D ą b e k , T w ó rczo ść p rzekła d o w a D ory G abe, W ro claw 1969,• S to su n k i lite ra c k ie p o lsko -b u łg a rskie, pod red. J. S 1 i z i ń s к i e g o, W ro cław —W arszaw a—Kraików—G dańsk 1971; K. W i e r z b i c k a , Z zagadnień p o l sko -b u łg a rskich zw ią z k ó w k u ltu ra ln y c h (G eneza T o w a rzy stw a P olsko-B ułgarskiego w- Solii oraz B ułgarsko-P olsklego w W a rsza w ie), [w:] S la w isty c z n e Studia L itera tu ro zn a w cze p o św ięco n e V II M ięd zyn a ro d o w em u K o ngresow i S la w istó w , W ro cław —W a r szaw a—K raków —G dańsk 1973, s. 223—234; P. D i n e k o w , O b u łg a rskiej literaturze, io lkło rze i zw ią zk a c h z Polską, W arszaw a 1977.
2 D o k u m e n ty N a czeln eg o K om itetu N arodow ego, 1914— 1917, K raków 1917, s. 1—4. U l)
sk o w e g o N K N , k ie ro w a n e p rz e z d r S ta n isła w a K o ta 3. Ź ró d łem in fo r m acji o s p ra w a c h p o lsk ich d la P ó łw y sp u B ałk ań sk ieg o m iała b y ć e k s p o z y tu ra B iura P ra so w e g o N K N w Sofii. Z ało ż en ie tam p o lsk ie j p la có w k i b y ło je d n a k p o c z ą tk o w o n iem o żliw e ze w z g lę d u n a s y tu a c ję w e w n ę trz n ą , ja k a w y tw o rz y ła się w B u łgarii po w y b u c h u I w o jn y św ia to w e j. K o ła rz ą d o w e i p o lity c z n e b y ły p o d z ie lo n e w s p ra w ie p rz y s tą p ie n ia B ułgarii do w o jn y . Z nani ze sw y ch p ro n ie m ie c k ic h s y m p a tii k ró l F e rd y n a n d I i rząd W a s y la R ad o sław o w a za jm o w a li w p ie rw sz y m o k re sie w o jn y sta n o w isk o w y c z e k u ją c e , p o d y k to w a n e g łó w n ie w zg lęd am i ta k ty c z n y m i. R ząd b u łg arsk i, z a in te re s o w a n y w k o rz y śc ia c h te r y to r ia l n y c h , ja k ie m o g ło dać w z ię c ie u d z ia łu , w w o jn ie, p ro w a d z ił ro k o w a n ia z a ró w n o z p a ń stw a m i E n te n ty , ja k i z p a ń stw a m i c e n tra ln y m i4. W ię c e j zd o b y c zy z a p e w n ia ł B ułgarom so ju s z z p a ń s tw a m i c e n tra ln y m i3. P a rtie p o lity c z n e o o rie n ta c ji p ro n ie m ie c k ie j (rad o sław iści, stam b o ło w iści, ton- czew iści) p ro w a d z iły o strą w a lk ę z p a rtia m i, k tó re o p o w ia d a ły się po s tro n ie E n te n ty (B ułgarski L u dow y Z w iąz ek C h ło p sk i, p a r tia so c ja ld e - m o k ra ty c z n a -te sn ia c y , n a ro d n ia c y )6. O p rz y s tą p ie n iu B u łg arii do obozu p a ń stw c e n tra ln y c h z a d e c y d o w a ły d o p ie ro k lę sk i R osji i n ie p o w o d z e n ia F ra n c ji na fro n ta c h la te m 1915 r. W d n iu 6 IX 1915 r. rz ąd b u ł g a rs k i z a w a rł u k ła d so ju sz n ic z y z A u stro -W ę g ra m i i N iem cam i, a 11 X B u łg aria p rz y s tą p iła do d z ia ła ń w o je n n y c h u d e rz e n ie m n a S e rb ię 7.
E k sp o z y tu ra N K N w Sofii, a m ian o w icie P o lsk ie B iuro P ra so w e za ło żo n e z o sta ło w k w ie tn iu 1915 r. Z ało ży cielem i o rg a n iz a to re m b y ł sla- w ista k ra k o w s k i d r T ad e u sz S ta n isła w G ra b o w sk i, k tó ry zn a ł d o s k o n a le p o łu d n io w ą sło w ia ń sz c z y z n ę i jeszcze p rz e d w o jn ą u trz y m y w a ł licz n e k o n ta k ty z p rz e d sta w ic ie la m i n au k i b u łg a rs k ie j8. Z ad a n iem G ra b o w
3 K. S r o k o w s k i , N .K.N . Z arys historii N a czeln eg o K om itetu N arodow ego, K raków 1923, s. 322—323.
4 Z. A. B. Z e m a n , A d ip lo m a tic H istory of the First W o rld W a r, London 1971, s. 75— 78; K. R o b b i n s , British d ip lo m a cy in Bulgaria 1914— 1915, „The Slavonic an d East E uropean R eview " 1971, vol. 49, n r 117, s. 560—585.
5 Rząd R adosław ow a d ó m ig a ł się części T racji, praw ie całe j M acedonii, rejo n u K avalla-D ram a-S eres i części ru m u ń sk iej D obrudży u tra c o n e j w 1913 r. P aństw a En te n ty o b iecy w ały B ułgarii oddać część M acedonii i T ra c ję A d rian o p o lsk ą do linii E nos-M idye. Ą u stro -W ęg ry i N iem cy p rz y rz e k a ły oddać B ułgarom całą M acedonię i część w schodniej Serbii do rzeki M o raw y — zob. K. R o s e n - Z a w a d z k i , Bul garia i R um unia p rzystęp u ją do w ie lk ie j W ojny (w rzesień 1915— sierp ień 1916), „S tudia z dziejów ZSRR i E uropy Ś ro d k o w ej" 1972, t. V III, s. 40— 44.
e T. W a s i l e w s k i , H istoria Bułgarii, W ro cław —W arszaw a— K raków 1970, s. 256—257.
1 R o s e n - Z a w a d z k i , op. cit., s. 44— 45.
8 T. L e h r - S p ł a w i ń s k i , T a d eu sz S tanislaw G rabow ski, „P am iętnik Słow iański" 1961, t. XI, s. 5— 11.
sk ie g o b y ło p o z y s k a n ie o p in ii s p o łe c z e ń s tw a b u łg a rs k ie g o d la id ei u tw o rz e n ia p a ń s tw a p o lsk ie g o p o d p a tro n a te m A u s tro -W ę g ie r.
B yło to z a d a n ie b a rd z o tru d n e . G ra b o w sk i p rz y b y ł do Sofii w o k re sie, g d y to c z y ła się jszcze w a lk a p o lity c z n a w sp ra w ie p rz y s tą p ie n ia B ułgarii do w o jn y . T a k ż e k o lo n ia p o lsk a , z g ru p o w a n a w p rz e w a ż n e j części (około 50 osób) w „P olskim T o w a rz y s tw ie w z a je m n e j p o m o c y '' w Sofii b y ła ro z b ita p o lity c z n ie . W s k u te k p ro p a g a n d y p ro w a d z o n e j przez a m b a sa d ę ro s y js k ą w Sofii o ra z n a s tro jo n y c h ru so filsk o B u łg aró w , część p o lo n ii so fijsk ie j u p a try w a ła w e m is a riu s z a c h N K N „ ta jn y c h a g e n tó w a u s tria c k ie g o i n ie m ie c k ie g o rz ą d u " , a le g io n y za „d z ie ło ro z p a c z y i g ło d u " 9. D zięki e n e rg ic z n e j a g ita c ji G ra b o w sk ie g o u d a ło się p o z y sk a ć g ru p ę o só b dla p ro g ra m u N K N . W d ru g ie j p o ło w ie 1915 r. P o lsk ie B iuro P ra so w e b y ło już s to su n k o w o d o b rz e zo rg a n iz o w a n ą p la ców ką. K ie ro w n ik ie m k ilk u o so b o w e g o B iura z o sta ła W a n d a Z em brzu- ska, p u b lic y s tk a p o lsk a , z a m ie s z k u ją c a i d z ia ła ją c a w Sofii od w ielu la t (N K N n a w ią z a ł z n ią k o n ta k t w d ru g ie j p o ło w ie 1914 r.)10. Z B iurem zgodzili się w sp ó łp ra c o w a ć : prof. B ojan P en ew , polon ofil, w y k ła d o w c a lite r a tu r sło w ia ń sk ic h , w tym ję z y k a p o lsk ie g o , n a U n iw e rs y te c ie So- fijsk im 11 o ra z S te fan K ostow , etn o g ra f, d y r e k to r so fijsk ie g o M uzeum E tn o g raficzn e g o . P e n e w z o sta ł h o n o ro w y m k ie ro w n ik ie m B iura a K osto w je g o z a s tę p c ą 12.
G łó w n ą fo rm ą d ziała ln o śc i b y ła a k c ja in fo rm a c y jn o -p ro p a g a n d o w a . M iała o n a n a c e lu p o g łę b ie n ie w ś ró d B u łg aró w z n a jo m o śc i d z ie jó w P o l ski, p rz e d s ta w ie n ie a k tu a ln e j s p ra w y p o lsk ie j, n a w ią z a n ie do tra d y c ji w k o n ta k ta c h p o lsk o -b u łg a rsk ic h . O sp ra w ie p o ls k ie j b o w iem w ie d z ia ły je d y n ie k o ła in te lig e n c ji b u łg a rsk ie j, p rz e w a ż n ie p ro fe so ro w ie , lite ra c i i k s z ta łc ą c a się m ło d zież13.
W la ta c h 1915— 1916 B iuro n ie p o sia d a ło w ła sn e g o o rg a n u p ra s o w ego. A k c ję p ro p a g a n d o w ą u siło w a n o p ro w a d z ić n a łam ac h cod zien
-• T. S. G r a b o w s k i , A k c ja p o lska w Bułgarii, „W iadom ości P olskie" 1916, nr 68, s. 3.
10 Tam że. W sk ła d B iura w eszli: Zofia R zepecka, K. Stein-K am iński, S tefan Ła- szewskd, W . C horem balski, T adeusz Z em brzuski oraz C hristo Iw anow , d zien n ik arz bułgarski.
11 T. D ą b e k , D ziałalność p o lo n isty c zn a Bojana P enew a, „P am iętnik S łow iaóski" 1959, t. IX, s. 147— 176.
12 „Zgodzili się oni n a te n w y b ó r — p isał Grabowsiki — z zam iaiem stwo‘rzenia n a g ru n cie b u łg arsk im sta łe j placów ki p o lsk iej, k tó ra b y po w o jn ie rozw inąć się m ogła w pow ażne sto w arzy szen ie po lsk o -b u łg arsk ie, w ro d zaj ag en cji k u ltu ra ln e j dla sp raw polityczno-społecznych, n au k o w y ch , a rty sty c z n o -lite ra c k ic h i ekonom i czn y ch " — G r a b o w s k i , op. cit., s. 2.
13 K oła te z sy m p atią odnosiły się do Polaków . W io sn ą 1915 r. p o w stał w Sofii „ C e n tra ln y K om itet d ła n ie s ie n ia pom ocy P olakom ", k tó ry grom adził fundusz na rzecz p o lsk ich o fiar w ojny — „N o w a R eform a" 14 IV 1915, s. 2i 15 IV 1915, t. 1.
niej p ra s y so fijsk ie j, g d y ż cz aso p ism a p rz e s ta ły u k a z y w a ć się ju ż w p ie rw sz y m o k re s ie w o jn y . W p ie rw s z e j p o ło w ie 1915 r. w y c h o d z iły w Sofii 22 g a z e ty , a le n a p e łn io n e o n e b y ły sp ra w a m i p a rty jn y m i, lo k a l nym i, k o m u n ik a ta m i z fro n tu . N a s p ra w y p o lsk ie p ra w ie n ie b y ło w nich m iejsca. M im o to, d zięk i w y siłk o m B iura, w la ta c h 1915— 1916 u k a z a ło się p o n a d 500 ró ż n y c h o b ję to ś c io w o in fo rm ac ji d o ty c z ą c y c h P o lski. By ły to je d n a k m a te ria ły m a ją c e w a rto ś ć d ru g o r z ę d n ą 14.
’ W ię k sz e zn a cze n ie m iały b ro sz u ry i k sią ż k i p ro p a g a n d o w e o P o l sce, w y d a w a n e w ję z y k u b u łg a rsk im , a u to rs tw a G ra b o w sk ie g o . M im o te n d e n c y jn e g o c h a ra k te r u (la n so w a n ie k o n c e p c ji ro z w ią z a n ia „ a u stro - -p o lsk ie g o ", ja k o rz ek o m o re p re z e n ta ty w n e j d la ca łe g o sp o łe c z e ń stw a p o lsk ieg o ) d o s ta rc z a ły o n e w ie lu in fo rm ac ji o P o lsce i P o la k a c h . J u ż w k w ie tn iu 1915 r. u k a z a ła się o d ezw a G łos p o ls k i do n ie p o d le g łe j B u ł garii, k tó ra p rz e d s ta w ia ła z a ry s h isto rii P olsk i w o k re sie za b o ró w i w a l k ę P o la k ó w o n ie p o d le g ło ść , a le ty lk o w o d n ie sie n iu do R osji. C zęść p ra sy b u łg a rs k ie j (m. in. rz ą d o w y „D n ie w n ik ", s o c ja listy c z n a „K am - b a n a ", n a ro d n ia c k i „M ir") o d p o w ie d z ia ła na o d ezw ę w to n ie ży czliw ym dla P olsk i. Z g ad z an o się, m im o ró ż n y ch s ta n o w is k p a r ty jn y c h , że P ol sk a m a p ra w o do n ie z a le ż n e g o b y tu n a ro d o w o -p o lity c z n e g o 15.
W 1916 r. u k a z a ła się k sią ż k a G ra b o w sk ie g o B u łg a rzy i P olacy, p rz e d s ta w ia ją c a ry s h isto ry c z n y sto s u n k ó w p o lsk o -b u łg a rs k ic h o ra z ud ział P o la k ó w w w a lk a c h B u łgarii o n ie p o d le g ło ść . P ra c a z a w ie ra ła ta k ż e in fo rm a c je n a te m a t s p ra w y p o lsk ie j, s to su n k u d o n ie j p a ń stw c e n tra ln y c h , E n te n ty i p a ń s tw n e u tra ln y c h . P rz e d sta w io n e z o sta ły też a k tu a ln e k o n c e p c je ro z w ią z a n ia s p ra w y p o lsk ie j. T rz y k o ń c o w e ro z d z ia ły k siążk i z o sta ły o p u b lik o w a n e w b ro sz u rz e O p r z y s z ło ś ć P olski. O d d z ie ln ie w y d a n y z o sta ł ta k ż e ro z d ział L e g io n y P olskie o m a w ia ją c y g en e zę, o rg a n iz a c ję , d zia ła ln o ść i zn a cze n ie p o lity c z n e le g io n ó w 16. C e lem p o p u la ry z a c ji le g io n ó w B iuro zo rg an izo w a ło w p a ź d z ie rn ik u 1915 r. w y s ta w ę L e g io n y P o lskie w obrazach, w k s ię g a rn i so fijs k ie j Iw a n a K a sa ro w a . N a w y s ta w ie z g ro m a d zo n o zb ió r fo to g ra fii, ilu s tra c ji, w y d a w n ic tw i o d z n a k d o ty c z ą c y c h leg io n ó w . W y s ta w a b y ła p o w tó rz o n a w g ru d n iu 1915 r. i sty c z n iu 1916 r., w z b u d z a ją c z a in te re s o w a n ie m. in. b u łg a rsk ic h cz y n n ik ó w w o js k o w y c h 17.
W d n iu 15 X 1915 r. B iuro o g ło siło o d ez w ę d o in te lig e n c ji b u łg a r sk iej w ra z z k w e stio n a riu sz e m na te m a t p rz y szło ści P o lsk i. U c zestn i kom a n k ie ty s ta w ia n o p y ta n ie , czy n a ró d p o lsk i m a p ra w o do sam o A n k ie ta bułgarska w spraw ie p o ls k ie j (1915— 1916), w yd. T. S. G r a b o w s k i , P io trk ó w 1917, s. XIII.
15 „W iadom ości P olskie" 1915, n r 23, s. 2—3.
16 A n k ie ta bułgarska..., s. XIV; W i e r z b i c k a , op. cit., s. 226. 17 „W iadom ości P olskie" 1915, nr 52, s. 12; 1916, n r 68, s. 3.
d zie ln e g o p ra w n o -p a ń stw o w e g o bytu. K o lejn e p y ta n ia d o ty c z y ły a k tu a ln y c h k o n c e p c ji ro z w ią z a n ia s p ra w y p o lsk ie j o ra z p o lity k i w ie lk ic h m o c a rstw z a in te re s o w a n y c h tą s p ra w ą 18. P o m ija ją c s p ra w ę słu szn o ści i c e lo w o ści ro z p isa n ia a n k ie ty 19, n a le ż y stw ie rd z ić , że w d zied z in ie p o p u la ry z a c ji s p ra w y p o lsk ie j na te re n ie B ułgarii s p e łn iła o n a w a żn ą rolę. O d p o w ie d zi n a d e s ła ły 32 o so b y , g łó w n ie z k ó ł u n iw e rs y te c k ic h i li te ra c k ic h . U c z e stn ic y a n k ie ty w y p o w ia d a li się zg o d n ie za p ra w e m P ol ski do b y tu n ie p o d le g łe g o , ró ż n ic e d o ty c z y ły je d y n ie form n ie p o d le g ło ści. E ez w zg lęd n ą n ie p o d le g ło ść i p e łn e z je d n o c z e n ie ziem p o lsk ich p o stu lo w a li je d y n ie prof. B ojan P e n e w o ra z J a n k o S ak azo w , je d e n z p rz y w ó d c ó w „ sz e ro k ic h s o c ja lis tó w " 20. N a to m ia s t w ię k sz o ść w y p o w ia d a ła się za k o n c e p c ją tria lis ty c z n ą (A u stria -W ę g ry -P o lsk a ). W w y p o w ie d ziach p o d k re ś la n o p o trz e b ę p o lity c z n e g o i k u ltu ra ln e g o zb liże n ia po l sk o -b u łg a rsk ie g o , n a w ią z y w a n o do tra d y c ji łą c z ą c e j oba n a ro d y , p o d k re ś la n o zasłu g i P o la k ó w w w a lc e o w y z w o le n ie Polski.
A k c ja p o lity c z n a P o lsk ie g o B iura P ra so w e g o zm ierzała p rz e d e w sz y stk im do z a in te re s o w a n ia b u łg a rsk ic h kó ł rz ą d o w y c h sp ra w ą po l ską. W d z ia ła ln o śc i te j e k s p o z y tu ra N K N m og ła liczy ć n a cz ęścio w ą po m oc hr. A d a m a T a rn o w sk ie g o , a m b a s a d o ra A u s tro -W ę g ie r w Sofii. P ie rw sz ą a k c ję p o lity c z n ą p o d ję ło B iuro w k ró tc e po p rz y s tą p ie n iu Buł g a rii do w o jn y po s tro n ie p a ń s tw c e n tra ln y c h i z e rw a n iu sto su n k ó w z R osją. B iuro w y stą p iło w o b ro n ie P olak ó w , o b y w a te li K ró le stw a P o l sk ieg o , p rz e b y w a ją c y c h w B ułgarii. W ła d z e b u łg a rs k ie bow iem w y d a la ły w s z y stk ic h p o d d a n y c h ro s y js k ic h z g ra n ic B ułgarii, p o z b a w ia ły ich śro d k ó w z a ro b k o w a n ia . P rz e sła n y do b u łg a rs k ie g o M S W m em o riał w o b ro n ie P o la k ó w z K ró le stw a P o lsk ieg o , p o p a r ty p rzez T a rn o w sk ie g o , z o sta ł u w z g lę d n io n y 21.
E k sp o z y tu ra N K N u s iło w a ła z a in te re so w a ć s p ra w ą p o lsk ą B iuro P ra so w e b u łg a rs k ie g o M SZ. D y re k to r B iura Jó ze f H e rb s t zw ró cił się do p o se lstw a b u łg a rs k ie g o w W ie d n iu z żą d an iem o p ra c o w a n ia s p e c ja ln e g o re fe ra tu na te m a t s p ra w y p o lsk ie j. M e m o ria ł o d ziała ln o śc i N KN , leg io n ó w i p o ło żen iu K ró le stw a P o lsk ie g o p rz y g o to w a ł d la p o trz e b
rzą-18 A n k ie ta bułgarska..., s. 1— 7. 10 Zob. W i e r z b i c k a , op. cit., s. 227.
20 A n k ie ta bułgarska..., s. 112— 113. W odpow iedzi p rz e sia n e j 26 III 1916 r. P ol skiem u Biuru Prasow em u Sakazow pisał: „... jesteśm y za pełnym u p raw om ocnieniem 1 n aro d u polskiego, by sam sobą rządzi! w edle w łasnego rozum ienia i o cen y sw ych
n a tu ra ln y c h przeznaczeń... U w ażam y za n a jz u p e łn ie j u p ra w n id n ą i n a tu ra ln ą w alkę w ielkiego polskiego n aro d u , zm ierzającej ku zjed n o czen iu w szystkich, u p ad k iem jeg o ro z d a rty c h części w je d n e j, p ań stw o w ej fo rm acji” — tam że, s. 127.
21 G r a b o w s k i , op. cit., s. 4, Biuro u d zielało pom ocy jeńcom i in tern o w an y m Polakom w B ułgarii przez c a ły o k res w ojny — ..W iadom ości P olskie" 1917, n r 142, s. 3.
du w Sofii, p o lity k i lite r a t b u łg a rs k i d z ia ła ją c y w W ie d n iu T e o d o r T ro ja n ó w .
Z p o le c e n ia b u łg a rsk ie g o M SZ prof. P e tro B ałab an o w z U n iw e rs y te tu S o fijsk ie g o o ra z d r A n d rz e j P ro ticz, o ficer re z e rw y , śled zili p o lity k ą p a ń s tw c e n tr a ln y c h w o b e c s p ra w y p o lsk ie j, zb ieralj in fo rm a c je o d z ia ła ln o śc i N K N i leg io n ó w . P ro ticz p rz y b y ł n a w e t w k o ń c u 1915 r. do P io trk o w a T ry b ., a b y z a p o zn ać się b liżej z o rg a n iz a c ją i d z ia ła ln o śc ią le g io n ó w 22.
W a n k ie c ie P o lsk ie g o B iura P ra so w e g o c z ło n k o w ie rz ą d u R ad o sła w o w a o p o w ied z ie li się za ro z w ią z a n ie m sp ra w y p o ls k ie j w o p a rc iu 0 N ie m c y i A u s tro -W ę g ry . P re m ie r R ad o sław o w stw ie rd z a ł, że „c ały n a ró d b u łg a rsk i" u z n a je d ą ż e n ie P o la k ó w do s a m o d z ie ln e g o b y tu „ ja k o n a jz u p e łn ie j słu szn e i u z a s a d n io n e " , a le z a le c a ł P o lak o m „ u m ia rk o w a n ie i w strz e m ię ź liw o ść " w p o s tu la ta c h 23. D obrim P etk o w , m in is te r ro bó t p u b liczn y c h , tw ie rd z ił, że „ ty lk o w łącz n o ści z c e n tra ln y m i siłam i m oże się P olsk a sp o d ziew ać p o le p sz e n ia b y tu i sw o b o d n e g o ro z w o ju n a p rz y s z ło ś ć " 24. C h risto Iw a n P opow , m in is te r sp ra w ie d liw o śc i, u w a żał, że „ n a d a n ie a u to n o m ii P o lsce, z w ią z a n e j w ca ło śc i z je d n y m z p a ń stw c e n tr a ln y c h " b y ło b y „w ie lk im k ro k ie m n a p rz ó d " 23.
T y m czasem d zia ła ln o ść G ra b o w sk ie g o w Sofii i la n s o w a n a p rzez n ieg o id ea ro z w ią z a n ia sp ra w y p o lsk ie j w o p a rc iu o A u s tro -W ę g ry w z b u d ziła n ie z a d o w o le n ie N iem ców . J a k w iad om o , k o ła rz ą d o w e B er lina n ie c h ę tn e b y ły idei ro z w ią z a n ia „ a u stro -p o lsk ie g o " o b a w ia ją c się p o lity c z n e g o i ek o n o m ic z n e g o w z m o c n ie n ia sw e g o s o ju sz n ik a 26. Ś le d zo n y p rz ez n ie m ie c k ie w ład z e w o jsk o w e , G ra b o w sk i z m u szo n y b y ł o p u ścić B u łg arię w k o ń c u 1915 r.
O g ło sz e n ie A k tu 5 listo p a d a 1916 r. p rzez N iem cy i A u s tro -W ę g ry , k ró l F e rd y n a n d I i rząd R ad o sław o w a u z n a li za p o su n ię c ie ro z w ią z u ją c e ca łk o w ic ie sp ra w ę p o lsk ą. W y ra z e m p o p a rc ia d la d e c y z ji B erlina 1 W ie d n ia b y ł u d z ia ł k ró la , p rz e d s ta w ic ie li rz ąd u i p a rla m e n tu b u łg a r sk ie g o w n a b o ż e ń stw ie d zię k c z y n n y m , k tó re o d b y ło się 13 XI w k o ś c iele k a to lic k im w Sofii. W u ro c z y sto ś c i te j, z o rg a n iz o w a n e j p rz ez p o
82 G r a b o w s к i, op. cit., s. 4.
!3 A n k ie ta bułgarska .... s. 11— 12. W ypow iedź p rem iera op u b lik o w ał „D niew nik" z 16 XI 1915 r. w a rty k u le M in ister R adosław ow za p o lski ja w apros.
24 Tam że, s. 16. W ypow iedź P etk o w a ogłosił „D niew nik" 22 XI 1915. 23 Tam że, s. 19. W y w iad u d zielo n y G rabow skiem u 24 XI 1915 r.
*6 Zob. L. G r o s l e 1 d, P o lityka p a ń stw c en tra ln ych w o b ec sp ra w y p o ls k ie j w la tach p ie r w s ze j w o jn y św ia to w e j, W a rszaw a 1962, s. 54— 70; H. L e m к e, A llia n z und R ivalität. Die M itte lm a c h te und Polen im ersten W e ltk r ie g (Bis zur F ebruarrevolution),
s-lo n ię so fijsk ą , w zięli u d z ia ł a m b a s a d o rz y A u stro -W ę g ie r i N iem iec w B u łg arii27.
P ro rz ą d o w a p ra s a b u łg a rs k a o k re ś la ła A k t 5 listo p a d a ja k o „ s tw o rz e n ie P o lsk i" b ąd ź „ o sw o b o d z e n ie P o ls k i''28. O rg a n rz ą d o w y „ N a ro d n i P ra w a ” z 14 X I 1916 r. p isał: „B u łg arzy , k tó rz y śled zili zaw sze z w ie l kim z a in te re so w a n ie m lo sy Polski, w ita ją m a n ife st o b u m o n a rc h ó w z e n tu z ja z m e m ”29.
P o lity c y b u łg a rs c y re p re z e n tu ją c y u g ru p o w a n ia ru so filsk ie za jm o w ali w o b e c s p ra w y p o lsk ie j z u p e łn ie in n e sta n o w isk o . U w ażali, że o p rz y szło ści P olski d e c y d o w a ć m oże je d y n ie rz ą d ca rsk i. Ze w z g lę d u n a c e n z u rę n ie m ogli głosić o fic ja ln ie sw y c h p o g ląd ó w . N ie m n ie j Iw an G eszow , p rz y w ó d c a sło w ia n o filsk ie j p a rtii „ n a ro d n ia k ó w ”, czy p u b lic y sta D im itrij M iszew p o d k re śla li, że m ie jsc e P olski je s t w „ro d z in ie s ło w ia ń s k ie j1'30. S ta n o w isk o sło w ia n o filó w b u łg a rs k ic h w s p ra w ie p o l sk ie j u le g ło zm ian ie d o p ie ro po re w o lu c ji lu to w e j 1917 r. w R o sji, g d y R ząd T y m cz aso w y , w o b ec p ro k la m a c ji P io tro g ro d z k ie j R ad y D e le g ató w R o b o tn ic zy ch i Ż o łn ie rsk ic h z 27 III o p ra w ie n a ro d u p o lsk ie g o do c a łk o w ite j n ie p o d le g ło śc i, zm u szo n y b y ł w y d a ć trz y dni p ó ź n ie j p ro k la m a c ję do P o lak ó w , u z n a ją c ą s tw o rz e n ie n ie p o d le g łe g o p a ń s tw a p o l sk ie g o z w sz y stk ic h ziem z a m ie sz k a ły c h w w ię k sz o śc i p rzez P o la k ó w 31.
O w a ż n y c h w y d a rz e n ia c h p o lity c z n y c h n a z iem iac h p o lsk ich w 1917 r. p ro rz ą d o w a p ra s a b u łg a rsk a p isa ła b ard zo m ało. P o d aw a n o je d y n ie in fo rm a c je o u tw o rz e n iu T y m c z a so w e j R ad y S tan u , k ry z y s ie p rz y sięg o w y m leg io n ó w , s ta ra n ia c h p o lsk ich w R osji i w e F ra n c ji, p o w sta n iu R a d y R e g e n c y jn e j (15 IX 1917). Ź ró d łem ty ch in fo rm a c ji b y ła w y łą c z n ie p ra sa n iem ieck a . S ta ra n ia B iura o zam ie szcz en ie k o m e n ta rz y p o lity c z n y c h w g a z e ta c h s o fijsk ic h k o ń c z y ły się n iep o w o d z en iem . J a k p isa ł G ra b o w sk i, p rz y c z y n y teg o s ta n u rz e c z y le ż a ły „w p rz e s a d n e j w p ro s t p rz e z o rn o śc i re d a k c ji, by p rz y p a d k ie m n ie p o ru s z y ć ja k ie j s p ra w y , z b y t d o tk liw e j dla s p rz y m ie rz e ń c ó w 1'*2. J e d y n ie p ra s a s tro n n ic tw s p rz y ja ją c y c h E n te n d e („M ir", „ P re p o re c " ), n a ty le na ile p o z w a la ła ce n zu ra , p isa ła o sp ra w ie p o lsk ie j. K ry ty k o w a ła m. in. p o su n ię c ia p a ń
27 „N ow a R eform a" 14 XI 1916, s. 3.
28 N a zaju trz po ogłoszeniu A ktu 5 listo p ad a, „K am bana", o rg an „szerokich so c ja listó w ” pisał: „C ieszym y się w raz z naszym i polskim i braćm i i czcim y w spólnie trium l, po w iekow ej w alce, ich w ysiłków o o d zy sk an ie w olności. N iech ży je w olna n ieza w isła P olska" — tam że, 8 XI 1916, s. 2.
2* W g „W iadom ości P olskie" 1916, n r 104, s. 9. 30 A n k ie ta bułgarska .... s. 52— 55, 92— 93.
31 M a teria ły archiw alne do historii sto su n k ó w p o lsko -ra d zieckich , t. 1, W arszaw a 1958, s. 416—417.
32 T. S. G r a b o w s k i , O pinia i prasa bułgarska o Polsce, „W iadom ości P olskie" 1917, n r 147, s. 5.
stw c e n tr a ln y c h w o b e c leg io n ó w , p o d k re ś la ła , że ty lk o w o p a rc iu o p a ń stw a E n te n ty s p ra w a p o lsk a m o że b y ć d e fin ity w n ie r o z s tr z y g n ię ta 33. W p o ło w ie 1917 r. p o w ró c ił d o Sofii G ra b o w sk i. O d p a ź d z ie rn ik a 1917 r. w y s tę p o w a ł tu ja k o o fic ja ln y d e le g a t ó w c z e sn e g o D e p a rta m e n tu S ta n u i R ad y R e g e n c y jn e j34. P o lsk ie B iuro P ra so w e p rz e o b ra ż o n e z b y łe g o b iu ra N K N w e k s p o z y tu rę R ad y R e g e n c y jn e j zaczęło w y d a w ać w ła sn e pism o w ję z y k u b u łg a rs k im „B iu lety n P o lsk i" (p ierw szy n u m e r u k a z a ł się 15 V II 1917 r.), ja k o o rg a n in fo rm a c y jn y dla p ra s y b u łg a rsk ie j. O d s ty c z n ia 1918 r. w m ie jsc e „ B iu le ty n u " z a c z ę to w y d a w ać „ P rz e g lą d P o lsk i", k tó re g o n a k ła d o s ią g n ą ł z czasem 1000 e g z e m p la rz y 35.
W y d a w a n ie p rz ez B iuro w ła s n e g o o rg a n u p ra so w e g o m iało o g ro m n e zn a cze n ie . B yło to je d y n e w B ułgarii źró d ło w m ia rę w ia ry g o d n y c h in fo rm a c ji o w y d a rz e n ia c h ro z g ry w a ją c y c h się n a ziem iach po lsk ich . P ism o s ta ra ło się w y ja ś n ić B ułgarom s p ra w ę k ry z y s u p rz y się g o w e g o le g io n ó w , p o w sta n ie a rm ii p o lsk ie j w e F ra n c ji, k w e stię d o s tę p u P olski do m orza; w sk a z a ć zm ian y , ja k ie zaszły w s p ra w ie p o lsk ie j n a a r e n ie m ię d z y n a ro d o w e j. J a k w sp o m in a ł Jó z e f C h o d o n o w sk i, je d e n z d z ia ła c z y p o lo n ii so fijsk ie j, „ b y ła to nie ty lk o p ro p a g a n d a p o lsk o śc i w śró d s p o łe c z e ń stw a b u łg a rsk ie g o , a le ' ró w n ie ż a k c ja m a ją c a n a c e lu zw a lc z a nie w ro g ic h i sz k o d liw y c h te n d e n c ji w ó w c z e sn e j o fic ja ln e j p o lity c e b u łg a rs k ie j, u z a le ż n ia ją c e j s p ra w ę p o lsk ą (po do bnie, ja k w zn a czn e j części i b u łg a rsk ą ) od łask i p a ń s tw c e n tr a ln y c h " 38. W y d a n ie p rz ez Biu ro -w ła s n e g o pism a b y ło o stro k ry ty k o w a n e p rz ez c z ę ść p ra s y n ie m ie c k ie j. „B iu le ty n P o lsk i" a n a s tę p n ie „ P rz e g lą d P o lsk i" p o d le g a ły d o k ła d nej c e n z u rz e rz ą d u R a d o sła w o w a 37.
P olskie B iuro P ra so w e i p o lo n ia so fijsk a p o d ję ły a k c je , k tó re m iały w y d ź w ię k p o lity c z n y . W d n iu 20 X 1917 r. zo rg a n iz o w a n o u ro c z y s ty p o lsk o -b u łg a rsk i o b ch ó d s e tn e j ro c z n ic y śm ierci T a d e u sz a K o ściu szki (15 X). W o b ch o d z ie w z ię li u d z ia ł p rz e d s ta w ic ie le d w o ru , rz ą d u i p a r la m e n tu b u łg a rsk ie g o o ra z k ó ł w o jsk o w y c h . „ B iu le ty n P o lsk i" zw iązał 33 t g (T. S. G r a b o w s k i ) , Prasa bułgarska o p o w sta n iu w rze śn io w e j reg en cji i triaiizm ie, „W iadom ości Polskie" 1918, n r 160— 161, s. 11; t e n ż e , R usoiiiska prasa bułgarska o o statnich iazach sp ra w y p o lsk ie j, tam że, n r 163, s. 10— 11.
34 H. L i ń s k i , D y p lo m a tyczn i p rze d sta w ic ie le P olski w Bułgarii. I. Dr Tadeusz St. G rabow ski. „Od W isły do M aricy " 1927, R. 1, s. 100. Po u tw o rzen iu R ady R egen c y jn e j (15 IX 1917) k rak o w sk i N K N u zn ał sw ą m isję za d o p ełn io n ą. N a posiedzeniu NKN 15 X 1917 r. poiJjęto uchw ałę o jeg o rozw iązaniu.
35 „M onitor P olski" 13 V III 1918, s. 3; zob. W i e r z b i c k a , op. cit., s. 228.
38 J. C h o d o n o w s k i , D ziesięcio lecie T o w a rzystw a P olsko-B ułgarskiego w Solił, ,,Od W isły do M a ric y ” 1927, R. I, s. 173.
37 t g (T. S. G r a b o w s k i ) , O pinia i prasa bułgarska o Polsce. Z a k c ji p o ls k ie j w Bułgarii, „W iadom ości P o lsk ie" 1917, a r 142, s. 6.
ro c z n ic ę k o śc iu sz k o w sk ą z p ię ć d z ie się c io le c ie m śm ie rc i w y b itn e g o r e w o lu c jo n isty , p o lity k a i p o e ty b u łg a rs k ie g o G e o rg i R ak o w sk ie g o (w łaś ciw ie S aw a S to jk o w )38. P o lity c z n y w y d ź w ię k m ia ł ta k ż e u ro c z y s ty o b ch ó d 127 ro c z n ic y u c h w a le n ia K o n s ty tu c ji 3 m a ja , z u d ziałe m p ro fe so ró w i stu d e n tó w U n iw e rs y te tu S o fijsk ie g o 39.
W c z e rw c u 1918 r. p ro n ie m ie c k i rz ąd R a d o sła w o w a z o sta ł o b a lo n y 40. Do w ła d z y d ó sz e d ł n o w y g a b in e t zło żo n y z p rz e d sta w ic ie li d em o k ra tó w i ra d y k a łó w , a w ięc p a rtii s p rz y ja ją c y c h E n ten cie. N a czele rz ą d u s ta n ę li A le k s a n d e r M alin o w i d r S to ja n K o stu rk o w . W w y w ia d z ie u d z ie lo n y m P o lsk ie m u B iu ru P ra so w e m u w s ie rp n iu 1918 r. cz ło n k o w ie rz ą d u M a lin o w a w y p o w ie d z ie li się o g ó ln ik o w o w s p ra w ie u z y s k a n ia p rz ez P o lsk ę n ie p o d le g ło śc i. P re m ie r M alin o w w y ra z ił ch ę ć z a c ie ś n ie n ia s to su n k ó w p o lsk o -b u łg a rsk ic h w p rz y szło ści. U w ażał, że p o w in n a n a stą p ić w y m ia n a sp e c ja lis tó w p o lsk ich i b u łg a rs k ic h c e le m p rz y g o to w a n ia trw a ły c h k o n ta k tó w p o lity c z n y c h , g o s p o d a rc z y c h i k u ltu ra ln y c h m ięd zy o b u k ra ja m i. W p o d o b n y m to n ie w y p o w ie d z ie li się p o z o sta li cz ło n k o w ie rz ą d u 41.
J e s ie n ią 1918 r. n a s tą p iły w y d a rz e n ia p rz e ło m o w e d la sto s u n k ó w p o lsk o -b u łg a rsk ic h . O d z y sk a n ie p rz ez P o lsk ę n iep o d le g ło śc i zb ieg ło się z o sta te c z n y m u p a d k ie m p ro n ie m ie c k ic h sił p o lity c z n y c h w B ułgarii. W d n iu 29 IX 1918 r. rz ą d M a lin o w a p o d p isa ł u k ła d o z a w ie sz e n iu b ro n i z p a ń stw a m i E n te n ty . N a stę p n ie 3 X F e rd y n a n d I z m u szo n y z o sta ł do a b d y k a c ji n a rzecz sw eg o d w u d z ie sto c z te ro le tn ie g o sy n a , k tó ry w stą p ił na tro n ja k o B orys III. W k o ń c u lis to p a d a 1918 r. u tw o rz o n y z o s ta ł k o a lic y jn y rz ą d T e o d o ra T e o d o ro w a , w sk ła d k tó re g o w e sz li m. in. „sz e ro c y so c ja liśc i" . R ząd te n d ą ż y ł do u re g u lo w a n ia s to su n k ó w z p a ń stw am i E n te n ty .
R ząd J ę d r z e ja M o ra c z e w sk ie g o p o sta n o w ił n a w ią z a ć sto su n k i d y p lo m aty cz n e z g a b in e te m T e o d o ro w a w y k o rz y s tu ją c d o te g o c e lu G ra b o w sk ieg o o raz P o lsk ie B iuro P ra so w e w Sofii. W d n iu 20 X I 1918 r. rząd M o ra c z e w sk ie g o m ia n o w a ł G ra b o w sk ie g o ty m cza so w y m d e le g a tem RP w Sofii, a 1 X II z o sta ł o n m ia n o w a n y k ie ro w n ik ie m P o se lstw a
38 C h ó d o n o w s ki , op. cit., s. 175,- zob. B. P e n e w , R a k o w sk i i Polacy, „ W ia dom ości P o lsk ie” 1918, n r 188, s. 5—6.
39 „M onitor P o lsk i" 15 VI 1918, s. 5.
40 P rzyczyną o b alen ia rządu R adosław ow a było n ieza d o w o len ie b u rżu azji b u łg ar skiej z pow odu p o d p isan ia 8 V 1918 r. u k ła d u m iędzy B ułgarią, N iem cam i i A ustro- -W ęgram i. B urżuazja b u łg arsk a d om agała się c a łe j D obrudży, tym czasem u k ład p rze w id y w ał u tw o rzen ie z p ó łn o cn ej D obrudży kondom inium — Z e m a n op cit s. 283— 284.
41 r. w. (R. W e g n e r o w i с z), Rząd bułgarski w o b ec sp ra w y p o lsk ie j, „W ia d o m ości P o lsk ie" 1918, n r 194, s. 7; „M onitor P o lsk i” 14 V III 1918, s. 3.
RP w B u łg arii w ra n d z e chargé d'affaires*2. D nia 1 I 1919 r. B iuro p rz e s ta ło fo rm a ln ie istn ie ć, w c ie lo n e d o św ieżo u tw o rz o n e g o p o se ls tw a (o t w a rc ie o fic ja ln e n a s tą p iło 2 I 1919 r.).
D z iałaln o ść in fo rm a c y jn o -p ro p a g a n d o w ą B iura p o d ję ło T o w a rz y s tw o P o lsk o -B u łg a rsk ie w Sofii, z a ło ż o n e d z ię k i sta ra n io m G ra b o w sk ie g o 15 X II 1918 r. O rg a n e m p ra so w y m T o w a rz y s tw a b y ł „ P rz e g lą d P o lsko- -B u łg arsk i" w y c h o d z ą c y w ję z y k u b u łg a rsk im . T o w a rz y s tw o sk u p iło w ie lu .czołow ych p rz e d s ta w ic ie li in te lig e n c ji b u łg a rs k ie j, s ta ło się tr w a łą p lacó w k ą, s p rz y ja ją c ą ro z w o jo w i s to s u n k ó w k u ltu ra ln y c h p o lsk o -b u ł- g a rs k ic h w d w u d z ie sto le c iu m ię d z y w o je n n y m 43.
O c e n ia ją c d z ia ła ln o ść P o lsk ie g o B iura P ra so w e g o w Sofii w la ta c h 1915— 1918 n a le ż y p o d k re ślić , że u c z y n iło o n o b a rd z o d u żo d la p o p u la ry z a c ji P o lsk i i sp ra w p o lsk ic h n a te re n ie B ułgarii. B iuro p rz y g o to w a ło g ru n t p o d o fic ja ln e sto su n k i p o ls k o -b u łg a rs k ie p o ro k u 1918 o ra z s tw o rz y ło o rg a n iz a c y jn e fo rm y k o n ta k tó w k u ltu ra ln y c h p o lsk o -b u łg a rsk ic h . P o w o d ze n ie d ziała ln o śc i B iura b y ło w d u ż e j m ierz e o so b istą za słu g ą G ra b o w sk ie g o , je g o z a ło ż y c ie la i fa k ty c z n e g o k ie ro w n ik a .
I n s ty tu t H isto rii UŁ Z akład H isto rii P ow szechnej, N o w o ży tn ej i N ajn o w szej
Анджей М ацей Бжезински О Д Е Я ТЕ Л ЬН О С Т И П О Л ЬС К О ГО П РЕС С -БЮ РО В СОФ ИИ В 1915— 1918 ГГ. Польское Пресс-Бюро в Софии было представительством Главного Национального Комитета (с апреля 1915 г. до сентября 1917 г.), а затем Регентского Совета. Осно воположником и организатором Бюро был краковский славяновед др Тадеуш С та нислав Грабовски. Бюро вело информационно-пропагандистскую деятельность, целью которой было снискать мнение болгарского общества для идеи создания польского государства под Австро-Венгерским патронатом. Политическая акция Бюро стреми лась, прежде всего, к тому, чтобы заинтересовать польским вопросом болгарские правительственные круги. В течении 3-летней деятельности, которая велась с разной степенью напряжённости, Бюро многое совершило дл я популяризации Польши и поль ских проблем на территории Болгарии. Оно подготовило почву д л я официальных польско-болгарских отношений до 1918 г., а такж е создало организационные формы польско-болгарских культурных связей. Успех деятельности Бюро был в основном личной заслугой др Грабовского.
48 R ocznik S łu ż b y Z agranicznej R ze c zy p o sp o lite j P o lskiej w e d łu g stanu na 1 kwie-_ tnia 1935 r., W arszaw a 1935, s. 37, 161; L i ń s k i , op. cit., s. 100.
