Nawrocki, Stanisław
"Reformy agrarne na Warmii na
początku XIX wieku", Janusz Jasiński,
Olsztyn 1967 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2, 275-278
C ie k a w e j e s t tu s p o str z e ż e n ie a u to r k i, że D a n ty sz e k p rz e d ś m ie rc ią u p o rz ą d k o w a ł s w o ją k o re s p o n d e n c ję , m ó g ł w ię c lis ty p rz y c h y ln e n o w in k o m re lig ijn y m u s u n ą ć .
R o z d z ia ł V p o ś w ię c iła a u to r k a d z ia ła ln o ś c i D a n ty s z k a ja k o b is k u p a c h e łm iń s k ieg o w la ta c h 1530— 1538. W s p o rz e z K o stk ą n a s e jm ik u je s ie n n y m 1533 r. D a n ty sze k w y ra ź n ie p o d k re ś lił s w o ją p o lsk o ść . I n te r e s u ją c e , że w 1540 r. p ro p o n o w a ł on, a b y b o g a te z a k o n y w O liw ie , P e lp lin ie i K a r tu z a c h p rz e z n a c z y ły n ieco p ie n ię d z y n a szk o łę w C h ełm n ie.
W re sz c ie o s ta t n i ro z d z ia ł V I o m a w ia d z ia ła ln o ś ć D a n ty s z k a ja k o b is k u p a w a rm iń s k ie g o w la ta c h 1538— 1548. O k re s te n z n a m io n u je z je d n e j s tr o n y z w a lc z a n ie lu te r a n iz m u w e w ła s n e j d ie c e z ji, z d ru g ie j z a ś k o la b o r a c ja p o lity c z n a z l u t e r a n in e m k się c ie m A lb re c h te m w e d łu g z a s a d y c u iu s reg io , e iu s r e lig io . O m ó w io n o tu ta k ż e z w ią z k i D a n ty s z k a z h u m a n is ta m i p ru s k im i W. G n a p h e u s e m , J . S a b in u s e m , J . P o lia n d r e m , E. H e ssu se m . P r z y ja ź ń D a n ty s z k a z k s ię c ie m A lb re c h te m n a le ż y c h y b a w ią z a ć z ty m , że p ro te g o w a ł o n D a n ty s z k a n a t r o n b is k u p i n a W a rm ii. T r z e b a te ż p o d k re ś lić z n a c z n ą d z ia ła ln o ś ć D a n ty s z k a d la ro z w o ju h u m a n iz m u n a W a rm ii, w y ra ż a ją c ą się z w ła sz c z a w tw o rz e n iu b ib lio te k i lid z b a rs k ie j, czy też w m e c e n a c ie lite ra c k im . I n te r e s u ją c e je s t w re sz c ie n a ś w ie tle n ie s to s u n k ó w K o p e r n ik a z D a n ty sz k ie m .
W k o ń c u n a le ż y s tw ie rd z ić , iż z a j m u ją c s ię D a n ty sz k ie m , w p ie rw tr z e b a w y k o r z y s ta ć ż y cio ry s D a n ty s z k a p ió ra W . P o c i e c h y 10, a d o p ie ro p ó ź n ie j ro z p r a w ę M iille r-B le ss in g , g d y ż j e s t o n a n a p is a n a ty lk o w o p a rc iu o część z a c h o w a n y c h ź ró d eł. J a n u s z M a lle k J a n u s z J a s i ń s k i , R e fo r m y a g ra rn e n a W a r m ii n a p o c z ą tk u X I X w ie k u , O ls z ty n 1967, ss. 271. O śro d e k B a d a ń N a u k o w y c h im . W . K ę trz y ń s k ie g o . R o z p ra w y i M a te ria ły n r 16. D z ieje g o s p o d a rc z e ziem p o ls k ic h w X IX w ie k u b u d z ą szc z eg ó ln e z a i n te r e so w a n ie h is to ry k ó w ze w z g lę d u n a is to tn e z m ia n y , j a k i e z a c h o d z iły w te d y w te j d z ie d z in ie życia. D o ty c h cz a so w y , z m u rs z a ły ju ż i h a m u ją c y p o s tę p u s tr ó j fe u d a ln y u s tę p o w a ł m ie js c a n o w e m u p o rz ą d k o w i, u s tro jo w i k a p ita lis ty c z n e m u . Z m ia n y n ie n a s tę p o w a ły j e d n a k a u to m a ty c z n ie i ła tw o ; n o w a rz e c z y w is to ść r o d z iła się p o w o li, w ś ró d lic z n y c h w a lk sp o łe c z n y c h i a n ta g o n iz m ó w .
K s z ta łto w a n ie się n o w e g o u s tr o ju s p o łe c z n o -g o s p o d a rc z e g o b y ło szczeg ó ln ie is to tn e w s to s u n k u do w s i i r o ln ic tw a . Z a c h o d z ą c e w te d y n a w s i z m ia n y m ia ły p o d s ta w o w e z n a c z e n ie d la d a lsz e g o ro z w o ju sp o łe c z e ń stw a . Z te g o te ż p o w o d u h i s t o r y c y n a z ja w is k o to z w ró c ili w o s ta tn ic h la ta c h szc z eg ó ln ą u w a g ę. U k a z a ło się w z w ią z k u z ty m w ie le p u b lik a c ji n a u k o w y c h , p o ś w ię c o n y c h re fo r m o m ro ln y m n a z ie m ia c h p o lsk ic h w X IX w ie k u i ich w p ły w o m n a d a lsz y ro z w ó j k r a ju .
O m a w ia n a tu p u b lik a c ja J a n u s z a J a s i ń s k i e g o z a s łu g u je n a s p e c ja ln ą u w a g ę. D o ty c zy o n a b o w ie m t e r y to r iu m d o ty c h c z a s m a ło z n a n e g o , je ś li ch o d zi o je g o ro z w ó j g o s p o d a rc z o -s p o łe c z n y . B y ło on o ta k ż e sp e c y fic z n e p o d w ie lo m a w z g lę d a m i, p rz e d e w s z y s tk im z p o w o d u w y ją tk o w o d u ż ej lic z b y m a ją tk ó w n a le ż ą c y c h do k r ó la (fisk u sa ), a ty m s a m y m z p rz e w a g ą ch ło p ó w k ró le w s k ic h n a d s z la c h e c k im i.
10 W . P o c i e c h a , D a 7 ityszek J a n , P o ls k i s ło w n ik b io g ra fic z n y , t. 4, K ra k ó w 1938, ss. 424— 430.
2 7 6 R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A
A u to r słu sz n ie p o d z ie lił o p ra c o w a n ie n a trz y p o d s ta w o w e g ru p y ro zd ziałó w . Do p ie rw s z e j n a le ż y ro z d z ia ł p o św ięc o n y s y tu a c ji sp o łe c z n o -g o s p o d a rc z e j w si w a r m iń s k ie j w d ru g ie j p o ło w ie X V I II w ie k u (od p ie rw s z e g o ro z b io ru P o lsk i). J e s t to p u n k t w y jś c io w y do d a lsz y c h ro z w a ż a ń . P r z e d s ta w io n o t u p o ło ż e n ie p o szczeg ó l n y c h k a te g o r ii ch ło p ó w w o m a w ia n y m re g io n ie . Z w ró co n o u w a g ę szczeg ó ln ie n a w ie lk o ść u ż y tk o w a n y c h lu b p o s ia d a n y c h p rz e z n ic h g o sp o d a rstw , w y p o sa ż e n ie w i n w e n ta r z ż y w y i m a r tw y o ra z n a w ie lk o ść ró ż n e g o r o d z a ju o b c ią że ń , p rz e d e w sz y s tk im c h a r a k t e r u p a ń sz c zy ź n ia n e g o . P o d k re ś lo n o te ż s łu sz n ie , że re fo rm y ro ln e n a ó w c ze sn y m e ta p ie ro z w o ju b y ły n a W a rm ii k o n ie c z n e ze w z g lę d u n a u m o ż li w ie n ie d a lsz e g o p o s tę p u w ro ln ic tw ie w z w ią z k u z p o ja w ie n ie m się n o w y c h n a rz ę d z i i n o w y c h m e to d p ra c y . P r z y c z y n iło się te ż d o te g o n ie z a d o w o le n ie ch ło p ó w z is tn ie ją c e g o s ta n u rzeczy.
N a s tę p n e tr z y ro z d z ia ły p o św ię c o n e są p o szczeg ó ln y m ro d z a jo m re fo r m , w p r o w a d z a n y m w k o ń c u X V III i n a p o c z ą tk u X I X w ie k u w p a ń s tw ie p ru s k im , a ty m s a m y m ta k ż e n a W a rm ii, k tó r a od czasu p ie rw s z e g o ro z b io ru P o ls k i w c h o d z iła w s k ła d te g o p a ń s tw a . J a k o p ie rw s z ą re fo r m ę p rz e p ro w a d z o n o lik w id a c ję s z a rw a r k u w o p a rc iu o in s tru k c ję k ró le w s k ą z 1799 r. P o w in n o ś c i c h ło p ó w b y ły w ty m z a k re s ie ró ż n o ro d n e , s z a rw a rk i z aś s ta n o w iły szczeg ó ln ie p o w a ż n e o b c ią że n ie . A u to r b a rd z o in te r e s u ją c o p r z e d s ta w ił s p ra w ę z n ie sie n ia p rz y m u s u p r o p in a c y jn e g o i m lc w n e g o w p ie rw s z y c h la ta c h X IX w ie k u . P r z y m u s te n w p o w a ż n y m s to p n iu b o w ie m n a r z u co n o ch ło p o m p rz e z fis k u s p r u s k i p o p ie rw s z y m ro z b io rz e P o lsk i. P o z n ie sie n iu tej p o w in n o ś c i z o b o w iąz a n o ch ło p ó w do p ła c e n ia z te g o ty tu łu p o d w y ż sz o n e g o p o d a tk u g ru n to w e g o . P e w n e u lg i z a n o to w a ć m o g ła je d y n ie lu d n o ś ć b e z r o ln a i m a ło ro ln a . N a jw ię c e j z a p ła c ili ch ło p i p o s ia d a ją c y w ię k sz e g o s p o d a r stw a . O czy w iście n a r e f o r m a c h ty c h z y sk a ło p a ń stw o .
N a jw a ż n ie js z ą re fo r m ą , p rz e p ro w a d z o n ą w P r u s a c h n a p o c z ą tk u X I X w ie k u , b y ło u w ła sz c z e n ie ch ło p ó w . W e w s ia c h k ró le w s k ic h p r z e p ro w a d z o n o ją n a p o d s ta w ie ro z p o rz ą d z e n ia k ró le w s k ie g o z 1808 r. M iało o n o p o d s ta w o w e z n a c z e n ie d la d a l szego ro z w o ju w si, g d y ż z n o siło je d e n z g łó w n y c h e le m e n tó w fe u d a liz m u . P rz e b ie g re a liz a c ji u w ła sz c z e n ia w e w s ia c h k ró le w s k ic h A u to r p r z e d s ta w ił w sp o só b ja s n y , w y c z e rp u ją c y , u w z g lę d n ia ją c w s z y s tk ie p o d s ta w o w e p ro b le m y . S łu s z n ie p o d k re ś lił, że — m ię d z y in n y m i ju ż w s p o m n ia n y m i — je d n ą z w a ż n y c h p rz y c z y n w p ro w a d z e n ia r e f o r m y b y ło w ie lk ie sp u sto s z e n ie w s i n a W a rm ii w czasie w o je n n a p o le o ń sk ic h . P r z e d w p ro w a d z e n ie m u w ła sz c z e n ia t r w a ł a d łu g a d y s k u s ja w s p ra w ie je j z a k r e s u i m e to d re a liz a c ji. S z la c h ta b ro n ił a się b o w ie m p rz e d p o n ie sie n ie m s t r a t , k tó re u s iło w a ła p rz e rz u c ić n a b a r k i ch ło p ó w . C h o d ziło je j ta k ż e o to , a b y re f o r m a o b ję ła j a k n a jm n ie j ch ło p ó w i to ty lk o b o g a ty c h , k tó rz y b y lib y n a s tę p n ie s p r z y m ie rz e ń c am i s z la c h ty w w a lc e k la s o w e j. O b ro ń c ó w in te r e s ó w c h ło p sk ic h b y ło n ie w ie lu , p rz y czy m n ie z aw sz e k o n s e k w e n tn ie d z ia ła li. O sta te c z n ie w ię c r e fo r m a s ta n o w iła w y p a d k o w ą ty c h te n d e n c ji. W 1811 r. w y sz ła te ż u s ta w a u w ła sz c z e n io w a d la cały ch P r u s . N a leż y s tw ie rd z ić , że d a w a ła o n a ch ło p o m g o rsz e w a r u n k i n iż ro z p o rz ą d z e n ie z 1808 r. P o z a ty m u w ła sz c z e n ie p rz e c ią g a ło s ię p rz e z w ie le la t. S to s u n k o w o n a j s zy b c ie j, bo w c iąg u k ilk u la t, p rz e p ro w a d z o n o u w ła sz c z e n ie c h ło p ó w w e w sia c h k ró le w s k ic h , a le i tu ta j z d a rz a ły się w y p a d k i, że od ro z p o c zę c ia p o s tę p o w a n ia u w ła sz c ze n io w e g o do w rę c z e n ia c h ło p o m d o k u m e n tó w n a d a n i a z iem i m ija ło 20 i w ię cej la t. M u sia ło to p ro w a d z ić do ro z g o ry c z e n ia w ś ró d ch ło p ó w . R e a liz a c ja u w ła sz c ze n ia — co szc z eg ó ln ie w y m a g a p o d k r e ś le n ia — p rz e b ie g a ła n a W a rm ii, j a k i w c a ły m k r a j u , w o s tre j w a lc e p o m ię d z y z a in te r e s o w a n y m i s tr o n a m i o ja k n a jp o m y ś ln ie jsz y w y n ik i k o rz y ści. B yło w z w ią z k u z ty m w ie le p rz e ta rg ó w , p ro c e só w s ąd o w y c h , d o c h o d ze ń k o m is y jn y c h , b u n tó w itp .
S p o ś ró d d w ó c h k o ń c o w y c h ro z d z ia łó w , je d e n o m a w ia re a liz a c ję o ra z s k u tk i u w ła sz c z e n ia , a d ru g i p o ró w n u je sp o só b p rz e p ro w a d z e n ia i r e z u lta ty u w ła sz c z e n ia w p o szczeg ó ln y ch w sc h o d n ic h p ro w in c ja c h p a ń s tw a p ru s k ie g o . N a s u w a ją s ię tu u w a g i w s to s u n k u do p ie rw s z e g o z ty c h ro z d z ia łó w . W y d a je się, że z w ię k sz ą k o rz y śc ią d la k o n s tr u k c ji o p ra c o w a n ia b y ło b y o m ó w ie n ie r e a liz a c ji u w ła sz c z e n ia a lb o łą c z n ie z ro z d z ia łe m p o p rz e d n im , a lb o te ż w o d rę b n y m ro z d z ia le . W k a ż d y m ra z ie s k u tk i u w ła sz c z e n ia n a le ż a ło o m ó w ić w o so b n y m ro z d z ia le . R e z u lta ty u w ła s z c ze n ia w y s tą p iły b y w te d y w y ra ź n ie j. T r z e b a z a z n a c z y ć z re s z tą , że A u to r s łu sz n ie p o d k re ś lił w p ły w u w ła sz c z e n ia n a ro z w a r s t w i e n ie w s i i w z r o s t lic z b y r ą k d o p ra c y n a je m n e j n ie ty lk o w ro ln ic tw ie , a le ta k ż e w p rz e m y śle . W a ż n e j e s t te ż p o d k r e ś le n ie , że r o ln ic tw o u z y sk a ło m o ż liw o ść szy b szeg o ro z w o ju p o d w z g lę d e m te c h n ik i (n o w e b u d o w n ic tw o , le p sz e n a rz ę d z ia i m a sz y n y , n o w e m e to d y p ra c y itp .). B a rd z o is to tn ą i w a ż n ą ro lę o d e g ra ła te ż s e p a r a c ja w s p ó ln o t o ra z k o m a s a c ja g r u n tó w p o s zc z eg ó ln y ch g o s p o d a rstw c h ło p sk ic h . P o z w a la ło to z k o le i n a s p r a w n ie js z e p rz e p ro w a d z e n ie m e lio ra c ji g ru n tó w . P o r ó w n a n ie w y n ik ó w u w ła sz c z e n ia w ró ż n y c h p r o w in c ja c h p ru s k ie g o p a ń s tw a j e s t c e n n y m u z u p e łn ie n ie m o p ra c o w a n ia , g d y ż p o z w a la n a p e łn ie js z ą o cen ę re fo r m p rz e p ro w a d z o n y c h n a W a rm ii. O k a z u je się, że n a W a r m ii p rz e w a ż a ły d u ż e g o s p o d a r s tw a c h ło p sk ie . B r a k u je w ty m w z g lę d z ie w o p ra c o w a n iu ta b e li, k tó r a u w id o c z n ia ła b y k a te g o rie p o szc z eg ó ln y ch g o s p o d a r s tw i o g ó ln y a r e a ł z iem i, p rz y p a d a ją c y n a k a ż d ą z ty c h k a te g o rii. O b c ią ż e n ie g o s p o d a r s tw u w ła sz c z o n y c h w w y n ik u re fo rm y b y ło b a rd z o ró ż n e . W y n o siło on o od k ilk u do k ilk u d z ie s ię c iu ta la r ó w ro c z n ie . N a jb a r d z ie j o b c ią żo n o g o s p o d a r s tw a ch ło p ó w s z a rw a rk o w y c h , k tó rz y d a w n iej p e łn ili n a jró ż n ie js z e p o w in n o śc i.
P o d w z g lę d e m w y k o rz y s ta n e g o m a te r i a ł u ź ró d ło w e g o o p ra c o w a n ie n ie w y w o łu je z a s trz e ż e ń . A u to r s ię g n ą ł d o p o d s ta w o w e g o m a te r i a ł u źró d ło w e g o , p rz e c h o w y w a n e g o w W o je w ó d z k im A rc h iw u m P a ń s tw o w y m w O ls z ty n ie , k o r z y s ta ją c z k ilk u zesp o łó w a k t. Z w r a c a je d y n ie u w a g ę n ie w y k o rz y s ta n ie a k t l a n d r a t u r i g m in , k tó r e ró w n ie ż z a w ie r a ją w ie le in fo r m a c ji ź ró d ło w y c h n a t e m a t s y tu a c ji w si w p ie rw s z e j p o ło w ie X IX w ie k u . N a le ż y za to p o d k re ś lić , że A u to r t r a f i ł d o o d d z ia łu m e rs e b u r s k ie g o D e u tsc h e s Z e n tr a la r c h iv , w k tó ry m ró w n ie ż z n a la z ł m a t e r ia ł ź ró d ło w y p ie rw s z o rz ę d n e j w a rto ś c i. W z w ią z k u z b a z ą ź ró d ło w ą b r a k u je w o p ra c o w a n iu s tw ie r d z e n ia , że d o s tę p n e m a te r ia ły ź ró d ło w e , ja k k o lw ie k m a ją w a r to ś ć p o d s ta w o w ą , s ą j e d n a k ź ró d łe m je d n o s tro n n y m , g d y ż p o k a z u ją z a g a d n ie n ia z p u n k tu w id z e n ia k la s p o s ia d a ją c y c h . B r a k m a te r ia łó w — z re s z tą j e s t to z ja w is k o p o w sz e c h n e — od s tr o n y ch ło p ó w , g d y ż p o je d y n c z e s u p lik i czy s k a r g i z n a j d u ją c e się w a k ta c h u rz ę d o w y c h to je sz c z e n ie j e s t w sz y stk o . A u to r z e b r a ł te ż d u ż y z e s ta w ź ró d e ł d ru k o w a n y c h . S ą o n e b a rd z o ró ż n o ro d n e , g d y ż o p ró cz p o le m ik o b e jm u ją d z ie n n ik i u rz ę d o w e , g a z e ty p o w ia to w e , s t a t y s t y k i i in n e m a te ria ły .
N a le ż y ż ało w a ć , że o p ra c o w a n ia n ie z a o p a tr z o n o w m a p k ę z a s ię g u t e r y t o r ia ln e g o W a rm ii z z a z n a c z e n ie m z n a j d u ją c y c h s ię ta m k ró le w s z c z y z n . B y ła b y to le p sz a s k a la p o r ó w n a w c z a s to s u n k u te g o t e r e n u do s ą s ie d n ic h d z ie ln ic.
W s u m ie t r z e b a j e d n a k s tw ie rd z ić , że o trz y m a liś m y c e n n e o p ra c o w a n ie k w e s tii c h ło p sk ie j w o k re s ie u w ła s z c z e n ia w je sz c z e je d n y m re g io n ie n a sz e g o k r a ju . J e s t o n o ty m c e n n ie js z e , że — j a k j u ż w s p o m n ia n o — p r z e d s ta w ia p rz e b ie g re fo r m w s to s u n k u d o ch ło p ó w , k tó ry c h p o z y c ja s p o łe c z n o -g o s p o d a rc z a b y ła z aw sz e le p sz a w p o r ó w n a n iu z p o z y c ją c h ło p ó w w d o b r a c h sz la c h e c k ic h . O k a z u je się, że i w s to s u n k u do ty c h c h ło p ó w d z ia ła ły z n a n e o g ó ln ie p r a w a w a lk i k la s o w e j, że ró w n ie ż w d o b ra c h k ró le w s k ic h p o s tę p z tr u d e m to r o w a ł so b ie d ro g ę . O m a w ia n e
2 7 8 R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A
o p ra c o w a n ie j e s t b ez w ą tp ie n ia trw a ły m w k ła d e m A u to ra w d zieło le p sz e g o p o z n a n ia k w e s tii c h ło p sk ie j i p ro b le m ó w g o sp o d a rc z y c h n a z ie m iac h p o lsk ich w X I X w ie k u .
S ta n is ła w N a w r o c k i
W o jciech K ę t r z y ń s k i , Z k s ię g i p ie ś n i c z ło w ie k a n ie m c z o n e g o , P o je z ie rz e , O lszty n 1968, ss. 135. T y tu ł o ry g in a łu n ie m ie c k ie g o : A u s d e m L ie d e r b u c h e in es G e rm a n is ie rte n . P rz e d m o w a K a ro la M a ł ł k a , p rz e k ła d y A n d rz e ja K a m i e n i a , E r w in a K r u k a i J e rz e g o P t a s z y ń s k i e g o , p o sło w ie (Ż yc ie W o jc ie c h a K ę tr z y ń s k ie g o ) A n d rz e ja W a k a r a , p rz y p is y i b ib lio g r a fia . W y d a n y w 1883 r. w e L w o w ie to m w ie rs z y W o jc ie c h a K ę trz y ń s k ie g o w ję z y k u n ie m ie c k im , z a ty tu ło w a n y p rz e z a u to r a A u s d e m L ie d e r b u c h e in e s G e rm a n is ie rte n , z o sta ł n a ty c h m ia s t n ie m a l w cało śc i s k o n fis k o w a n y p rz e z w ła d z e a u s tr ia c k ie (n a ży c ze n ie r z ą d u p ru s k ie g o ). W zn o w io n y w 1938 r. — ze w stę p e m T a d e u s z a C z a p e l - s k i e g o — s ta ł s ię w k ró tc e łu p e m g e sta p o . N ie lic zn e e g z e m p la rz e te g o w y d a w n ic tw a z n a n e w ię c b y ły ty lk o je d n o stk o m . P a r ę w ie rs z y p rz e tłu m a c z o n o w p ra w d z ie n a ję z y k p o ls k i, a le b y ły o ne ro z p ro sz o n e p o ró ż n y c h a n to lo g ia c h (np. w P o e zji
M a z u r i W a r m ii W ito ld a K o c h a ń s k i e g o z n a la z ły się tr z y p rz e k ła d y S t a
n is ła w a H e l s z t y ń s k i e g o , d w a z n ic h p rz e d ru k o w a n o w Z ie m i s e r d e c z n ie
z n a jo m e j) . N a w ie rs z e K ę trz y ń s k ie g o p o w o ły w a li się n a u k o w c y i p o p u la ry z a to rz y ,
s z e ro k ie m u g ro n u c z y te ln ik ó w b y ły o ne j e d n a k n ie z n an e .
Z o k a z ji „ ro k u K ę trz y ń s k ie g o ” (1968) o ls z ty ń sk ie W y d a w n ic tw o „ P o je z ie rz e ” w z n o w iło j e w p o ls k ic h p rz e k ła d a c h trz e c h tłu m a c z y , z a p e w n ia ją c p u b lik a c ji s t a r a n n ą i p rz y je m n ą d la o k a s z a tę g ra fic z n ą , n a k tó r ą s k ła d a się p rz e d e w sz y s tk im o b w o lu ta p r o je k tu L e a n d r a G a r d z i e l e w s k i e g o o ra z z d ję c ia i r e p r o d u k c je w y k o n a n e p rz e z A lo jzeg o K u r a c z y k a i W a c ła w a K a p u s t o . W ie lk a szk o d a, że w śla d za s t a r a n n ą te c h n ik ą e d y to r s k ą n ie p o s z ła r ó w n ie s t a r a n n a r e d a k c ja k sią ż k i.
P o r ó w n u ją c z a w a rto ś ć Z k s ię g i p ie ś n i c z ło w ie k a n ie m c z o n e g o z d ru g im w y d a n ie m A u s d e m L ie d e r b u c h e in e s G e r m a n is ie r te n (z 1938 r.) s tw ie rd z a m y , że w w y d a n iu z 1968 r. o p u szczo n o sześć u tw o ró w , a m ia n o w ic ie : D as K ü s s c h e n (N a ch e in e m * Z a ty m , że K ę trz y ń s k i w y d a n e w 1883 r. w ie rs z e u ło ż y ł w c h ro n o lo g ic z n ej k o le jn o ś c i ic h p o w s ta w n ia ś w iad c z y f a k t, że te , k tó r e s ą d a to w a n e , k o le jn o ś c i te j p rz e s tr z e g a ją : p o E n ts c h lu s s z 1856 r. j e s t I m J a n u a r 1857, n a s tę p n ie I n d er N e u ja h r s n a c h t (1858), A u s d e r K r a n z a n d e r O stse e (1860). P o d ty t u ł z b io rk u n a to m ia s t d a je w ie rs z o m ra m y c za so w e: 1854— 1862. P o m in ię ty w w y d a n iu z 1968 r. w ie rs z D as K ü s s c h e n (n a m o ty w a c h p o lsk ie j p ie śn i lu d o w e j) u m ie szc z o n y z o s ta ł p rz e d w ie rs z e m E n ts c h lu s s , k tó r y p o s ia d a d o p isek K ę trz y ń sk ie g o : „ W iersz te n z o s ta ł n a p is a n y , g d y o d z y sk a łe m ś w iad o m o ść sw ej n a ro d o w o śc i” . N a le ż a ło b y w ię c p o s ta w ić k r o p k ę n a d i — z a in te r e s o w a n ie p o ls k ą p o e z ją lu d o w ą , czego d o w o d e m j e s t w ła ś n ie D as K ü s s c h e n , w y p rz e d z iło o d z y sk a n ie św iad o m o śc i n a ro d o w e j i (o sta te cz n ą ) d ecy zję.
W s w y c h w s p o m n ie n ia c h z 1908 r. K ę trz y ń s k i tw ie rd z i, że d o p ie ro po n a p is a n iu w ie rs z a E n ts c h lu s s „ K u p iłe m so b ie n a ty c h m ia s t (...) g r a m a ty k ę p o ls k ą (...), z ac z ą łem n a g w a łt u czy ć się p o p o ls k u , a lb o w ie m c a ły z a p a s s łó w p o z o sta ły c h w m o je j p a m ię c i b y ł b a rd z o m a ły , g d y ż s k ła d a ł się z k ilk u d z ie s ię c iu z w ro tó w i w y ra z ó w i z lic z b do 20”. W a r to b y w ię c z a s ta n o w ić się b liż e j n a d o k o lic z n o śc ia m i p o w s ta n ia w ie rs z a D as K ü s s c h e n , p a m ię ta j ą c o a d n o ta c ji: n a c h e in e m p o ln is c h e n V o lk s lie d e — w e d łu g (n a m o ty w a c h ) p o lsk ie j p ie ś n i lu d o w e j.
