A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA H ISTORICA I, 1980
T eresa Ja n ic k a *
W IZ JA POLSKI L U D O W E J W ŚW IETLE T A JN E J PRASY SL „R O C H " W L A T A C H 1939— 1942
N a w ią z u ją c do re fe ra tu S te fan a B an asiak a pt. W i z j a Polski n i e p o d le g łe j w czasie II w o j n y ś w i a t o w e j c h c ie lib y śm y d o d ać n ieco u w a g o w izji P olski w lu d o w y c h , c e n tra ln y c h c z aso p ism a ch k o n s p ira c y jn y c h — „ P rz e g lą d " i „K u Z w y c ię s tw u " o ra z w k ilk u w y b ra n y c h te re n o w y c h . W k o n s p ira c y jn e j p ra sie lu d o w e j od p o c z ą tk u o k u p a c ji p o d n o szo n o p ro b le m m ie js c a P olski w p o w o je n n e j E urop ie, je j trw a ły c h g ra n ic p a ń stw o w y c h o ra z w s k a z y w a n o n a p d trz e b ę p rz e b u d o w y g o s p o d a rc z o -s p o łe c z n e j p a ń s tw a p o lsk ieg o . S tro n n ic tw o L udow e ,,R och" (SL „R och"), Sto ją c na s ta n o w isk u w a lk i o P o lsk ę L udow ą, z d a w a ło so b ie s p ra w ę z k o n ie c z n o śc i zm ian p rz e d w o je n n y c h g ra n ic u s ta lo n y c h m o c ą tr a k ta tu w e r sa lsk ie g o i d e c y z ja m i m o c a rs tw a lia n c k ic h (A ng lia, F ra n c ja ) po ple- . b isc y ta c h z la t 1920— 19211. P ie rw sz e p u b lik a c je p ro p a g a n d o w e „R o
ch a " o d n o śn ie do p ro b le m u p o w o je n n e j g ra n ic y p o lsk o -n ie m ie c k ie j m ia ły je d y n ie c h a r a k te r o g ó ln y c h so n d a ż y o p in ii c h ło p ó w i p ro p o z y c ji im p o d su w a n y c h . M ia ły n a c e lu z a in te re s o w a n ie ty m p ro b le m e m sp o łe c z e ń stw o p o lsk ie, a zw łaszcza ch ło p ó w . „ P rz e g lą d " p rz y p o m n ia ł w g ru d n iu 1940 r., że „ g ra n ic e P olski się g a ły n ie g d y ś po O d rę i Ł a b ę " 2. P o d k re ś le n ia g o d n y je s t fakt, że p rz y w ó d c y SL d o s trz e g li ju ż W p o c z ą tk a c h o k u p a c ji b e z p o śre d n i z w ią zek p o lsk ic h in te re só w g ra n ic z n y c h n a za ch o d zie z k w e s tią za b e z p ie c z e n ia p o k o ju w E urop ie. W g ru d n iu 1940 r. p o ja w iła się na łam ac h „ P rz e g lą d u " m y śl u s ta le n ia ta k ie j g r a n ic y p o lsk o -n ie m ie c k ie j, k tó ra za b e z p ie c z a ła b y P o lsk ę i E u ro p ę S
rod-1 D zieje Polski, red. J. T o p o l s k i , W arszaw a rod-1976, s. 647, 663. -* „P rzegląd" XII 1940, s. 4.
k o w ą p rz e d p o n o w n ą a g r e s ją ze s tro n y N iem iec. P isan o w „ P rz e g lą dzie": „P o lsk a m usi u z y sk a ć ta k ie g ra n ic e , b y n ie ty lk o b y ła sam a dla sieb ie d o sta te c z n ie silna, a le by m ogła ró w n ie ż s ta n ą ć n a s tra ż y p o k o ju w Ś ro d k o w e j E u ro p ie " 3. N ie w iem y je d n a k , ja k ą lin ię p o d z ia łu m ięd zy N iem cam i a P olsk ą p rz e w id y w a n o za g ra n ic ę b e z p ie c z e ń s tw a — nie o k re ślo n o je j b liżej.
D y sk u sja na tem at m o d e lu te ry to ria ln e g o P o lsk i po w o jn ie o ży w iła się w 1941 r. W m a rc u 1941 r. lo n d y ń sk i „ T im es" za m ie śc ił a r ty k u ł pt. Granice Polski s ię g a ły n i e g d y ś p o O d r ę i Łabę. A rty k u ł te n w y w o łał d y s k u s ję na ten tem at w śró d e u r o p e js k ic h pism , n a d a ją c s p ra w ie p o lsk ic h g ra n ic p o ż ą d a n y d la o pinii p o lsk ie j ro zg ło s. P ra sa e u r o p e js k a sta ła na sta n o w isk u , że p o k ó j w E u ro p ie z a p e w n ić m oże ty lk o siln a P olska, k tó ra z A n g lią strz e c b ędzie b e z p ie c z e ń stw a m a ły c h n a ro d ó w . O p in ię tę p o d ziela li p rz y w ó d c y ru c h u lu d o w e g o w k ra ju . M a ją c na u w a d ze s y tu a c ję p o lity c z n ą E u ro p y w p o c z ą tk a c h 1941 r. p rz e w id y w a n o n o w y u k ła d sił w sto s u n k a c h e u ro p e js k ic h . P o lsk a m iała łączyć z A n g lią w sp ó ln e d ąż en ie do u trz y m a n ia ipokoju w E u ro p ie. W k w ie tn io w ym n u m e rz e „ P rz e g lą d u " p isan o : „Po w o jn ie P o lsk a i A n g lia stać b ęd ą n a stra ż y p o k o ju w E u ro p ie — je d n a na ląd zie, a d ru g a n a m o rz u " 4. N a łam ach p ra sy a n a liz o w a n o p o n a d to k w e stię g ra n ic y p o lsk o - -n ie m ie c k ie j w a sp e k c ie z a g a d n ie ń s tra te g ic z n y c h , p o lity c z n y c h , g o s p o d a rc z y c h i n a ro d o w o śc io w y c h na tle s y tu a c ji E u ro p y Ś ro d k o w e j. P o d k re ś la n o d o n io słe z n a c z e n ie o p a rc ia g ra n ic o z a sa d ę e tn ic z n e g o p o d ziału lu d n o ści s ta n o w ią c e j w ięk sz o ść licze b n ą na d an y m te re n ie 5.
P rz e k o n a n ie o k o n iecz n o ści p rz e s u n ię c ia g ra n ic P olski na zachó d p o p a rte b y ło k o n k re tn y m i d ziałan iam i ze s tro n y lu d o w có w . O rg a n iz o w a n e b y ły z u d ziałem m ło d zieży tzw . k u rs y m a z u rsk ie w ra m a c h k s z ta ł c e n ia p ro w a d z o n e g o ta jn ie p rzez W o ln ą W s z e c h n ic ę P o lsk ą. P rz y g o to w y w a n o na n ich k a d rę dla ziem p o s tu lo w a n y c h n a za ch o d zie i p ó ł nocy . K u rsy te b y ły szc zeg ó ln ie z a k o n s p iro w a n e , stą d te ż n ie w ie lu d z ia łaczy lu d o w y c h w ie d z ia ło o ich istnieniu*. A n a liz u ją c w a ru n k i i m ożli w ości re w in d y k a c ji na z a ch o d zie p o d n o szo n o w p u b lic y s ty c e k o n s p ira c y jn e j SL „R och " p o trz e b ę p rz e o rie n to w a n ia d o ty c h c z a so w e j p o lity k i p o lsk ie j, w o k re sie m ię d z y w o je n n y m w y ra ż a ją c e j ro sz c z e n ia t e r y t o ria ln e w sto su n k u d o Z w iąz k u R ad zieck ieg o . W 1941 r. w b ro sz u rz e p ro g ra m o w e j C e n tra ln e g o K ie ro w n ic tw a R u ch u L u d o w eg o (CKRL) stw ie rd z o n o : „ d o ty c h c z a s szliśm y n a w sch ó d , o k u p u ją c to u s tę p s tw a mi n a za chodzie. D o p ro w ad ziło to do teg o , że o b y d w ie n asz e g ra n ic e
s Tam że, e. 3.
* „P rzeg ląd " 1941, n r 6, s. 4. * Tam że, s. 1.
— w sc h o d n ia i z a c h o d n ia — b y ły p ły n n e " 7. P rz y z n a ją c p ie rw s z e ń stw o in te re so m te ry to ria ln y m n a za ch o d zie SL n ie re z y g n o w a ło z d ąż n o ści do u s ta le n ia g ra n ic y p o ls k o -ra d z ie c k ie j w e d łu g s ta n u z ro k u 1921.
W y c h o d z ą c z z a ło ż e n ia re w iz ji d o ty c h c z a s o w y c h g ra n ic SL „R o ch " do 1943 r. n ie sfo rm u ło w a ło n a ła m a c h p r a s y k o n k re tn y c h p o s tu la tó w te ry to ria ln y c h . M iało to zw ią z e k ze s ta n o w isk ie m rz ą d u S ik o rsk ie g o , k tó re SL „R och" k o n s e k w e n tn ie p o p ie ra ło . P o lsk i rz ą d e m ig ra c y jn y po ra z p ie rw s z y o fic ja ln ie p rz e d s ta w ił sw e s ta n o w is k o w k w e s tii g ra n ic w g ru d n iu 1942 r. p o d c z a s p o b y tu S ik o rsk ie g o w \S ta n a c h Z je d n o c zo n y ch . W m e m o ra n d u m dla p re z y d e n ta F ra n k lin a D. R o o se v e lta stw ie rd z o n o : „ Ó d ra w ra z z Z a to k ą S zcz eciń sk ą i sw oim i d o p ły w am i w dó ł (tj. w g ó rę rzek i) a ż do g ra n ic y c z e sk ie j sta n o w i d la P o lsk i n a tu ra ln ą lin ię b e z p ie c z e ń stw a w o b e c N ie m ie c " 8. T o w y s tą p ie n ie S ik o r sk ie g o b y ło dla ru c h u lu d o w e g o m o m e n te m p rz e ło m o w y m . W 1943 r. p ro p a g a n d a „R o ch a " m ó w iła ju ż w y ra ź n ie o p o lsk o -n ie m ie c k ie j g r a n ic y n a O d rz e i N y s ie Ł u ży ck iej: „ Z a c h o d n ią g ra n ic ę P o lsk i p o w in n y tw o rz y ć O d ra i N y s a Ł użycka. P rz y łą c z e n ie d o P o lsk i P ru s W s c h o d n ic h i G d a ń sk a z a b e z p ie c z y n a le ż y ty d o s tę p do m o rz a " 9.
Z p ro b le m e m g ra n ic p o w o je n n e j P olski w ią z a ły się ściśle k o n c e p c je ich za b e z p ie c z e n ia . P o d sta w o w y m h a słe m m y śli p o lity c z n e j SL „R o ch " w bej k w e stii b y ła, p ro p a g o w a n a o d p o c z ą tk u o k u p a c ji, id e a fe d e ra lizac ji E u ro p y Ś ro d k o w e j. N ie b y ła to id e a n o w a . P la n y u tw o rz e n ia fe d e ra c ji k ra jó w e u r o p e js k ic h n a ro d z iły się ju ż p o I w o jn ie ś w ia to w e j. W w a ru n k a c h o k u p a c ji s p ra w ę z o rg a n iz o w a n ia fe d e ra c ji p a ń s tw śro d k o w o e u ro p e js k ic h p o d n ie śli po ra z p ie rw s z y A n g lic y w p a ź d z ie rn ik u 1939 r .10, w y s u w a ją c p ro je k t z a c ie śn ie n ia w s p ó łp ra c y m ię d z y P o lsk ą i C z e c h o sło w a c ją . M iało to b y ć p ie rw s z y m k ro k ie m w k ie ru n k u u tw o rz e n ia fe d e ra c ji, g ru p u ją c e j p a ń s tw a n ie z a le ż n e . F e d e ra c ja ta b y ła b y o p a rta o p o sz c z e g ó ln e fe d e ra c je re g io n a ln e . N a w sc h o d z ie E u ro p y b r a no p o d u w a g ę p o łą c z e n ie się P olski, C zech i W ę g ie r 11. P o d e jm u ją c su g e stie b ry ty js k ie , S ik o rsk i ro z p o c z ą ł ro z m o w y z E d w a rd em B en e szem . R ozm ow y n a p o ty k a ły je d n a k n a p o w a ż n e tru d n o ś c i; m ięd zy rz ą dam i o b u p a ń s tw is tn ia ły b o w iem ro z b ie żn o ści p o lity c z n e i ta k ty c z n e .
7 „P rzeg ląd " 1941, n r 10, s. 3.
11 E lisabeth w isk e m 'a n , G erm a n y's E astern N eig h b o u rs P roblem R elating to th e O d er-N eissc Line and C zech F rontier R egions, London 1956, s. 717, cyt. za: N. К о 1 o- m e j с z у к, Spraw a za c h o d n ie j g ra n icy p o ls k ie j w program ach stro n n ic tw p o lity c z n ych w latagh 1930— 44, [w:] P roblem y w o jn y i o ku p a cji, W a rsz a w a 1S61, s. 287.
0 D eklaracja ideow o-program ow a ru ch u lu d o w eg o z X II 1943 r., [w:] M a teria ły źró d ło w e do h isto rii p o lsk ie g o ruchu lu d o w eg o , t. IV 1939— 1945, W a rsz a w a 1966, s. 249.
10 S. Z a b i e 11 o, O rząd i granice, W a rszaw a 1970, s. 30. 11 Tam że, s. 3.
B yły o n e szc z e g ó ln ie siln e ze s tro n y C z e c h o sło w a c ji, p o d e jrz e w a ją c e j rz ąd S ik o rsk ie g o o ch ę ć z a trz y m a n ia Ś lą sk a C ie sz y ń sk ie g o . M im o ty ch różn ic, m a ją c n a w z g lę d z ie z ro z u m ie n ie k o n ie c z n o śc i z a k o ń c z e n ia s p o ró w z o k r e s u ’m ię d z y w o je n n e g o , P o lsk a i C z e c h o s ło w a c ja o g ło siły 11 XI 1940 r. d e k la ra c ję , z a p o w ia d a ją c ą u tw o rz e n ie p o w o jn ie „z w iązk u p o li ty c z n e g o i g o s p o d a rc z e g o n a z a sa d a c h ró w n o ś c i" 12. U n ia ta — w e d łu g rz ą d u S ik o rsk ie g o , ja k i ru c h u lu d o w e g o — b y ła w stę p e m do s z e r szej fe d e ra c ji p a ń s tw E u ro p y Ś ro d k o w ej. W g ru d n iu 1940 r. p isan o w „P rz e g lą d z ie ": „Do u n ii bej z g ło sz ą się z a p e w n e i in n e n a ro d y . A g d y się to sta n ie , o tw o rz y się p rz e d P o lsk ą i z b ra ta n y m i z n ią n a ro d a m i d ro g a k u w ie lk ie j i w s p a n ia łe j p rz y s z ło śc i” 13. F e d e ra c ja m iała b y ć siłą o d d z ie la ją c ą N ie m c y i ZSRR, m iała ta k ż e z a p e w n ić b e z p ie c z e ń stw o m a ły m k ra jo m . P isan o w „K u Z w y c ię s tw u ” : „ N a re sz c ie o d n o si z w y c ię stw o id e a w s p ó p ra c y n a ro d ó w m a ły c h , sk a z a n y c h w p o je d y n k ę n a p o ż a rc ie p rz e z im p erializm g e rm a ń s k i ... i s o w ie c k i" 14. S zczy to w y m o sią g n ię c ie m ro k o w a ń n a te m a t o rg a n iz a c ji p o w o je n n e g o b e z p ie c z e ń s tw a w E u ro p ie Ś ro d k o w e j b y ł p o d p isa n y 19 I 1942 r. u k ła d p o lsk o -c z e c h o sło w a c k i. J e g o p o d p isa n ie p o p rz e d z o n e b y ło dłu g im i d y s k u sja m i i sp o ram i, w y n ik a ją c y m i z a ró w n o z o d m ie n n y c h z a sa d p o lity k i z a g ra n ic z n e j ob u p a ń stw , ja k i o d m ie n n e g o s ta n o w is k a o d n o śn ie do c h a r a k te r u zw ią zk u m a ją c e g o p o łącz y ć o b a p a ń stw a .
W c e n tra ln e j p ra s ie „R o ch a" la t 1940— 1942 d o m in o w a ły n a s tro je p o p a rc ia d la k o n c e p c ji fe d e ra c y jn y c h S ik o rsk ie g o . P rz e d s ta w io n a n a ła m ach „ P rz e g lą d u " i „K u Z w y c ię s tw u " id ea u tw o rz e n ia zw ią zk u ś ro d k o w o e u ro p e js k ie g o w z b o g a c o n a b y ła je d n a k o p e w n e e le m e n ty , w y n i k a ją c e z za ło ż eń p ro g ra m o w y c h SL „R och". U p o d sta w fe d e ra listy c z - n y c h k o n c e p c ji ru c h u lu d o w e g o le ż a ły a g r a ry s ty c z n e h a sła m ię d z y n a ro d o w e j s o lid a rn o śc i c h ło p ó w k ra jó w Ś ro d k o w e j i W s c h o d n ie j E u ro p y n a c e c h o w a n e sp e c y fic z n ą dla a g ra ry z m u id e a liz a c ją w a rs tw y ch ło p skiej.
J e d n o z n a jw a ż n ie js z y c h m ie jsc w p ra c a c h p ro g ra m o w y c h SL z a j m o w ała s p ra w a p rz e b u d o w y u s tro ju s p o łe c z n o -g o sp o d a rc z e g o i re fo r m y ro ln e j. W p ie rw sz y m ro k u w o jn y , licząc n a sz y b k ie je j z a k o ń c z e n ie, nie p o d e jm o w a n o p ra c p ro g ra m o w y c h . Z o sta ły o n e z a p o c z ą tk o w a n e w 1940 r. P o w o łan o w ó w c zas K o m isję P ro g ra m o w ą ze S ta n isła w e m M iłk o w sk im n a c z e le 15. O p ra c o w a n y p rz ez K o m isję p ro g ra m p rz e o b ra ż e ń g o s p o d a rc z y c h i sp o łe c z n y c h n a o k re s p o w o je n n y z a w a rty z o sta ł
1г „P rzeg ląd " 1940, n r 5, s. 4—5. 13 Tam że, s. 3.
14 Tam że, s. 6.
15 S. M iłkow ski n ależ ał d o zn an y c h d ziałaczy ru c h u ludow ego p rzed w ojną, był członkiem PAML, ZM W RP „W ici" i SL. J a k o je d e n z g łów nych te o re ty k ó w a g ra ry z m u w y w arł w pływ na k sz ta łto w a n ie się progam u ZM W i SL.
w c y k lu b ro s z u r z a ty tu ło w a n y c h O io r m ą i treść p r z y s z ł e j Polski. B ro sz u ry te w y d a w a n e b y ły o d lip c a 1940 r. do w rz e ś n ia ro k u n a s tę p n e g o . O p u b lik o w a n y n a ła m a c h c e n tr a ln e j p ra s y lu d o w e j p ro g ra m m iał j e d y n ie c h a ra k te r za ry su . M iało to zw ią z e k z u trz y m u ją c y m się w s p o łe c z e ń stw ie p o lsk im p rz e k o n a n ie m o szy b k im z a k o ń c z e n iu w o jn y . W ia r a w z w y c ię stw o b y ła p o w o d e m o d k ła d a n ia p rz e z SL ,,R och" sz c z e g ó ło w y c h o p ra c o w a ń p ro g ra m o w y c h n a o k re s p o w o je n n y . O k re s w o jn y z a m ie rz a n o w y k o rz y s ta ć je d y n ie dla z a z n a c z e n ia s p ra w i p ro b le m ó w , w y m a g a ją c y c h szc zeg ó ło w e g o ro z w ią z a n ia w p rz y sz ło śc i. T a k ie s ta n o w is k o z a jm o w a ło SL „ R o ch ” do ro k u 1942. P rz e d łu ż a ją c a się w o jn a sp o w o d o w a ła je d n a k zm ian ę sta n o w is k a ru c h u lu d o w eg o . O d 1943 r. d a je się z a u w a ż y ć o ż y w ie n ie p ra c p ro g ra m o w y c h . D o jrz ało p rz e k o n a n ie , że do P o lsk i n ie p o d le g łe j n a le ż y w k ro c z y ć z d o k ła d n ie o p ra c o w a n y m p ro g ra m e m p rz e m ia n g o sp o d a rc z y c h i sp o łe c z n y c h .
P rze d m io tem p o n iż sz e j a n a liz y są w y ty c z n e SL do p rz e o b ra ż e ń sp o łe c z n o -g o sp o d a rc z y c h P o lsk i z 1941 r. W y ty c z n e te w y ra ź n ie w sk a z y w a ły d ro g ę p rz e m ia n w d u c h u a g ra ry z m u , n a w ią z u ją c ty m sam y m do k o n c e p c ji z o k re s u m ię d z y w o je n n e g o . A g ra ry z m b y ł d o k try n ą sp o łecz n o -p o lity c z n ą , p o w s ta łą w E u ro p ie n a p rz e ło m ie X IX i X X w . O p ie ra ł się n a za sad zie so lid a ry z m u k la so w e g o i s e p a ra ty z m u ch ło p ó w , p o s tu lo w ał k o n ie c z n o ść e w o lu c y jn e j d ro g i p rz e b u d o w y sp o łe c z n e j n a z a s a d a c h d e m o k ra c ji g o sp o d a rc z e j ze sz c zeg ó ln y m u w z g lę d n ie n ie m 'in te re s ó w ro ln ic tw a i p o d p o lity c z n y m k ie ro w n ic tw e m w a rs tw y c h ło p s k ie j16. N a te re n ie P o lsk i te o re ty c z n e z a ło ż en ia a g r a ry z m u sfo rm u ło w a n e z o sta ły p rz e z p rz e d sta w ic ie li in te lig e n c ji lu d o w e j z rz e s z o n e j w Z w iąz k u M ło d zież y W ie js k ie j „ W ic i” o ra z w Z w iąz k u P o lsk ie j A k a d e m ic k ie j M ło d zieży L u d o w e j (PAML).
U p o d s ta w d o k try n y le g ła z a sad a, że p o d s ta w ą b y to w a n ia je s t z ie m ia. Z n ie j w y n ik a ły p o s tu la ty z m ie rz a ją c e do lik w id a c ji d y s p ro p o rc ji sp o łe c z n y c h m ię d z y ludźm i. A g ra ry z m a k c e n to w a ł ro lę ch ło p a w p ro d u k c ji i w a rs tw y c h ło p sk ie j w p a ń s tw ie ; w y s u w a ł tezę, że p ra c u ją c y chłop n a roli za w d zięc za w s z y stk o s w e j p ra c y i p rz y ro d z ie i że w je g o o sią g n ię c ia c h b r a k je s t d o ro b k u p o c h o d z ą c e g o z w y z y s k u 17. Z ty c h p o d s ta w id e o w y c h w z ią ł p o c z ą te k p o s tu la t o b a le n ia k a p ita liz m u i w y z w o le n ia p ra c y , k tó re j cz ło w ie k w in ie n w s z y s tk o za w d zięc zać . Z a k ła d a n o stw o rz e n ie m o żliw o ści ró w n e g o s ta r tu ż y c io w e g o d la w s z y s tk ic h o b y w a te li, z a p e w n ie n ie sp ra w ie d liw e g o p o d z ia łu d o c h o d u n a ro d o w e g o . T u m ia ły sw ó j p o c z ą te k ż ą d a n ia re fo rm y ro ln e j b e z w y k u p u i o d szk o d o
-10 J. Z i e m b i ń s k i , Z za g a d n ień g e n e zy i p o d sta w o w y c h za ło żeń ideov.'o-poli- ty c z n y c h a graryzm u w Polsce, „Roczniki D ziejów R uchu L udow ego" I960, n r 2, s. 115.
17 S. M i ł k o w s k i , A g ra ry z m ja k o iorm a p rz e b u d o w y u stro ju sp o łeczn eg o , K ra k ó w 1934, s. 42.
w a n ia d la je j d o ty c h c z a so w y c h w łaśc ic ieli. T e o re ty c z n ie a g ra ry z ra g o d z ił w w ie lk ą w łasn o ść p ry w a tn ą , p o s tu lu ją c je j z n ie sie n ie tam , g d zie je s t o n a p o d s ta w ą w y z y sk u , n a to m ia st g o d ził się n a je j u trz y m a n ie 'tam , gdzie je s t to k o n ie c z n e ze w z g lę d u n a ro d z a j p ro d u k c ji.
P ro g ra m SL „R och" z 1941 r. p o ru s z a ł d w a z a sa d n ic z e p ro b le m y — s p ra w ę u s tr o ju w n ie p o d le g łe j P o lsc e o ra z s p ra w ę p rz e o b ra ż e ń g o s p o d arc z o -sp o łe c z n y c h . W k w e stii p rz e o b ra ż e ń u s tro jo w y c h SL s ta ło n a sta n o w isk u , że je d y n ą fo rm ą ro z w o jo w ą p rz y sz łe j P o lski m oże b y ć ty l k o d e m o k ra c ja . W s ty c z n iu 1941 r. p isa n o w „ P rz e g lą d z ie ": „ N o w a P o lsk a m usi m ieć u s tró j d e m o k ra ty c z n y 1'13. N ie o k re ś lo n o je d n a k ż e b li ż e j c h a ra k te r u o w e j d e m o k ra c ji, tw ie rd z ą c je d y n ie , że m u si o p ie ra ć się o n a n a k o n s ty tu c ji m a rc o w e j z 1921 r. „ J e d y n ą p o d s ta w ą ... m o g ła b y b y ć ty lk o k o n s ty tu c ja m a rc o w a ja k o w y k ła d n ik p ra w d z iw e j w oli n a ro d u p o ls k ie g o " 18 — p isa n o w „K u Z w y c ię stw u ". K o n iec zn y m w a ru n k ie m n a to, a b y u s tró j d e m o k ra ty c z n y m ógł s p e łn ia ć sw e z a d a n ia b y ło — w e d łu g SL — d o k o n a n ie p rz e o b ra ż e ń g o s p o d a rc z y c h i sp o łe c z n y c h w P o lsce. G łów na u w a g a p ro g ra m u SL w ty c h k w e stia c h s k u p iła się w o k ó ł p ro b le m u p rz e o b ra ż e ń w d zied z in ie p rz e m y słu , re fo rm y ro l n e j, ro li sp ó łd zielcz o ści i s a m o rz ą d u g o sp o d a rc z e g o o ra z ro li o ś w ia ty w p o w o je n n e j Polsce.
P ro g ra m za k ła d ał, że po w o jn ie n ie m oże b y ć ju ż p o w ro tu do u s tr o ju k a p ita listy c z n e g o , k tó r y p rz y n ió sł P o lsce je d y n ie k ry z y s y i b e z ro b o cie. J e d n o c z e ś n ie SL nie u z n a w a ło za m o żliw ą p rz e m ia n y n a d ro d z e so c ja listy c z n e j. K o n c e p c je z a w a rte w p ro g ra m a c h SL b y ły p ró b ą s tw o rz e n ia „ trz e c ie j d ro g i" p rz e m ia n — z a w ie ra ły o n e z a ró w n o e le m e n ty g o sp o d a rk i k a p ita lis ty c z n e j ja k też s o c ja lis ty c z n e j. E lem en tem g o sp o d a rk i so c ja lis ty c z n e j b y ło u z n a n ie za k o n ie c z n e i c e lo w e w p ro w a d z e n ie g o sp o d a rk i p la n o w e j. P lan g o s p o d a rc z y w św ie tle za ło ż e ń p ro g ra m u SL — p o leg ać m iał n a „ w y ty c z e n iu g łó w n y c h k ie ru n k ó w i z a sa d ro z w o ju ż y c ia g o sp o d a rc z e g o " 20.
W sw o je j k o n c e p c ji p rz e o b ra ż e ń g o s p o d a rc z y c h SL z a k ła d a ło is tn ie n ie w P o lsce trz e c h ro d z a jó w w łasn o śc i: p a ń stw o w e j, u s p o łe c z n io n e j (sp ó łd zielczej i sa m o rz ą d o w e j) o ra z p ry w a tn e j. W p ry w a tn y m p o s ia d a n iu p o zo stać m iało ro ln ic tw o , n a to m ia st p rz e m y sł m iał b y ć u s p o łe c z n io n y , z a le żn ie od gałęzi p ro d u k c ji. W rę k a c h p a ń s tw a — w e d łu g SL — p o zo stać m iały g a łę z ie p rz e m y słu k lu c z o w e g o o ra z p o w ią z a n e ś c iś le z o b ro n n o śc ią k ra ju . W y m ie n ia n o w p ro g ra m ie : „ p rz e m y sł g ó rn i czy, h u tn ic z y , p rz e m y s ły s u ro w c o w e , k o le je , p o cztę, tr a n s p o r t" 21. P rz e
18 „P rzegląd" 1941, n r 1— 2, s. 1. 10 „Ku Z w ycięstw ii" 1942, n r 6, s. 2. ia „P rzegląd" 1941, nr 10, s. 5. S1 Tam że, s .'2 .
w a ż a ją c a je d n a k część dziadów p rz e m y s ło w y c h m iała u le c u sp o łe c z n ie niu. P rzez u sp o łe c z n ie n ie SL ro z u m ia ło p rz e ję c ie p rz e d s ię b io rs tw „p rzez s p o łe c z e ń stw o z o rg a n iz o w a n e w fo rm ie s p ó łd z ie lc z e j b ąd ź s a m o rz ą d o w e j" 22. U sp o łe c z n ie n ie m iało d o ty c z y ć p rz e m y s łu d ro b n e g o i ś re d n ie go, zw łaszcza p rz e tw ó rc z e g o , ściśle z w ią z a n e g o z ro ln ictw e m . O k re ś la ją c g a łę z ie p rz e m y słu , m a ją c e u le c u sp o łe c z n ie n iu , w s k a z y w a n o ta k ie je g o ro d z a je , w k tó ry c h zm ian a c h a ra k te r u w ła sn o śc i z p ry w a tn e j na sp o łe c z n ą n ie sp o w o d o w a ła b y sp a d k u p ro d u k c ji. B io rąc za k ry te riu m fo rm ę u sp o łe c z n ie n ia SL w y ró ż n ia ło d w a je g o ro d z a je :
1) u sp o łe c z n ie n ie w fo rm ie sp ó łd z ie lc z e j, 2) u sp o łe c z n ie n ie w fo rm ie sa m o rz ą d o w e j.
W e d łu g SL p rz e m y sł p rz e tw ó rc z y , sp o ż y w c z y o ra z p rz e d s ię b io rs tw a z a jm u ją c e się zb y tem a r ty k u łó w ro ln y c h w in n y zo stać z o rg a n iz o w a n e w fo rm ie sp ó łd zielcz ej. S p ó łd zielczo ść b y ła sz e ro k o ro z p o w sz e c h n io na, zw łaszcza n a w si, w P o lsce m ię d z y w o je n n e j, stą d is tn ia ła re a ln a m ożliw o ść w y k o rz y s ta n ia n a b y ty c h w ty m w z g lę d zie d o św ia d c z e ń 23. S am o rząd g o sp o d a rc z y n a to m ia st w in ie n p rz e ją ć p rz e d s ię b io rstw a p ro d u k u ją c e d o b ra o c h a ra k te r z e u ż y te c z n o śc i p u b lic z n e j, ta k ie ja k : „ z a k ła d y e le k tr y fik a c y jn e , g azo w e, w o d n e , k o m u n ik a c ji tra m w a jo w e j i a u to b u s o w e j" 24. SL w sw y c h k o n c e p c ja c h w o k re s ie m ię d z y w o je n n y m p rz e zn a cza ło sa m o rz ą d o w i g o sp o d a rc z e m u d e c y d u ją c ą , ro lę w ży ciu g o s p o d arczy m k ra ju . W p ra w d z ie w p ro g ra m ie z 1941 r. n ie je s t o n a w y ra ź n ie o k re ślo n a , m ożna je d n a k p rz y p u sz c z a ć , że K o m isja P ro g ra m o w a o p ie ra ła się n a w c z e śn ie jsz y c h u sta le n ia c h .
N a jw y ż sz ą je d n o s tk ą sa m o rz ą d u g o sp o d a rc z e g o — w e d łu g k o n c e p cji M iłk o w sk ie g o z 1934 r.2s — m iała b y ć N a c z e ln a Izba G o sp o d a rc z a (NIG), k ie ru ją c a ży c ie m g o sp o d a rc z y m p a ń stw a . O n a b y ła b y w ła ś c ic ie lem w sz y stk ic h u sp o łe c z n io n y c h w a rs z ta tó w p ro d u k c ji, d e c y d o w a ła b y o ich p o w o ła n iu do ży c ia b ą d ź lik w id a c ji. Z^dafcia sw e N IG m iała s p e ł n iać p rz y p ęrn o cy n iż sz y c h — tj. w o je w ó d z k ic h , p o w ia to w y c h i g m in n y c h — je d n o s te k sa m o rz ą d o w y c h . Ich z a d a n ie m b y ło b y c z u w a n ie n a d ca ło k sz ta łte m s p ra w g o sp o d a rc z y c h n a sw oim te re n ie . W y n ik a stą d , że ży ciem g o sp o d a rc z y m k r a ju k ie ro w a ć m iała N IG i sa m o rz ą d g o s p o d a r czy. P a ń stw u p o z o sta w io n o je d y n ie fu n k c ję o g ó ln e j k o n tro li n a d d zia ła ln o ś c ią sa m o rz ą d u i p ra w o d e le g o w a n ia sw y c h p rz e d sta w ic ie li do
w sz y stk ic h o g n iw sa m o rz ą d o w y c h . C zy k o n c e p c ja o rg a n iz a c ji ży c ia g o s p o d a rc z e g o u le g ła zm ian ie w czasie o k u p a c ji — tru d n o j e s t u sta lić .
£S Tamże.
13 Liczba spółdzielni w ynosiła w 1937 r. 14 725, liczba czło n k ó w 3 m!n 120 tys. — W. R u s i ń s k i , R o zw ó j go sp o d a rczy ziem p o lskich , W a rsz a w a 1973, s. 432.
и „ P rzeg ląd ” 1941, n r 10, s. 3. •3 M i ł k o w s k i , op. cit., s. 67—72.
P ro g ra m z 1941 r. n ie p o d a je n a te n te m a t ż a d n y c h in fo rm ac ji. M o żna p rz y p u sz c z a ć , że w p o d o b n y sp o só b w y o b ra ż a n o so b ie o rg a n iz a c ję g o s p o d a rk i p o ls k ie j po w o jn ie. W y ra z e m te g o b y ł p ro je k t o m in ię c ia p o w sz e c h n e g o u p a ń s tw o w ie n ia n a rz e c z u sp o łe c z n ie n ia .
D o n a jw a ż n ie js z y c h g a łę z i g o sp o d a rk i, m a ją c y c h p o z o sta ć w rę k a c h p ry w a tn y c h , n a le ż a ło ro ln ic tw o . Z am iesz czo n e w p ro g ra m ie te z y p rz e b u d o w y u s tr o ju ro ln e g o , m ia ły śc isły z w ią z e k z s y tu a c ją p o lsk ie j w si w la ta c h m ię d z y w o je n n y c h , a zw łaszcza z d zieja m i re fo rm y ro ln e j. U s ta w a z 1925 r. z a k ła d a ła p a r c e la c ję n a d w y ż e k ziem i p o n a d 180 h a za o d sz k o d o w a n iem ; n a te re n a c h Z a c h o d n ie j B iało ru si i W o ły n ia — n a d w y ż e k p o n a d 300 ha. W m a ją tk a c h u p ra w ia ją c y c h ro ś lin y p rz e m y sło w e m ak sim u m p o s ia d a n ia m ogło b y ć p rz e s u n ię te do 700 h a 28. P ie rw sz e ń stw o w n a b y w a n iu p a rc e lo w a n e j ziem i m ieli fo rm a ln ie m ało ro ln i i b e z ro ln i. W y s o k ie c e n y n a ziem ię s p ra w iły je d n a k , że p ra k ty c z n ie m o g li k iip o w ać ją je d y n ie zam o żni chłopi. M a ło ro ln i i b e z ro ln i ch ło p i k u p u ją c ziem ię p o p a d a li w długi. L ata k ry z y s u g o sp o d a ro z e g o (1929— — 1934) p rz y n io s ły p o g o rs z e n ie s y tu a c ji w si; zm alał ta k ż e o b sz a r p a r c e lo w a n e j ziem i. W s y tu a c ji c ię ż k ie g o p o ło ż e n ia m a te ria ln e g o lu d n o ści w si i w y so k ic h c e n ziem i — n a r a s ta ł g łó d ziem i. P o ja w iły się p ro je k ty zm ian y u s ta w y z 1925 r.; SL w 1935 r. p o w ró c iło do p o s tu la tu d o k o n a n ia re fo rm y ro ln e j bez o d sz k o d o w a n ia d la w ła śc ic ie li zie m sk ic h 27.
W 1941 r. SL p ro p o n o w a ło zm o d y fik o w a n ie u s ta w y o re fo rm ie ro l n e j w ty m p u n k c ie , w k tó ry m m ó w iła ó n a o m ak sim u m p o sia d a n ia d la o b sz a rn ik ó w (180 ha). P o p rze z z m n ie jsz e n ie teg o m ak sim u m SL ch c ia ło zw ię k szy ć z a p a s ziem i p rz e z n a c z o n e j do p a rc e la c ji, a b y w ten sp o só b z a sp o k o ić g łó d ziem i p a n u ją c y n a w si: „D o ch o d zim y do p rz e k o n a n ia , że trz e b a ó w za p as p o w ię k sz y ć , z m ie n ia ją c u s ta w ę w ty m m ie jsc u , g d zie m ów i się o m ak sim u m p o s ia d a n ia " 28. N ie sfo rm u ło w a n o je d n a k w 1941 r. in n e g o m ak sim u m p o s ia d a n ia . D o p iero n a łam ac h „ P rz e b u d o w y " w 1942 r., u s ta lo n o m ak sim u m p o s ia d a n ia d la w łaśc ic ieli ziem sk ich n a 50 h a 29. W 1941 r. SL n ie o k re ś liło ta k ż e w ie lk o śc i g o sp o d a r s tw m a ją c y c h p o w sta ć z ro z p a rc e lo w a n y c h fo lw a rk ó w . S u g e ro w a n o je d y n ie , że n ie p o w in n y b y ć o n e m a łe i słab e. „ Ja k ie ż m a b y ć w y jś c ie s k o ro d e c y d u je m y się tw o rz y ć n o w e g o s p o d a rstw a , k tó r y c h sza n se ro b ie n ia in te re s ó w s ą m a łe ''30 — z a p y ty w a n o cz y te ln ik ó w . W „ P rz e b u d o w ie ” w 1942 r. o b sz a r n o w o tw o rz o n y c h g o s p o d a rstw o k re ś la n o w g ra 20 C. M a d a j c z y k , B urżu a zyjn o -o b sza rn icza reform a rolna w Polsce 1918— — 1939, W a rszaw a 1956, s. 205.
27 P rogram y stro n n ic tw lu d o w y c h , oprać. S. L a t o , W. S t a n k i e w i c z , W a r szaw a 1969, s. 253.
29 „P rzeg ląd " 1941, n r 10, s. 4. 20 „P rzebudow a", II 1942. 20 „P rzeg ląd " 1941, n r 10, s. 4.
n ic a c h 6— 25 ha. SL ch c ia ło w ię c o p rz eć ro ln ic tw o na g o s p o d a rstw a c h ś re d n ie j w ielk o ści. Z w ię k sz e n ie z a p asó w ziem i n a p a r c e la c ję — p ro je k to w a n e w 1941 r. — m iało o d b y ć się w fo rm ie w y w ła sz c z e n ia o b s z a rn ik ó w bez o d sz k o d o w a n ia . SI n a w ią z y w a ło w ięc w tym p u n k c ie do p ro g ra m u z 1935 r.
P o p rzez re fo rm ę ro ln ą SL ro z u m ia ło nie ty lk o sam ą p a rc e la c ję z ie m i. Z alicz an o do n ie j p o n a d to k o m a sa c ję ziem i, m e lio fa c ję , u p o rz ą d k o w a n ie s ta n u p o s ia d a n ia o ra z o rg a n iz a c ję za b u d o w y w ie js k ie j. T a k ro zu m ian ą re fo rm ą ro ln ą k ie ro w a ć m iało p a ń s tw o , p o s ia d a ją c e d o ś w ia d czen ie w p rz e p ro w a d z a n iu a k c ji n a ta k sz e ro k ą sk alę, d y s p o n u ją c e a p a ra te m a d m in is tra c y jn y m o ra z sa n k c ja m i p ra w n y m i. P isan o , że „ n a le ż y ty ła d i ce lo w o ść d ać m oże p rz e ję c ie a k c ji p rz e z p a ń stw o , k tó re m oże d y sp o n o w a ć d o sta te c z n ą siłą, o p ie k ą i k ie ro w n ic tw e m " 31.
SL p o stu lo w a ło p o n a d to z o rg a n iz o w a n ie d o b ro w o ln e g o p rz e s ie d le nia c h ło p ó w z p rz e lu d n io n y c h re jo n ó w k r a ju d o re jo n ó w , gd zie za p as ziem i do p a rc e la c ji b y ł duży. C h o d ziło tu o ziem ie z a c h o d n ie i p ó łn o c n e. P isa n o w p ro g ra m ie : „Z p o łu d n ia i śro d k a k ra ju o d p ły n ą ć m uszą na zach ó d i p ó łn o c z o rg a n iz o w a n e g ru p y łu d zi do p o w ia tó w z z a p a sem z ie m i" 32. Z in n y c h p o s tu la tó w SL o d n o śn ie do p rz e b u d o w y u s tro ju ro ln eg o , n a le ż y w y m ie n ić p o stu la t p o m o cy dla n o w y c h o sied li o raz sp ra w ę o rg a n iz a c ji p ro d u k c ji ro ln e j. R o ln ic tw o — w e d łu g za sad p ro g ra m u — p o w in n o b y ć z o rg a n iz o w a n e n a z a s a d a c h sp ó łd zielcz y ch . N a w si m ia ły z o stać z o rg a n iz o w a n e w sz y s tk ie ro d z a je sp ó łd z ie ln i — „ k re d y to w e , sp o ży w cze, p rz e tw ó rc z e , h a n d lo w e ”33.
P ro g ra m z 1941 r. n ie z a w ie ra ł ż a d n y c h w y ra ź n y c h p ro p o z y c ji u ło ż e n ia s to su n k ó w w si i m iasta, ch ło p ó w i ro b o tn ik ó w . S fo rm u ło w an y w e d łu g za sad a g ra ry z m u , p ro g ra m te n s ta w ia ł w o e n tru m z a in te re s o w a n ia s p ra w y chłop ów , p rz e c iw sta w ia ł się n a d m ie rn e j u rb a n iz a c ji, s k u p ia n iu lu d n o śc i w w ie lk ic h m ia sta c h , d o m ag ał się lik w id o w a n ia d y s p ro p o rc ji m ięd zy m iastem a w sią. W ią z a ło się to z o b aw ą, a b y ro zw ó j w ie lk ie g o p rz e m y słu i a g lo m e ra c ji m ie jsk ic h n ie d o p ro w a d z ił do w y lu d n ie n ia w si i n a d m ie rn e g o o d p ły w u m ło d zieży w ie js k ie j do m iast. A g ra ry s ty c z n e k o n c e p c je p rz e b u d o w y g o sp o d a rc z e j n ie z a jm o w a ły się p ro b lem e m ro b o tn ik ó w . W 1942 r. n a łam ac h „K u Z w y c ię stw u ” u k a zał się je d e n a r ty k u ł p o św ię c o n y sto su n k o w i ru c h u lu d o w e g o do ru c h u ro b o tn icz eg o , w k tó ry m z w ró co n o u w a g ę n a e le m e n ty łą c z ą c e ch ło p ó w i ro b o tn ik ó w : „Ł ączy n a s p ra c a , b o jo w a n ie o re a liz a c ję id e a łó w d em o k ra c ji, o sp ra w ie d liw o ść s p o łe c z n ą ” 34. W y n ik a stą d , że SL „R o ch ” w i
31 Tam że. 32 Tam że, s. 5. 33 Tam że, s. 6.
d z ia ło k o n ie c z n o ść p o d ję c ia i ro z w ią z a n ia s p ra w y ro b o tn ik ó w ro ln y c h , s p ra w ę ro b o tn ik ó w w m ia sta c h p o z o s ta w ia ją c p a r tn e ro w i w W ie lk ie j C z w ó rc e — P o lsk ie j P a rtii S o c ja lis ty c z n e j (PPS). SL b ro n iło in te re só w b o g a ty c h ch łopów . Z w ra c a ło się w sw y m p ro g ra m ie p rz e c iw k o tym w sz y stk im e le m e n to m , k tó re d o k u c z a ły im w la ta c h p o p rz e d z a ją c y c h w y b u c h II w o jn y św ia to w e j, p rz e c iw k o o b sza rn icze j, k o n k u re n c ji r y n k o w e j, u tru d n ie n io m w n a b y w a n iu ziem i, n o ży c o m ce n i m o n o p o lis ty c z n e m u u s ta la n iu ce n a r ty k u łó w p rz e m y sło w y c h . P o p arc ia , ja k ie SL u d z ie la ło b o g a ty m ch ło p o m n ie n a le ż y je d n a k tra k to w a ć ja k o w y ró ż n ik a p ro g ra m u z 1941 r. A g ra ry ś c i w o k re s ie m ię d z y w o je n n y m n ie w ie le za jm o w a li s ię p ro b le m a m i in n y c h g ru p lu d n o śc i w ie js k ie j p o za w a rs tw ą za m o żn y ch ch ło p ó w . W z w ią z k u z ty m p o m in ię c ie w p ro g ra m ie w 1941 r. in te re s ó w p ro le ta r ia tu w ie jsk ie g o n ie b y ło n iczy m n o w y m . D o piero w tra k c ie w o jn y i o k u p a c ji SL zaczę ło p o d d a w a ć re w iz ji n ie k tó re h a sła p ro g ra m o w e . W p ie rw s z y c h la ta c h o k u p a c ji SL n ie w p ro w a d z a ło je d n a k n o w y c h h a s e ł do sw o je g o p ro g ra m u , z w ra c a ło je d y n ie u w a g ę c z y te ln i k ó w n a n o w e p ro b le m y , k tó r e w y m a g a ły ro z w ią z a n ia . P rz y c z y n ą p o d e jm o w a n ia re w iz ji b ą d ź u z u p e łn ia n ia h a s e ł p ro g ra m o w y c h b y ły -m . in. d o św ia d c z e n ia o k u p a c y jn e w si p o lsk iej. P o lity k a o k u p a n ta zm ien iała s tru k tu r ę u s tro ju g o sp o d a rc z e g o — n a co SL n ie m og ło p o z o sta ć o b o ję t n e .
Is to tn ą ro lę w k w e stii p rz e b u d o w y p o w o je n n e j P o lsk i o d g ry w a ły ró w n ie ż p o s tu la ty d o ty c z ą c e p rz e b u d o w y sz k o ln ictw a . O p u b lik o w a n e z o s ta ły o n e n a łam ac h „K u Z w y c ię s tw u ” w 1942 r.35 SL w id ziało k o n ie c z n o ść p rz e b u d o w y ca łe g o s y s te m u o św ia to w e g o w P o lsc e w celu u m o ż liw ie n ia w sz y stk im w a rstw o m sp o łecz n y m k o rz y s ta n ia z n a ro d o w e g o d o ro b k u k u ltu ra ln e g o , a ta k ż e w c e lu u z d ro w ie n ia s tr u k tu r y s p o łe c z n o -k u ltu ra ln e j, d z ie lą c e j s p o łe c z e ń s tw o n a in te lig e n c ję i n ieo św ie- c o n y lu d 38. P rz e d s ta w ia ją c sw ą p ro p o z y c ję w k w e stii p rz e b u d o w y s y s te m u o św ia to w e g o , SL z w ró c iło u w a g ę g łó w n ie n a szk o ln ic tw o p o d s ta w o w e i śre d n ie , p ro b le m sz k ó ł w y ż sz y c h je d y n ie s y g n a liz u ją c . W p ro g ra m ie w y p o w ie d z ia n o się za p o w sz e c h n o śc ią k s z ta łc e n ia m łod zieży do o s ie m n a stu la t o ra z za je d n a k o w y m pozio m em k s z ta łc e n ia w szk o ła c h d o s tę p n y c h ' d la w s z y s tk ic h w a rs tw sp o łecz n y ch : „P o w sze ch n e k s z ta łc e n ie w in n o o b ją ć d ziec i i m ło d zież do o s ie m n a ste g o ' ro k u życia. S zkoła w in n a b y ć dla w s z y stk ic h g ru p sp o łe c z n y c h je d n a k o w a " 37. P o s tu la ty te w s k a z u ją w y ra ź n ie n a d ą ż e n ie SL do z lik w id o w a n ia b a rie r is tn ie ją c y c h m ięd zy o św ia tą w ie js k ą , a o ś w ia tą d la lu d n o śc i m ie jsk ie j. SL w sw y c h p o s tu la ta c h o św ia to w y c h d ą ż y ło d o p o d n ie s ie n ia p oziom u 35 T am ie, s. 3, 36 Tamże. 3ł Tam że, s. 4.
w y k sz ta łc e n ia m ło d zieży w ie jsk ie j. W y s tę p o w a n o , a b y „c ały w y s iłe k p a ń stw a , sam o rz ąd u i s p o łe c z e ń s tw a s k o n c e n tro w a n y b y ł na to, żeby się ju ź n ie p o ja w iły szk ó łk i w ie jsk ie o c z te re c h czy sze ściu o d d z ia ła c h " 38. P o stu lo w a n o w p ro w a d z e n ie p o w sz e c h n e j, o b o w ią z k o w e j i b e z p ła tn e j szk o ły sie d m io k la s o w e j. Po u k o ń c z e n iu te j sz k o ły n a u k ę k o n ty n u o w a ć m o żn a b ę d z ie w o g ó ln o k s z ta łc ą c y c h b ąd ź za w o d o w y c h sz k o łach śre d n ic h , d o stę p n y c h dla w sz y stk ic h . „S zk o ły ś re d n ie w in n y p rz y j m ow ać m ło d zież ze w sz y s tk ic h g ru p s p o łe c z n y c h " 39 — p isa n o w „K u Z w y c ię stw u ". P ro b lem o m szk o ln ic tw a w y ż sz eg o p o św ię c o n o w p ro g r a m ie n ie w ie le u w a g i, p o d k re ś la ją c je d y n ie s p ra w ę d o stę p u m łod zieży w ie js k ie j do szk ó ł w y ż sz y ch . B ra k 4 b a rd z ie j szc zeg ó ło w y c h p ro je k tó w w te j k w e stii je s t zro zu m iały . P oziom w y k s z ta łc e n ia lu d n o ści w ie js k ie j w o k re s ie m ię d z y w o je n n y m b y ł b a rd z o nisk i, stą d s p ra w ą p ie rw s z o rz ę d n e j w agi b y ło z lik w id o w a n ie a n a lfa b e ty z m u p o p rzez ro zw ó j szk o l n ic tw a p o d sta w o w e g o i ś re d n ie g o dla m ło d zieży w ie js k ie j. S p ra w y szk o ln ic tw a w y ż sz eg o o d su n ię to tym sam ym na d a lsz y plan.
P ro g ra m p rz e b u d o w y P olski p o w o je n n e j, p rz e d s ta w ia n y na łam ach c e n tr a ln e j p ra s y lu d o w e j, n ie zaw sze b y ł z g o d n y z w y o b ra ż e n ia m i lu do w có w w te re n ie . T e re n o w e o śro d k i lu d o w e, n a łam ac h w y d a w a n e j p rz e z sieb ie p ra s y , p rz e d s ta w ia ły sw o ją w iz ję P olsk i n ie p o d le g łe j. W o k re s ie o m a w ia n y c h tu la t 1939— 1942 w sz y stk ie n iem al o śro d k i lu d o w e p o p ie ra ły k o n c e p c je fe d e ra c y jn e rz ą d u S ik o rs k ie g o 40. Z a g a d n ie niem ży w o d y sk u to w a n y m p rzez p ro w in c jo n a ln ą p ra s ę k o n s p ira c y jn ą b y ł k s z ta łt te r y to r ia ln y Polski. W d y s k u s ji na te n te m a t z a ry so w a ły się ró ż n ic e. P o w sz e c h n ie u w a ż a n o je d n a k , że p o w in n o n a s tą p ić p rz e m ieszc zen ie g ra n ic P olski n a za ch ó d i p ó łn o c. W sie rp n iu 1943 r. rz e szo w sk ie „ W ie śc i" p o stu lo w a ły , b y „Ś ląsk i P ru sy z n a la z ły się w g r a n ic a c h P o lsk i" 41. O d k o ń c a 1943 r. d y s k u s ja w o k ó ł ziem zach o d n ich i p ó łn o c n y c h na łam ac h pism lu d o w y c h p rz y g a s ła . W o rb ic ie z a in te re so w a ń z n a la zła się g łó w n ie g ra n ic a w sc h o d n ia . C h a ra k te ry s ty c z n e , że g d y p ra s a c e n tra ln a „R ocha" w y z n a c z a ła k ie ru n e k e k s p a n s ji na w sc h ó d 42, te re n o w a p ra s a lu d o w a ja k o p e w n ik s ta w ia ła w 1944 r. lin ię g ra n ic z n ą n a O d rz e i N y sie Ł u ży c k iej, a w s p ra w ie g ra n ic y w sc h o d n ie j n a siliła g ło sy , m ó w ią c e o linii C u rz o n a 43.
N a czele s p ra w o d n o ś n ie do p rz e b u d o w y g o s p o d a rc z e j z n a la zła się na łam ac h p ra s y te re n o w e j re fo rm a ro ln a . C zaso p ism a p ro w in c jo n a ln e
Tam że, s. 3. 38 Tam że, s. 4.
40 Z. J. H i r s z , T erenow a prasa k o n sp ira cyjn a ruchu lu d o w eg o 1339— 1-Î5, W arszaw a 1977, s. 145— 146.
41 „W ie ści" 22 V III 1943, cyt. za: tam że, s. 151. <г Tam że, s. 152.
sta ły na g ru n c ie p rz e p ro w a d z e n ia re fo rm y ro ln e j bez o d sz k o d o w a n ia (np. „T y g o d n ik L u d o w y " 8 m a rc a 1944; „M yśl C h ło p sk a " 1 lip ca 1943). N a jw ię k sz e je d n a k z a in te re s o w a n ie p rz e b u d o w ą g o s p o d a rk i ro ln e j w y k a z a li lu d o w c y R zeszo w szczy zn y , g d zie b y ło d u że ro z d ro b n ie n ie g ru n tó w c h ło p sk ic h i g d zie chłopi o d cz u w ali w ie lk i g łó d ziem i. „W ie ści" w R zeszo w sk iem 'p r o p a g o w a ły b e z w z g lę d n e p rz e p ro w a d z e n ie re fo rm y ro ln e j bez w y k u p u i o d sz k o d o w a n ia . D o m ag ały się o b ję c ia p a rc e la c ją w ie lk ie j w łasn o śc i p ry w a tn e j, p a ń s tw o w e j i d ó b r k o ś c ie ln y c h . „ W ie śc i" p ro p o n o w a ły p o z o sta w ie n ie d o ty c h c z a s o w y m p o sia d a c z o m ty lk o 25 ha ziem i u ż y tk o w e j, a n ie 50 ha, ja k su g e ro w a ło CKRL lu b w y p ła c e n ie w ła śc ic ie lo m e k w iw a le n tu p ie n ię ż n e g o ró w n e g o w a rto ś c i ró w n ie ż ty l k o 25 h a 44. Z a n a jb a rd z ie j e k o n o m ic z n e u zn a n o g o s p o d a rstw a od 6— — 15 h a 43, p o d cz as g d y CKRL g ra n ic ę w ła sn o śc i p rz e s u w a ło do 25 ha. „W ie śc i" p ro p o n o w a ły p o n a d to p rz e z n a c z y ć część ziem i n a d ziałk i w a rz y w n ic z e p rz e z n a c z o n e dla ro b o tn ik ó w i in te lig e n c ji p r a c u ją c e j48.
W lu d o w e j p ra sie te re n o w e j p o ru sz a n o je szc ze je d e n is to tn y p ro b lem zw ią z a n y z p rz e b u d o w ą sp o łe c z n o -g o sp o d a rc z ą P o lsk i — tj. u s p o łe c z n ie n ie g o sp o d a rk i. „W ie śc i" u w a ż a ły , że m u szą z n ik n ą ć n a z a w sze p ry w a tn e za k ła d y p ro d u k c y jn e , z a ró w n o p rz e m y s ło w e ja k i ro ln i cze, c z e rp ią c e z y sk z p ra c y n a je m n e j47. W lu d o w y m c z a so p iśm ie n n ic tw ie d o m in o w ało p rz e k o n a n ie o w y ją tk o w e j i o g ro m n e j ro li sp ó łd z ie l c zo ści43.
In s ty tu t H isto rii UŁ In te rd y sc y p lin a rn y Z espół S tru k tu r i P rzem ian S połecznych W si od S chyłku X VIII d o P ołow y XX w.
Тереса Яницка О Б Р А З Н А РО Д Н О Й П О Л ЬШ И В СВЕТЕ П О Д П О Л Ь Н О Й П РЕССЫ Н А РО Д Н О Й Г РУ П П И РО В К И РОХ В 1939— 1942 ГГ. Коммюнике основано на использовании журналов, издаваемых Центральным Руководством народного движения, которое во время второй мировой войны и гитле ровской оккупации носило криптоним „РОХ". Это, в основном, „П ш еглёнд" и „Ку Звычгнству" с 1929— 1942 гг., когда печатались программные постулаты. С самого начала оккупации Н ародная группировка „РО Х " выступила за перемещение границ
'А „W ie ści" 24 X 1943, cy t. za: tam że, s. 214. 45 Tamże.
48 Tam że.
47 „W ieści" 5 VI 1943, cyt. za: tam że, s. 222. 48 „Ś w iat M łodych" X 1943, cyt. za: tam że, s. 223.
на исторические земли Польши нп Западе. В 1943 г. чётко установили западную границу на Одре и Мысе Л ужицкой. Вопрос установления Польских границ связывали с проблемой бепопастиости в Европе, пропагандируя на строш ш ах печати идею федерации стран Центральной Европы. В концепции экономических преобразований в послевоенной Полцше Н ародн ая Группировка „Рох" предвидела существование трёх видов собственности: государственной, обобществлённой, а такж е частной. Р а з витие кооперации и экономического самоуправления долж но было играть главную роль. Высказывались за проведение аграрной реформы без выкупа и возмещения убытков прежним владельцам. Кроме того, в программе обратили внимание на проблемы образования в деревне, подчёркивая особенное значение развития начальной школы в деревне, а такж е на проблему возможности поступления сельской молодёжи в средние и высшие школы. «
