A C T A U N IV E R SIT A T IS LO D ZIEN SIS
FOLIA SO ZO LOG ICA 3 67— 75 1986
(A cta Univ. Lodz., Folia sozol.)
J a c e k HERBICH
O C H R O N A Z A S O B Ó W G E N O W Y C H A S U K C E SJA R O ŚL IN N O ŚC I W R EZ E R W A T A C H I PA R K A C H N A R O D O W Y C H
THE C O N S E R V A T IO N O F G EN ETIC RESOURCES A N D TH E SU C C E S S IO N
O F V E G E T A T IO N IN RESERVES A N D N A T IO N A L PARKS
ABSTRACT: A n u n e x p e c te d a n d u n c o n tro lla b le su ccessio n of v e g e ta tio n in n a tio n al p a rk s a n d re s e rv e s cau ses th e im p o v erish em en t of a gene pool of plant. This p rocess has b een o b se rv e d m ain ly in se m in atu ral com m u n ities and d istu rb e d n a tu ra l p h y to co en o ses. A p rogram m e of m an ag e m en t sh ould be b ased on co n tro llin g of th e succession. It has to ta k e into acco u n t th e e n tire cary o lo g ical, eco lo g ical an d sociological scale of each sp ecies as w ell as to le a n on a th o ro u g h stu d y of a d eg ree of n a tu ra ln e s s an d dynam ics of th e com m unities in w hich th e sp ecies e x ist (sum m ary see p age 74—75.. T r e ś ć 1. W stęp 2. P rz y k ła d y stra t sp o w o d o w an y ch su k c e sją 3. P o d staw y sk u te c z n e j o c h ro n y re z e rw a to w e j w zw iązku z su k c e sją 4. P iśm iennictw o 5. Sum m ary 1. WSTĘP
P rz e w a ż a ją c a w ię k sz o ść k r a jo w y c h z b io ro w isk ro ś lin n y c h u fo rm o w a ła się w e w s p ó łc z e sn e j p o s ta c i p o d w p ły w e m d łu g o trw a łe j d z ia ła ln o ś ci lu d z k ie j o ró ż n y m c h a ra k te r z e , n a s ile n iu i sk u tk a c h . W w ie lu p rz y
-p a d k a c h ta in g e re n c ja ta k d a le c e z ro sła się z n ie k tó ry m i u g ru -p o w a n ia m i ro ślin n y m i, że u tw o rz y ły się tr w a łe k o m b in a c je g a tu n k ó w , je s z c z e d o n ie d a w n a u w a ż a n e za n a tu ra ln e . D la te g o w y d a w a ło się, że n a jle p s z y m sp o so b e m o c h ro n y je s t ich u w o ln ie n ie sp o d w p ły w ó w cz ło w ie k a. D o ty c z y ło to w ie lu zb io ro w isk , zw ła sz c z a m u ra w o w y c h , łą k o w y c h , p a s tw is k o w y c h i części s z u w a ro w y c h . N e g a ty w n e e fe k ty u tw o rz e n ia r e z e r w a tó w z a w ie ra ją c y c h ta k ie z b io ro w is k a w e d łu g w z o rc ó w s p ra w d z o n y c h w o d n ie s ie n iu d o e k o s y s te m ó w n a tu r a ln y c h są o g ó ln ie z n a n e . C a łk o w ite z n isz c z e n ie p rz e d m io tu o c h ro n y w k ilk u re z e r w a ta c h ro ś lin n o ś c i k s e ro - te rm ic z n e j i h a lo filn e j (J e n t y s - S z a f e r o w a 1959); M e d w e c k a - - K o r n a ś 1971; M i c h a 1 i k 1972; P i o t r o w s k a 1974) zm u siło d o re w iz ji u ta r ty c h p o g lą d ó w n a n a tu ra ln o ś ć s z a ty ro ś lin n e j i w n a s tę p
stw ie do k o r e k ty m eto d je j o c h ro n y .
2. PRZYKŁADY STRAT SPO W O D O W A N Y C H SUKCESJĄ
R e z u lta te m w a d liw e j o c e n y s to p n ia n a tu ra ln o ś c i z b io ro w isk i n ie w ła śc iw e j, b o n ie s k u te c z n e j re z e r w a to w e j o c h ro n y p u li g e n o w e j s ą s t r a ty w e flo rz e w w ie lu o b ie k ta c h w y w o ła n e n ie p rz e w id z ia n ą , n ie o p a n o w a n ą lu b n ie k o n tro lo w a n ą s u k c e s ją . J e j ro z m ia ry u ś w ia d a m ia k ilk a t y p o w y c h p rz y k ła d ó w w y b ra n y c h z d łu g ie j lis ty p a rk ó w n a ro d o w y c h i re z e rw a tó w , w k tó ry c h s tw ie rd z o n o z m ia n y ro ślin n o śc i.
W O jc o w sk im P a rk u N a ro d o w y m ty lk o w w y n ik u s u k c e s ji s p o w o d o w a n e j o su sz e n ie m w y g in ę ło 20 g a tu n k ó w , d a ls z y c h 20 g in ie, a 90 z m n ie j sza u d z ia ł ( M i c h a l i k 1974). W G o rc a c h r e c e s ja g o s p o d a rk i sza ła ś- n ic z e j s ta ła się b e z p o ś re d n ią p rz y c z y n ą z a s a d n ic z y c h z m ia n flo ry i r o ś lin n o śc i łą k o w e j, a m ia n o w ic ie z a s tą p ie n ia G l a d io lo -A g r o s tie tu m des- c h a m p s i e to s u m p rz e z H ie r a c io -N a rd e tu m ; o b ja w ia się to m. in. u b o ż e n ie m p o p u la c ji g a tu n k ó w łą k o w y c h , w ty m C ro c u s s c e p u s ie n s is (K o r- n a ś , M e d w e c k a - K o r n a ś 1967; M e d w e c k a - K o r n a ś 1977a).
B ad an ia K i n a s z a (1976) w P ie n iń sk im P a rk u N a ro d o w y m w y k a z a ły , ż e z a p rz e s ta n ie k o sz e n ia łą k s ta je się p rz y c z y n ą w y b itn e g o ro z w o ju m. in. w y s o k ic h b y lin k o sz te m lic z n y c h d ro b n y c h , ś w ia tło ż ą d n y c h g a tu n k ó w (w ty m sto rc z y k ó w ). N a w e t B iało w iesk i P a rk N a ro d o w y n ie je s t w o ln y od stra t, g d y ż w w y n ik u w z ro s tu z a c ie n ie n ia ja k o s k u tk u z m ia n y sto s u n k ó w w o d n y c h u s tę p u je C y p r i p e d i u m ca lc e o lu s ( B o r o w- s k i 1963; F a 1 i ń s k i 1966). U b y tk i z a so b ó w g e n o w y c h w re z e rw a ta c h , w ie lo k ro tn ie m n ie js z y c h o d p a rk ó w n a ro d o w y c h , są z r e g u ły r e la ty w n ie w ię k sz e . J e s t to k o n s e k w e n c ją fa k tu , że lo k a ln e z m ia n y w a ru n k ó w s ie d lisk o w y c h o b e jm u ją c a ło ść lu b w ię k s z ą część o b sz a ru c h ro n io n e g o . S tr a ty flo ry w ich n a
s tę p s tw ie są ty m w ięk sz e, im m n ie js z y i b a rd z ie j je d n o ro d n y s ie d lis k o w o je s t re z e rw a t. W 13 sp o śró d 32 re z e rw a tó w w oj. g d a ń s k ie g o (k tó re m o żn a u z n a ć za do ść re p re z e n ta ty w n ą p ró b ę d la w ię k s z o ś c i r e z e r w a tó w n iżo w y c h ) s tw ie rd z o n o n e g a ty w n e z m ia n y p rz e d m io tu o c h ro n y s p o w o d o w a n e b e z p o ś re d n io p rz ez su k c e sję . W c z te re c h z n ich są to je s z c z e ty lk o u b y tk i ilo ścio w e, p o le g a ją c e n a z m n ie js z e n iu lic z e b n o śc i p o p u la c ji lu b p o w ie rz ch n i fito ce n o z, d la k tó ry c h o c h ro n y z o sta ł u tw o rz o n y re z e r w a t. W d z ie w ię c iu p o z o s ta ły c h r e z e r w a ta c h o b o k d u ż y c h zm ian ilo śc io w y c h n a s t ą p iły już n e g a ty w n e z m ia n y ja k o śc io w e ; w s k r a jn y c h p rz y p a d k a c h d o p ro w a d z iły o n e do z a n ik u p rz e d m io tu o ch ro n y . N ie k ie d y u d o w o d n io n y ciąg n ie k o rz y s tn y c h p rz e m ia n w y k ra c z a p o za po zio m fito ce n o zy , np. w w y n ik u z a r a s ta n ia re z e r w a tu „ P tasi R a j” p rz e z trz c in ę p o z a p r z e s ta n iu w y p a su z m n iejsza się liczb a g n ia z d u ją c y c h tam p ta k ó w , sz c z e g ó ln ie s ie w k o w a ty c h (M. G ro m a d z k i — in fo rm a c ja u stn a ).
W a n a liz o w a n y c h r e z e r w a ta c h z a z n a c z a ją się d w ie g łó w n e p rz y c z y n y zm ian s ty m u lu ją c e su k c e s ję : z m ia n y s to s u n k ó w w o d n y c h i z m ia n y sp o so b u o d d z ia ły w a n ia n a z b io ro w isk a ro ślin n e . P o tw ie rd z a to fa k ty z n a n e z in n y c h te re n ó w (por. K o r n a ś 1976 i lit. tam z a w a rta ). Z ja w i sk a te ilu s tr u ją n a s tę p u ją c e n a jp e łn ie j u d o w o d n io n e p r z y k ła d y (z p o m i n ię c ie m e k s tre m a ln y c h , w k tó r y c h d o sz ło do c a łk o w ite g o z a n ik u c h r o n io n y c h g a tu n k ó w i fito ce n o z):
1. Z m ia n y s to s u n k ó w w o d n y c h . O d w o d n ie n ie to rfo w isk a w y s o k ie g o (r e z e rw a t „ S ta n is z e w s k ie B łoto"), tr w a ją c e p rz y n a jm n ie j o d p o ło w y X IX w., sp o w o d o w a ło r a d y k a ln e p rz y s p ie s z e n ie s u k c e s ji p ie rw o tn e j m sz a ru w y s o k o to rfo w is k o w e g o i d o p ro w a d z iło d o o p a n o w a n ia p r a w ie c a łe g o to rfo w isk a p rz e z b ó r b a g ie n n y i b rz e z in ę b a g ie n n ą . O b e c n ie w w y n ik u p o s tę p u ją c e g o n a d a l o s u s z a n ia o b a te z b io ro w is k a b o ro w e u le g a ją zm ian o m d e g e n e ra c y jn y m . T e n m e c h a n iz m zm ian , u d o w o d n io n y n a p rz y k ła d z ie je d n e g o re z e r w a tu (H e r b i c h 1976, 1978, 1982 i lit. tam z a w a rta ), m o żn a p rz y ją ć ja k o ty p o w y d la w ie lu in n y c h o b ie k tów to rfo w isk o w y c h .
2. Z m ian a s p o s o b u o d d z ia ły w a n ia n a ro ślin n o ść , np. p rz ez z a p rz e s ta n ie u ż y tk o w a n ia . S u k c e s ja w tó rn a n a n ie w ie lk ic h p o la n a c h , ś ró d le ś n y c h łą c z k a c h i w lu k a c h d rz e w o s ta n o w y c h w c z te re c h r e z e r w a ta c h w o k o li c y O p a le n ia n a d D o ln ą W is łą sp o w o d o w a ła z a n ik w ie lu g a tu n k ó w ty p o w y c h d la m u ra w k s e ro te rm ic z n y c h , łą k i ś w ie tlis ty c h d ąb ró w . W n a j c e n n ie js z y m z n ic h („ W io sło D u ż e” ) s tr a ty do 1974 r. w y n o s iły p o n a d 10% c a ło śc i flo ry re z e r w a tu (35 g a tu n k ó w ); je d n o c z e ś n ie liczb a ta s t a n o w i ok. 40% n a jb a r d z ie j in te re s u ją c y c h g a tu n k ó w re z e r w a tu ( H e r b i e h 1974). J e d e n z n a jrz a d s z y c h i n a jc e n n ie js z y c h , L a th y r u s pisifor- m is, o b e c n ie z o sta ł ju ż c a łk o w ic ie w y p a rty ze w s z y s tk ic h c z te re c h r e z e rw a tó w i u trz y m u je się ty lk o w k o sz o n y m r o w ie p rz y sz o sie w p o b li
żu d w u re z e rw a tó w . T e n p rz y k ła d u w a ż a m za r e p r e z e n ta ty w n y d la l a só w o z a b u rz o n e j ró w n o w a d z e w e w n ę trz n e j.
3. PO DSTAW Y SKUTECZNEJ O CHRON Y REZERW ATOW EJ W ZW IĄ ZK U Z SUKCESJĄ
R o z m ia ry d o ty c h c z a s o w y c h s t r a t z a so b ó w g e n o w y c h w re z e r w a ta c h i p a r k a c h n a r o d o w y c h w ra z z a la rm u ją c y m i p ro g n o z a m i z m u s z a ją do k o le jn e j re w iz ji z a ró w n o s y s te m u o c h r o n y re z e r w a to w e j, j a k i w y b o ru m e to d b a d a ń n a u k o w y c h p o d e jm o w a n y c h w c e la c h „ o c h ro n ia rs k ic h ”
(lub te ż c z ę sto n ie p o d e jm o w a n y c h w ogóle).
P o d sta w o w y m w n io sk iem , d o k tó re g o d o p ro w a d z a ją w y n ik i b a d a ń n a d z m ia n a m i s z a ty ro ślin n e j, je s t k o n ie c z n o ś ć o c h r o n y c a ły c h e k o s y s te m ó w ja k o ś ro d k a p ro w a d z ą c e g o do z a c h o w a n ia p e łn e j p u li g e n o w e j (por. K o r n a ś 1976). P o tw ie rd z a ją to n a o g ó ł d o ść m iz e rn e e fe k ty o- c h r o n y g a tu n k o w e j ro ś lin w o d e rw a n iu ich od śro d o w isk a , co n a jw y r a ź n ie j w id a ć n a p rz y k ła d z ie ro ś lin z s ie d lis k e k s tre m a ln y c h , np. to rfo
w is k ( J a s n o w s k i 1977 i in.). W ś w ie tle p o w y ż sz y c h w y w o d ó w p ie rw s z y m e ta p e m p ra c n a d u s t a le n ie m z a b ie g ó w o c h r o n n y c h p o w in n o b y ć o k re ś le n ie : — s to p n ia n a tu r a ln o ś c i fito c e n o z y , w o b rę b ie k tó re j z a m ie rz a się c h ro n ić g a tu n k i; — p rz y c z y n s ta ło ś c i lu b z m ie n n o śc i b io c e n o z (S i m m 1950); — k ie r u n k u i te m p a p rz e m ia n s z a ty ro ś lin n e j i s ie d lisk a ; — w y m a g a ń e k o lo g ic z n y c h p ro te g o w a n y c h g a tu n k ó w . D u żą p o m o c ą d la w ła ś c iw e j o c e n y d y n a m ik i w s p ó łc z e s n e j flo ry i ro ś lin n o śc i w a s p e k c ie ic h d a ls z e j o c h r o n y są d a w n ie js z e p u b lik a c je flo- ry s ty c z n e , s t a r e m ap y . p la n y , d o k u m e n ty , o p e r a ty u rz ą d z e n io w e , fo to g ra f ie itp. A n a liz a a rc h iw a lió w je s t z n a k o m itą p o d s ta w ą d o o c e n y w s p ó ł c z e s n y c h z m ia n s z a ty ro ś lin n e j, a p o n a d to w y ra ź n ie w s k a z u je n a k i e r u n e k p rz e m ia n , c z ę sto n ie m o ż liw y do o k re ś le n ia w y łą c z n ie n a p o d s ta w ie m a te r ia łó w d z isie jsz y c h (F a 1 i ń s k i 1966; O l a c z e k 1972; M i c h a - 1 i k 1974; H e r b i c h 1976, 1978, 1982). S to su n k o w o n a jm n ie j tru d n o ś c i s tw a rz a o c h ro n a r e z e r w a to w a z a s o b ó w g e n o w y c h w n ie z d e g e n e r o w a n y c h fito c e n o z a c h n a tu ra ln y c h , a to z d w u p o w o d ó w : 1) m e to d y s k u te c z n e j o c h r o n y są n a jp ro s ts z e , a z a ra z e m n a jd a w n ie j o p ra c o w a n e , c z y li n a jd łu ż e j d o s k o n a lo n e ; 2) p ro c e s s u k c e s ji p ie rw o tn e j je s t z w y k le p o w o ln y , a s ta d ia je j są p rz e w a ż n ie d łu g o trw a łe .
W p rz y p a d k u s ta łe g o o d n a w ia n ia s ię k ró tk o tr w a ły c h s ta d ió w in ic ja l ny ch , np. n a fra g m e n ta c h zb o c zy d o lin o d s ła n ia n y c h p rz e z e r o z ję b o c z n ą rzek i, w s te c z n ą e ro z ję ź ró d e ł i na k lifa c h o d m ła d z a n y c h p rz e z a b ra - zję, g łó w n y n a c isk p o w in ie n b y ć p o ło ż o n y n a o c h ro n ę p ro c e só w , a d o p ie ro w d a lsz e j k o le jn o ś c i n a p ro te k c ję ro ślin . T a k a g r a d a c ja p o w in n a z a g w a ra n to w a ć n ie z a k łó c o n y b ieg s u k c e s ji p ie rw o tn e j i sta łą , d y n a m i cz n ą i p rz e s trz e n n ą ró w n o w a g ę je j sta d ió w . B ard zo w a ż n y m w a ru n k ie m p o w o d z e n ia je s t w y s ta r c z a ją c o d u ża p o w ie rz c h n ia te re n ó w c h ro n io n y c h .
N a jp o w a ż n ie js z e p ro b le m y s tw a rz a o b e c n ie o c h ro n a c z y n n a ro ś lin w z b io ro w is k a c h p ó łn a tu ra ln y c h (D u f f e y 1973) o ra z w p o s ta c ia c h d e g e n e ra c y jn y c h z b io ro w is k n a tu ra ln y c h . E. D u ffey p o d k re ś la , że w p r z y
p a d k u b a d a ń n a d ro ś lin n o ś c ią p ó łn a tu r a ln ą k la s y c z n e te o rie s u k c e s ji m o g ą b y ć s to s o w a n e ty lk o w o g ra n ic z o n y m z a k re s ie , co s tw a r z a c ią g łą p o trz e b ę n o w y c h b a d a ń e k s p e ry m e n ta ln y c h n a d r e a k c ją p rz y ro d y n a z m ia n y a n tro p o g e n ic z n e o ra z b a d a ń n a s ta ły c h p o w ie rz c h n ia c h w u k ła d a c h z a b u rz o n y c h . P u n k te m w y jś c ia d o w s z e lk ic h z a b ie g ó w o c h r o n n y c h p o w in n o b y ć o p ra c o w a n ie p ro g ra m u c z y n n e g o s te ro w a n ia su k c e - c e s ją p o u p rz e d n im p re c y z y jn y m o k re ś le n iu sz e re g ó w (lub p rz y n a jm n ie j tre n d ó w ) su k c e s y jn y c h , d y n a m ic z n y c h k rę g ó w z b io ro w isk i p o te n c ja l n e j ro ślin n o ś c i n a tu ra ln e j. W e d łu g K o s t r o w i c k i e g o i W ó j c i k (1972) j e s t to „ p o d s ta w ą do w s z e lk ie g o w n io s k o w a n ia o te m p ie i k ie r u n k u z m ia n w ś ro d o w is k u ” . R a n g ę ro z p o z n a n ia te n d e n c ji s u k c e s y jn y c h ja k o p o d s ta w y m e to d y c z n e j c z y n n e j o c h r o n y p o d k re ś la ją ta k ż e K o r - n a ś (1976) i M e d w e c k a - K o r n a ś (1977b). N a le ż y z a z n a c z y ć , że tu k o n ie c z n a je s t z n a c z n ie w ię k s z a d o k ła d n o ś ć b a d a ń niż w p o w s z e c h n e j p r a k ty c e o p ra c o w y w a n ia p o te n c ja ln e j ro ślin n o ś c i n a tu ra ln e j, c e le m p ra c y j e s t b o w iem w ła śc iw e u k s z ta łto w a n ie i z a c h o w a n ie ty c h w y c in k ó w p rz y ro d y , k tó r e ju ż w n ie d a le k ie j p rz y s z ło ś c i m o g ą sta ć s ię j e d y n y mi o sto ja m i w ie lu g a tu n k ó w i zb io ro w isk , a co za ty m id zie — j e d y n y m i m o d elam i n a tu r a ln y c h p ro c e só w z a c h o d z ą c y c h w p rz y ro d z ie .
W za le żn o ści od k o n k r e tn y c h c e ló w i p rz e d m io tó w o c h ro n y p o w in n o się d o b ie ra ć za b ie g i o c h ro n n e , z a ró w n o p o c z ą tk o w e , k tó r e m a ją g łó w n ie u k ie ru n k o w a ć su k c e s ję , ja k i p ó ź n ie jsz e , p rz e d e w sz y stk im o k re ś la ją c e je j tem po. W p rz y p a d k u z b io ro w isk p ó łn a tu ra ln y c h n a jc z ę ś c ie j ch o d zi
o w s trz y m a n ie s u k c e s ji n a p o zio m ie o k re ś lo n e g o sta d iu m p o p rz e z s ta b i liz a c ję w a ru n k ó w sie d lis k o w y c h o ra z fo rm u m ia rk o w a n e g o i k o n tro lo w a n e g o u ż y tk o w a n ia ; je s t to k o n c e p c ja p o w ie rz c h n i n ie z m ie n ia ln y c h ( P a w ł o w s k i 1950), ro z w ija n a u n a s w o d n ie s ie n iu d o ro ślin n o ś c i ł ą k o w e j i s z u w a ro w e j g łó w n ie p rz ez D e n i s i u k a (np. 1978). K o rz y stn y w p ły w w y k o n y w a n ia o k re ś lo n y c h z a b ie g ó w g o s p o d a rc z y c h d la u trz y m a n ia i ro z w o ju p ro te g o w a n y c h ro ś lin łą k o w y c h z o sta ł ju ż u d o w o d n io n y .
W e d łu g D u f f e y a (1973) w w a r u n k a c h u m ia rk o w a n e g o w y p a s u w z r a s ta u d z ia ł rz a d k ic h g a tu n k ó w ro ślin , a k o s z e n ie w o d p o w ie d n io d o b r a n y c h te rm in a c h u m o ż liw ia im ro z m n a ż a n ie g e n e ra ty w n e . In n y m z a b ie giem , n ie z b ę d n y m z k o le i d la p rz e c iw d z ia ła n ia p o w o ln e j, le c z s ta łe j d e g r a d a c ji g le b łą k o w y c h , je s t ich n a w o ż e n ie d la u z u p e łn ie n ia z e b ra n y c h z sia n e m sk ła d n ik ó w m in e ra ln y c h (K i n a s z 1976). P r a k ty c z n ą ilu s tr a c ją z a b ie g ó w o c h r o n n y c h m o g ą b y ć n a s tę p u ją c * p rz y k ła d y d w u re z e r w a tó w (c y to w a n e w p k t 2): 1. ,,S ta n is z e w s k ie B łoto". J e d y n y m w a ru n k ie m p rz y n a jm n ie j c z ę ś c io w e g o p rz y w r ó c e n ia p ie r w o tn y c h w a lo ró w ro ś lin n o ś c i o tw a r te g o to rfo w isk a , a je d n o c z e ś n ie p r z e r w a n ia w sz y s tk ic h z a c h o d z ą c y c h w s p ó łc z e ś n ie z m ia n d e g e n e ra c y jn y c h , j e s t w y w o ła n ie s u k c e s ji re g re s y w n e j p rz e z w s trz y m a n ie o d w o d n ie n ia (nb. p o s tu lo w a n e ju ż p rz e z W o d z i c z k ę w 1926 r.) i p o d n ie s ie n ie p o zio m u w o d y g ru n to w e j. W tó rn e z a b a g n ie n ie p o w in n o p rz y w ró c ić w z n a c z n e j części re z e r w a tu w a ru n k i w o d n e w ła ś c iw e d la b e z le śn e g o to rfo w is k a w y so k ie g o , a je d n o c z e ś n ie s p o w o d o w a ć p o p ra w ę w a ru n k ó w ś w ie tln y c h w w y n ik u n a tu r a ln e g o w y p a d u s o s n y z d rz e w o s ta n u . T a k ie j m o żliw o ści d o w o d z ą m. in. b a d a n ia K u l c z y ń s k i e g o n a P o le siu (1940) o ra z e f e k ty w s p ó łc z e sn e g o z a b a g n ie n ia f r a g m e n tu „ J a n ie w ic k ie g o B ag n a". T a k i s c h e m a t p o s tę p o w a n ia w y d a je się s k u te c z n y p rz e d e w sz y stk im w ty c h r e z e r w a ta c h to rfo w is k o w y c h , w k t ó ry c h , j a k d o tą d , d o m in u ją z m ia n y ilo ścio w e, a n ie n a s tą p iły je s z c z e z a s a d n ic z e z m ia n y ja k o śc io w e .
2. „ W io sło D uże". N a jc e n n ie js z e fr a g m e n ty la s u m ie s z a n e g o n a w ie rz c h o w in ie m ia ły je sz c z e 20 la t te m u s k ła d flo ry s ty c z n y i fizjo n o m ię t y p o w ą d la ś w ie tlis te j d ą b ro w y , d o k tó r e j z o s ta ły z a k la s y fik o w a n e (S u 1- m a, W a l a s 1963). O b e c n y s ta n r e z e r w a tu je d n a k w s k a z u je , że ś w ie tlis ta d ą b ro w a n ie b y ła tu n a tu ra ln y m z b io ro w isk ie m k o ń c o w y m , a z a li c z o n e do n ie j fito c e n o z y b y ły je d y n ie s ta d ia m i s u k c e s ji w tó rn e j w p r o c e s ie z a ra s ta n ia p o lan , lu k d rz e w o s ta n o w y c h i ś c ie ż e k n a s ie d lis k u k s e ro - i te rm o filn e j p o s ta c i g rą d u . W ś w ie tle p o w y ż sz e g o d la z a p e w n ie n ia w ła ś c iw y c h w a ru n k ó w g in ą c y m tam g a tu n k o m m u ra w o w y m , łąk o w y m , o k ra jk o w y m i in n y m w y m a g a ją c y m p ó łc ie n ia b e z w z g lę d n ie k o n ie c z n e je s t u s u n ię c ie części d rz e w i k rz e w ó w (p o s tu lo w a n e z re s z tą w d a w n ie j sz y c h o p ra c o w a n ia c h ) i c z ę ś c io w e o d s ło n ię c ie ru n a , a w p rz y sz ło ś c i sz tu c z n e u trz y m y w a n ie m o zaik i la s u i p o la n .
S k u te c z n a o c h r o n a z a so b ó w g e n o w y c h w y m a g a ró w n ie ż z a c h o w a n ia p e łn e j g a m y sie d lisk , n a k tó r y c h g a tu n k i w y s tę p u ją . D o ty c z y to z w ła s z cza m a ły c h i iz o lo w a n y c h p o p u la c ji. W e d łu g Z a r z y c k i e g o (1976) w a ru n k ie m k o n ie c z n y m d la z a c h o w a n ia ich p e łn e j p u li g e n o w e j je s t u trz y m a n ie s u b p o p u la c ji z a ró w n o n a s ie d lis k a c h n a tu ra ln y c h , ja k
i w tó rn y c h ; w ty m d ru g im p rz y p a d k u m o że się to o k a z a ć m o żliw e n a d łu ż sz ą m e tę ty lk o p o p rz e z u m ie ję tn e s te ro w a n ie s u k c e s ją .
K o n ie c z n o ść u trz y m y w a n ia ró ż n o ro d n o ś c i s ie d lis k p o p ie r a ją r e z u lta ty b a d a ń k a rio lo g ic z n y c h . W y n ik a z n ich , że is tn ie ją w y ra ź n e z w ią z k i m ięd zy c y to ty p a m i p o s z c z e g ó ln y c h g a tu n k ó w a w a ru n k a m i e k o lo g ic z ny m i: w ilg o tn o śc ią , tro fizm em , a n a w e t n a ś w ie tle n ie m ( P o g a n 1972 i lit. ta m z a w a rta ). Z b a d a ń n a d ró ż n y m i c y to ty p a m i C a i d a m i n e p r a t e n sis ( P o g a n 1972) w y n ik a ró w n ie ż w n io se k , że w tra k c ie o s u s z a n ia m o k r y c h łą k g a tu n e k ja k o ta k i p o z o s ta je , u s tę p u ją n a to m ia s t je g o p e w n e c y to ty p y , w k tó r y c h m ie js c e p o ja w ia ją s ię inne. W w y n ik u b a d a ń n a d k a rio lo g ią G alium b o rea le stw ie rd z o n o , że w le s ie w m ie js c a c h z a c ie n io n y c h i o ś w ie tlo n y c h w y s tę p u ją ró ż n e b io ty p y : n a ś w ie tle te tra p lo id y 2 n = 44, a w c ie n iu h e k s a p lo id y 2n = 66 ( P i o t r o w i c z 1958; cy t. za: P o g a n 1972). W y n ik a s tą d n iezb ic ie , że s u k c e s ja np. o d p o la n i łą k ś ró d le ś n y c h do z w a rte g o la s u p ro w a d z i do z u b o ż e n ia p u li g e n o w e j p o m im o u trz y m y w a n ia s ię g a tu n k u . Z a s y g n a liz o w a n e tu fa k ty w y m a g a ją z a te m ja k n a jw ię k s z e j ro z w a g i w tra k c ie p la n o w a n ia z a b ie g ó w o c h r o n n y c h w p a r k a c h n a r o d o w y c h i re z e rw a ta c h , a z w ła sz c z a w c z a sie p o d e j m o w a n ia d e c y z ji np. o s p o so b a c h z a g o s p o d a ro w a n ia s ie d lis k n ie le ś n y c h , b y n ie zu b o ż y ć z a so b ó w g e n o w y c h g a tu n k ó w w im ię o c h ro n y ty c h ż e g a tu n k ó w . 4. PIŚM IEN N IC TW O
B o r o w s k i , S. 1963. O b u w i k w B ia ło w ie sk im Parku N a r o d o w y m , C hrońm y Przyr. ojcz., 19, 6: 45—47.
D e n i s i u k , Z. 1978. O chrona łą k naturaln ych. W : W . M i c h a j ł o w, K. Z a b i e r o w s k i (red.), O chrona i ksz ta łt o w a n ie ś r o d o w isk a przyro d n icz eg o , t. 1. PW N , W a rsz a w a —K rak ó w : 237—278.
D u 1 1 e y, E. 1973. W i id i il e m an a g em en t on natu re reserves in Britain. O chr. Przyr., 38: 9— 39.
F a l i ń s k i , J. B. 1966. A n tr o p o g e n i c z n a ro ślinność P u szc z y B ia ło w ieskiej j a k o w y n i k synantropizacji naturaln ego k o m p le k s u leśnego. R ozpraw y Uniw. W arszaw skiego,
13. PW N , W arszaw a: 1—255.
H e r b i c h, J. 1974. Pro blem z a chow ania r ez erw a tó w le ś n y c h w okolicach Opalenia nad Dolną Wisłą. O chr. P rzyr., 40: 113— 138.
H e r b i c h , J. 1976 (m aszynopis). Roślinność W y s o c z y z n y S ta n i s z e w s k i e j i je j antro p o g en icz n e p rzem iany: 1— 187.
H e r b i c h , J. 1978 (w druku). Spatial and d y n a m ie d iile rentialion oi v é g é ta tio n ot W y s o c z y z n a S ta n i s z e w s k a on Cashubia n Lake District. Phytocoenosis.
H e r b i c h , J. 19B2. Zró ż n ico w a n ie i a n tr opogenic zne p r z e m i a n y roślinności W y s o c z y z n y S ta n i s z e w s k i e j na Pojezierzu K aszubskim . M onogr. bot., 63: 1 162. J a s n o w s k i , M. 1977. A k t u a l n y stan i program o c h r o n y to r lo w is k w Po sce.
J e n t y s - S z a f e r o w a , J. 1959. O chrona roślin w m a ły c h re zerw ata ch. C hro ń m y P rzyr. ojcz., 15, 5: 19—24.
K i n a s z , W . 1976. Ekolo giczne p o d s t a w y urządzenia lą k w P ienińskim Parku N a r o d o w y m . O chr. Przyr., 41: 77— 118.
K o r n a ś, J. 1970. W s p ó łc z e s n e z m ia n y Hory p ols kie j. W szech św iat, 9: 229—234. K o r n a ś , J. 1976. W y m i e r a n i e Hory e u r o p e j s k ie j — la k t y , interpretacje , prognozy.
P h y to co en o sis, 5, 3/4: 173— 185.
K o r n a ś , J., M e d w e c k a - K o r n a ś, A. 1967. Z espoły roślinne Gorców. I. N a t u ralne i na w p ó łn a tu ra in e z e s p o ły nieleśne. Fragm . flor, geobot., 13, 2: 167— 316. K o s t r o w i c k i, A. S., W ó j c i k , Z. 1972. P o d s ta w y te o r e ty c z n e i m e to d y c z n e o c e n y w a r u n k ó w p r z y r o d n ic z y c h p r z y p o m o c y w s k a ź n i k ó w roślinnych. Biul. K o m itetu P rzestrz. Zagosp. K raju PA N, 71: 7—63.
K u l c z y ń s k i , S. 1940. T o rfo w isk a Polesia, t. 1—2. N a k ła d a u to ra , K raków : 1—777. M e d w e c k a - K o r n a ś , A. 1971. Ekologia a ochro na p rz y ro d y . W iad. ekol., 17,
4: 337—352.
M e d w e c k a - K o r n a ś , A. 1977a. Z espoły roślinne. W : K. Z a b i e r o w s k i (red.), Przyroda O jc o w s k ie g o Parku N a ro d o w e g o . Z ak ład O ch ro n y P rzyr. PA N, S tu d ia N at., B: 199— 235.
M e d w e c k a - K o r n a ś , A. 1977b. Ecological problems in the c o n ser va tio n of plant com m unities, w ith special reference to Central Europe. E nvironm . C onserv., 4,
1: 27— 33.
M i c h a l i k , S. 1972. S ynantr opizacja s z a ty roślinnej na terenach c h r o n io n y c h w ś w ietle n o w y c h p oglądów na r e z erw a to w ą ochronę p r z y r o d y . W szech św iat, 7/8: 181— 186.
M i c h a l i k , S. 1974. A n tr o p o g e n i c z n e p r z e m i a n y sz a ty roślinnej O jc o w s k ie g o Parku N a r o d o w e g o od p o c z ą t k ó w X I X w. do I960 r. O chr. P rzyr., 39: 56— 154.
O l a c z e k , R. 1972. F orm y a n tr o p o g e n ic zn e j degeneracji le ś n y c h zb i o r o w is k ro ślin n y c h w k rajobrazie r o ln ic zy m Polski niż owej. W yd. U niw. Łódzkiego, Łódź: 1— 177.
P a w ł o w s k i , B. 1950. Z n a czen ie socjolo gii roślin dla racjonaln ej gospodarki czło w i e k a w przyrodzie. O chr. P rzyr., 19: 1—30.
P i o t r o w i c z , M. 1958. K aryolo gical studie s in so m e sp ecies of th e genus Galium L. A cta Biol. C rac., Ser. Bot., 1: 159— 169.
P i o t r o w s k a , A. 1974. N a d m o r s k ie z e s p o ły so l n is k o w e w Polsce i p r o b l e m y ich ochrony. O chr. Przyr., 39: 7—63.
P o g a n , E. 1972. Kariologia Hory polskiej. W : W . S z a f e r , K. Z a r z y c k i (red.), Szata roślinna Polski, t 1. PW N , W a rsz a w a : 207—236.
S i m m, K. 1950. Ekologia a ochrona prz yro d y. O chr. P rzyr., 19: 30— 36.
S u I m a , T., W a l a s , J. 1963. A k t u a l n y stan r e z e rw a tó w roślinności kse r o te rm ic z n e j w obszarze d oln ej W i s ły . O chr. P rzyr., 29: 269— 329.
W o d z i c z k o , A. 1926. Ochrona p ie r w o t n e j s z a ty roślinnej na Pomorzu. O chr. P rzyr., 6: 35— 50.
Z a r z y c k i , K. 1976. Małe popula cje p ien iń skich roślin r e l i k t o w y c h i e n d e m ic z n y c h , ich za grożenie i p r o b le m y ochrony. O chr. Przyr., 41: 7—76.
5. SUMMARY
T he p ro te c tio n m eth o d s u se d so far, b ein g b a se d o n a re lin q u ish m e n t of th e m an 's in te rfe re n c e , h a v e b ro u g h t n e g a tiv e re s u lts w ith re fe re n c e to a la rg e g ro u p of p lan t
com m unities (e.g. th o se of h alo p h y tes, g rass-lan d s, m eadow s, a n d p a rtia lly th o se of sw am ps). A to ta l d is a p p e a ra n c e as w ell as a d istin ct d e c re a s e ol th e a b u n d a n c e of p a tro n z e d sp ecies in p ro te c te d a re a s h a v e b een c au sed m ain ly by an u n e x p e c te d and u n c o n tro lla b le succession. T hese p ro cesses h a v e b een o b se rv e d in n u m ero u s re s e r ves a n d n a tio n a l p ark s.
T he re la tiv e p ro p o rtio n s of losses re s u ltin g from th e su ccessio n in c re a se s a c c o r din g as a p ro te c te d a re a g row s sm aller an d its h a b ita t c o n d itio n becom es m o re ho m ogeneous. T he im p o v erish m en t ot th e sp ecies' g e n e pool o ccu rs by stag es: it begins w ith a d e c re a se of a p o p u la tio n d e n sity a n d an a re a ot p a tc h e s in w hich th e sp ecies exist, an d ends w ith a to ta l ex tin ctio n .
T he succession, re g a rd e d d is a d v a n ta g e o u s from c o n se rv a tio n v iew -p o in t, is sti m u lated m ain ly by tw o so rts of causes:
1) ch an g es of h a b ita t facto rs, e sp e c ia lly m o istu re o nes (in p a rtic u la r, it is d ra stic a lly e v id e n t in bog re se rv e s);
2) a re lin q u ish m e n t o r a ch a n g e of th e u sed -so -far m e th o d ol affectin g sem in a tu ra l v e g e ta tio n an d n a tu ra l com m unities, w ith a b a la n c e p a rtia lly d is tu rb e d at th e m om ent of in itiatin g of p assiv e p ro tectio n .
T he re s e a rc h re s u lts c o n cern in g a p re s e rv a tio n s ta te of v e g e ta tio n in n a tio n a l p a rk s a n d re s e rv e s, w hich h a v e b een o b ta in e d till now , p ro v e th e follow ing:
1) a g en e pool of e a c h sp ecies c a n be m a in ta in e d effectiv ely o n ly by p ro te c tin g all th e ecosystem s; it refers to the p la n ts from e x tre m a l h a b ita ts in th e first place;
2) all ty p e s of h a b ita ts o n w h ich a sp ecies o c c u rs sh o u ld be p ro te c te d ; it is e x tre m e ly im p o rtan t w ith re fe re n c e to th e species g ro w in g in sm all an d iso la te d p o p u latio n s as w ell as to the sp ecies w h ich m ain c h a ra c te ris tic a l is c ary o lo g ic v a ria bility;
3) a p ro g ram m e ol a c tiv e c o n se rv a tio n of g e n e tic re s o u rc e s sh o u ld be b ased on: a) an e stim atio n ol a n a tu ra ln e s s d eg re e ot p h y to co en o ses in w hich th e sp ecies are to be p ro te c te d ; b) stu d y in g th e cau ses ot s ta b ility an d c h a n g e a b ility of th e e co sy stem s' b alan c e; c) d efining both a d irectio n an d a r a te of c h an g es of a h a b ita t a n d v e g e ta tio n ; d) a k n o w led g e of eco lo g ical re q u ire m e n ts ol each species.
T he re s e rv e p ro te c tio n of fu lly n a tu r a l p h y to c o e n o se s g iv es r e la tiv e ly few est p ra c tic a l difficulties. In th e case of sh o rtliv e d com m unities, a c ru cial co n d itio n is th e p ro te c tio n of th e h a b ita t c re a tiv e pro cesses on su fficien tly la rg e areas.
A n a c tiv e co n se rv a tio n , w hich is n e c e ss a ry in th e c a se of se m in a tu ra l v e g e ta tio n as w ell as in th e d e g e n e ra te d form s of n a tu ra l co m m unities, offers co n sid e ra b ly m ore problem s. It re q u ire s a p re c ise d e te rm in a tio n of su ccessio n series, d ynam ic circles of com m unities a n d p o te n tia l n a tu ra l v e g e ta tio n as a basis ot a d e ta ile d program m e of su ccessio n m an ag em en t.
D r J a c e k H e r b ic h W p ły n ę ło d o R e d a k c ji F o lia so z o lo g ic a
K a te d ra E k o lo g ii R o ślin 1980.09.30
i O c h r o n y P rz y r o d y U n iw e r s y te tu G d a ń s k ie g o u l. C z o łg is tó w 46, 81— 378 G d y n ia
