G³ównym celem i przes³aniem organizatorów wystawy jest zachowanie w pamiêci dziedzictwa geologicznego oraz tradycji wielowiekowego górnictwa rud Zn-Pb w rejonie olkuskim, które na naszych oczach odchodzi w przesz³oœæ. Spoœród trzech do niedawna eksploatowanych tu kopalñ obecnie czynne s¹ tylko dwie: Olkusz (tzw. podpoziom +175 m n.p.m. i podpoziom ni¿szy +150 m n.p.m.) i Pomo-rzany, gdzie w trakcie udostêpnienia jest równie¿ czêœæ z³o¿a Klucze, le¿¹ca w tzw. rowie Pomorzan. Obie kopalnie s¹ obecnie w schy³kowej fazie dzia³alnoœci (bêd¹ pracowaæ jeszcze przez oko³o 6–7 lat). Najstarsz¹, bo czynn¹ od 1822 r., kopalniê Boles³aw zamkniêto w 1996 r. Do przesz³oœci nale-¿y równie¿ eksploatacja odkrywkowa rud utlenionych, tzw. galmanów. Dawna odkrywka Kr¹¿ek zosta³a zasypana odpadami poflotacyjnymi pochodz¹cymi z przeróbki rud
siarczkowych, a na miejscu odkrywki Ujków Stary powsta³o nowoczesne sk³adowisko odpadów komunalnych.
W zamyœle organizatorów prezentowana kolekcja sta-nowi zacz¹tek wiêkszej ekspozycji muzealnej poœwiêconej górnictwu rudnemu w rejonie olkuskim, a w szerszym kon-tekœcie równie¿ budowie geologicznej i georó¿norodnoœci tej ziemi. Pozostaje ¿ywiæ nadziejê, ¿e plany te uda siê zre-alizowaæ. Jednak ju¿ dziœ kolekcja geologiczna prezento-wana w MOK w Olkuszu to kolejny wa¿ny punkt na mapie atrakcji geoturystycznych województwa ma³opolskiego. Zachêcamy gor¹co wszystkich, aby — przebywaj¹c w tej piêknej okolicy — koniecznie odwiedzili Olkusz i obejrze-li wystawê oraz inne interesuj¹ce ekspozycje MOK.
Barbara Radwanek-B¹k
Program naukowo-badawczy ICDP
Jednym z ciekawszych wydarzeñ ostatnich tygodni zwi¹zanych tematycznie z geologi¹ by³o miêdzynarodowe szkolenie zorganizowane przez Niemieckie Centrum Badañ Ziemi (GFZ Potsdam — GeoForschungsZentrum Potsdam), a sponsorowane w pe³ni przez Miêdzynarodowy Program Naukowych Wierceñ Kontynentalnych (ICDP —
Interna-tional Continental Scientific Drilling Program).
Szkole-nie pt. Lightening the darkness: From borehole
measure-ments to Earth Models odby³o siê w dniach 12–16 kwietnia
2010 r. w niemieckim miasteczku Windischeschenbach w Saksonii, w miejscu s³ynnego ju¿ g³êbokiego wiercenia KTB (GEO-Center KTB). Tematyka obejmowa³a techniki wiertnicze, najnowsze geofizyczne techniki pomiarowe w otworach oraz techniki opróbowania odwiertów. Autor i uczestnik tego szkolenia — bêd¹c pod wra¿eniem ogrom-nych mo¿liwoœci naukowych, technologiczogrom-nych i logi-stycznych, jakie daje ró¿nym krajom i ich naukowcom czynne uczestnictwo w projektach ICDP — czuje siê w obowi¹zku przypomnienia o istnieniu tej mo¿liwoœci rów-nie¿ i dla nas.
Czym jest ICDP, jak powsta³o i czym siê zajmuje? Z perspektywy czasu mo¿na powiedzieæ, ¿e Miêdzyna-rodowy Program Naukowych Wierceñ Kontynentalnych (ICDP) powo³ano na bazie du¿ego sukcesu naukowego Niemieckiego Programu G³êbokich Wierceñ Kontynental-nych (KTB — Kontinentales TiefBohrprogramm der
Bun-desrepublik Deutschland). Niemiecki program wierceñ
zosta³ zainicjowany jeszcze w latach 70. ubieg³ego wieku, a jego ukoronowaniem by³ rok 1985, kiedy to Federalne Ministerstwo Badañ Naukowych i Technologii oficjalnie wspar³o KTB kwot¹ 450 mln marek niemieckich. W latach 1987–1989, niedaleko miasteczka Windischeschenbach, na granicy stref saksoturyngskiej i moldanubskiej hercyñskie-go pasa fa³dowehercyñskie-go, odwiercono otwór pilota¿owy o g³êbo-koœci 4000 m. W latach 1990–1994, w odleg³oœci kilkuset metrów od otworu pilota¿owego, odwiercono otwór g³ówny, którego koñcowa g³êbokoœæ wynios³a 9101 m, a tempera-tura na dnie otworu osi¹gnê³a 280o
C. Sukcesy naukowe podczas wierceñ niemieckich i du¿e mo¿liwoœci poznawcze dla ro¿nych dyscyplin nauk geologicznych spowodowa³y, ¿e dalsze wydarzenia zwi¹zane z powo³aniem ICDP poto-czy³y siê doœæ szybko. W 1992 r. w Breœcie we Francji odby³o siê tzw. Megascience Forum pt. Deep Drilling,
zainicjowane przez komitet OECD (Organizacji Wspó³-pracy Gospodarczej i Rozwoju). Jego celem by³o pokaza-nie g³êbokich wierceñ jako pola do wdra¿ania i realizacji du¿ych projektów naukowych oraz do przeanalizowania zasad wspó³pracy miêdzynarodowej przy tego typu przed-siêwziêciach. Jednym z pozytywnych efektów forum by³o postanowienie stworzenia miêdzynarodowego programu g³êbokich wierceñ i przekazanie Niemcom roli koordyna-tora w tym zakresie. Nastêpnie ju¿ w marcu 1994 r. w ramach
Cooperation in Research in Geosciences Niemieckie
Mini-sterstwo Edukacji, Nauki, Badañ i Technologii (BMBWFT — Bundesministerium für Bildung, Wissenschaft,
For-schung und Technologie) podpisa³o porozumienie z
Ame-rykañsk¹ Fundacj¹ Nauki (US NSF — US National
Science Foundation). W paŸdzierniku 1994 r. na zasadzie letter of intent obie strony wyrazi³y intencjê powo³ania
ICDP. Memorandum w tej sprawie zosta³o zainicjowane przez GFZ Potsdam i US NSF w lutym 1995 r. Za formaln¹ datê utworzenia ICDP przyjmuje siê 26 lutego 1996 r., kie-dy to w niemieckiej ambasadzie w Tokio oficjalnie zosta³o ratyfikowane memorandum przez BMBWFT, US NSF i Chiñskie Ministerstwo Geologii i Zasobów Mineralnych. Jednoczeœnie powo³ano do ¿ycia trzy g³ówne elementy struktury organizacyjnej ICDP, mianowicie: Zarz¹d (AOG — Assembly of Governors), Komitet Wykonawczy (EC —
Executive Committee) i Radê Naukow¹ (SAG — Science Advisory Group). Ju¿ w 1996 r. w ró¿nych czasopismach
naukowych o zasiêgu miêdzynarodowym og³oszono otwar-cie konkursu na projekty g³êbokich wierceñ, które mia³yby byæ wspó³finansowane z ICDP.
ICDP to miêdzynarodowy program badawczy, który swoje za³o¿enia i cele badawcze realizuje poprzez wiercenia otworów badawczych, rozpoznawczych, poszukiwawczych w ró¿nych istotnych dla œwiatowej nauki i gospodarki czê-œciach œwiata. Obecnie ICDP liczy 21 cz³onków (tj. insty-tucji naukowych i agend rz¹dowych reprezentuj¹cych dany kraj) z 19 pañstw (Chin, Niemiec, USA, Japonii, Kanady, Austrii, Norwegii, Polski, Czech, Islandii, Finlandii, RPA, W³och, Hiszpanii, Szwecji, Szwajcarii, Nowej Zelandii, Francji i Izraela). W programie s¹ równie¿ UNESCO i pry-watny partner — przedsiêbiorstwo Schlumberger. W trak-cie negocjacji o przyjêtrak-cie do ICDP jest Korea Po³udniowa, Indie i Rosja, a kilkanaœcie innych krajów wyra¿a swoje
461 Przegl¹d Geologiczny, vol. 58, nr 6, 2010
oficjalne zainteresowanie programem. Cz³onkami ICDP s¹ najbardziej rozwiniête technologicznie kraje œwiata oraz kraje ¿ywotnie zainteresowane eksploracj¹ podziemn¹ i wymian¹ wiedzy technologicznej.
W ramach ICDP uwagê zwraca siê na fundamentalne problemy naukowe zwi¹zane z szeroko pojêtym geologicz-nym i geofizyczgeologicz-nym rozpoznaniem naszej planety, jej budo-wy i ewolucji, rozpoznaniem procesów zachodz¹cych w strefach uskokowych, ewolucji orogenów, erupcji wulka-nów i wp³ywu antropopresji na zmiany œrodowiska przyrod-niczego. Dzia³alnoœæ ICDP jest w szczególnoœci ukierun-kowana na:
poznanie mechanizmów trzêsieñ ziemi i erupcji wul-kanicznych oraz opracowanie metod ich ³agodzenia;
poznanie wp³ywu rozwoju cywilizacyjnego cz³owie-ka na zmiany globalne, w szczególnoœci zmiany kli-matyczne i œrodowiskowe;
lepsze zrozumienie oddzia³ywania miêdzy biosfer¹ i litosfer¹, rozpoznanie procesów biologicznych w g³ê-bokich partiach skorupy ziemskiej, ich roli w powsta-niu ¿ycia na Ziemi i jego ewolucji;
badanie procesów zwi¹zanych z powstawaniem z³ó¿ ropy naftowej, gazu ziemnego oraz z³ó¿ innych u¿y-tecznych pierwiastków w ró¿nych warunkach geolo-gicznych;
rozpoznanie mo¿liwoœci sk³adowania i magazyno-wania ro¿nych substancji w wybranych partiach sko-rupy ziemskiej;
okreœlenie fundamentalnych praw rz¹dz¹cych ruchem p³yt tektonicznych, transportem masy, energii i wody na Ziemi;
optymalizacjê technik wiertniczych i geofizycznych. ICDP ma bardzo szerokie mo¿liwoœci badawcze w za-kresie wielu dyscyplin nauk przyrodniczych i dysponuje ogromnym zapleczem i wsparciem technologicznym i lo-gistycznym. Jest to jednak program bardzo wymagaj¹cy. Opiera siê bowiem na miêdzynarodowym konkursie pro-jektów wierceñ (g³êbokich lub p³ytkich) i zwi¹zanych z nimi programów badawczych, które s¹ wnikliwie oceniane przez panel doradców naukowych (SAG). Lista rankingo-wa projektów jest nastêpnie przedmiotem selekcji przez Komitet Wykonawczy (EC). Ca³oœæ dzia³alnoœci ICDP, w tym tak¿e przedsiêwziêæ technologicznych, organizacyj-no-edukacyjnych i promocyjnych, zatwierdzana jest przez Zarz¹d (AOG). Najlepsze projekty badawcze, których lide-rami s¹ kraje cz³onkowskie, dostaj¹ dofinansowanie z ICDP. Bud¿et programu budowany jest ze sk³adek krajów cz³onkowskich. Uczestnictwo w badaniach wspó³finanso-wanych przez ICDP jest dla naukowców z danego kraju cz³onkowskiego przedsiêwziêciem bardzo wymagaj¹cym, ale jednoczeœnie niezwykle presti¿owym. Zgodnie z zapi-sem w statucie ICDP ka¿de wiercenie i zwi¹zany z nim program badawczy musi byæ krokiem naprzód, musi wno-siæ now¹ wiedzê i dotyczyæ aktualnych problemów nauko-wych i gospodarczych. Dotychczas ICDP wspó³finanso-wa³o 21 programów badawczych zwi¹zanych z wiercenia-mi kontynentalnywiercenia-mi w ró¿nych czêœciach œwiata. Najdro¿-sze projekty kosztowa³y oko³o 100 mln USD, najtañNajdro¿-sze kilka mln USD, przy czym wk³ad ICDP waha³ siê miêdzy 10 a 60%.
Polska przyst¹pi³a do programu w 2000 r. z roczn¹ sk³adk¹ w wysokoœci 20 000 USD. Obecnie przy Polskiej Akademii Nauk dzia³a Komitet Narodowy ds. Wspó³pracy z Miêdzynarodowym Programem Naukowych Wierceñ Kon-tynentalnych. Komitet zajmuje siê transferem wiedzy o œwiatowych projektach wierceñ naukowych oraz inspiracj¹ polskiego œrodowiska naukowego do przy³¹czania siê do tych projektów i tworzenia projektów narodowych we wspó³pracy z oœrodkami naukowymi za granic¹. Przewod-nicz¹cym komitetu, a zarazem cz³onkiem AOG ICDP, jest prof. dr hab. Marek Lewandowski, dyrektor Instytutu Nauk Geologicznych PAN. Z kolei prof. dr hab. Andrzej ¯elaŸnie-wicz, kierownik Oœrodka Badawczego ING PAN we Wro-c³awiu, jest cz³onkiem EC ICDP.
Szkolenie, którego uczestnikiem by³ autor, zatytu³owa-ne Lightening the darkzatytu³owa-ness: From borehole measurements
to Earth Models, obejmowa³o nastêpuj¹ce zakresy
tema-tyczne:
podstawy geofizycznych sondowañ otworowych i ich interpretacja,
techniki geofizyczne w poszukiwaniach ropy i gazu,
pomiary geofizyczne w odwiertach naukowych,
pomiary geofizyczne w otworach wiertniczych w zastosowaniach spo³ecznie u¿ytecznych,
techniki monitoringu wewn¹trzotworowego,
badania hydrogeologiczne,
pobór i interpretacja rdzeni wiertniczych,
zarz¹dzanie danymi pomiarowymi.
Szkolenie by³o przeznaczone dla pracowników nauko-wych i doktorantów z krajów cz³onkowskich ICDP. Ogó³em wziê³y w nim udzia³ 32 osoby, w tym m.in. z USA, Kanady, Indii, Nowej Zelandii, Chin, Japonii, Niemiec, W³och, Fin-landii i Hiszpanii. Niektórzy uczestnicy byli ju¿ zwi¹zani z programem — jako cz³onkowie projektów aktualnie wyko-nywanych lub planowanych. Program szkolenia by³ w du¿ej mierze interaktywny. Obejmowa³ wyk³ady, pokazy specjali-stycznych filmów dotycz¹cych wierceñ oraz realn¹ prezen-tacjê budowy g³ównych przyrz¹dów (sond) do badañ geo-fizycznych w otworach, jak np. sonda do pomiarów aku-stycznych, sonda do pomiarów opornoœci ska³, geofony itd. Uczestnicy szkolenia mogli równie¿ zaznajomiæ siê z wy-mogami logistycznymi zwi¹zanymi z g³êbokimi wiercenia-mi oraz z transferem, zarz¹dzaniem i przechowywaniem danych pomiarowych. Bardzo wa¿nym elementem szkole-nia by³o przybli¿enie uczestnikom struktur organizacyjnych ICDP oraz zasad sk³adania projektów badawczych
(propo-sal submission) i indywidualnych mo¿liwoœci
uczestnicze-nia w projektach.
Dotychczas ¿aden polski projekt wierceñ naukowych nie by³ wspó³finansowany przez ICDP. Celem niniejszego tekstu jest przypomnienie szerokiemu œrodowisku nauk przyrodniczych pilnej potrzeby zwiêkszenia wysi³ków w celu aktywnego uczestnictwa w ICDP — niew¹tpliwego wyznacznika postêpu technologicznego i intelektualnego w naukach geologicznych.
Wszelkie dodatkowe informacje na temat ICDP oraz Komitetu Narodowego ds. Wspó³pracy z ICDP mo¿na zna-leŸæ na stronach internetowych: www.icdp-online.org oraz www.instytucja.pan.pl.
Adam Porowski
462
