Kartografia hydrogeologiczna Tatr i Podhala — rys historyczny

(1)

Kartografia hydrogeologiczna Tatr i Podhala — rys historyczny

Józef Chowaniec

1

Hydrogeological cartography of the Tatras and Podhale area — a historical outline. Prz. Geol., 56: 1079–1081.

A b s t r a c t . Hydrogeological maps of the Polish Tatra Mts. and Podhale region are dated back to the sixties of the last century. In that time, within the frame of the Hydrogeological Map of Poland, 1 : 300 000, the Cieszyn sheet which covered the Tatras and the Podhale region was elaborated. A very important input in the hydrogeological cartography of this region was the Hydrogeological Map of the Podhale and the adjacent areas, 1 : 100 000 pub-lished in 1982. In the 1990s accomplishment of the Hydrogeological Map of Poland, 1 : 50 000 has been launched. The area under cartographic studies covers four sheets: Czarny Dunajec, Bia³y Dunajec, Tatry Zachodnie, and Tatry Wysokie. Some new Geographic Information System data regarding the Hydrogeological Map of Poland, 1 : 50 000, such as first aquifer, its occurrence and hydrodynamics, pollution vulnerability and quality of groundwater is presently continued and complimented.

Keywords: hydrogeological map, hydrostructure, aquifer, Tatras, Podhale area

Wspó³czesne mapy hydrogeologiczne s¹ kartograficz-nym odwzorowaniem warunków wystêpowania, rozprze-strzenienia, dynamiki, w³aœciwoœci fizykochemicznych, jakoœci i iloœci wód podziemnych. Pocz¹tki opracowywa-nia tak rozumianych map hydrogeologicznych siêgaj¹ w Polsce lat 60. XX wieku (Chowaniec, 2008). W tym okre-sie, w ramach prac nad Przegl¹dow¹ map¹ hydrogeolo-giczn¹ Polski w skali 1 : 300 000, prof. A. Michalik sporz¹dzi³ arkusz Cieszyn, obejmuj¹cy Tatry i Podhale (1963). Autor ten wydzieli³ i scharakteryzowa³ w Tatrach dwie jednostki hydrogeologiczne, nadaj¹c im numery 12 i 43. Jednostka 12 obejmuje utwory triasu, jury i kredy trzech tatrzañskich serii (wierchowej i dwóch reglowych) oraz eoceñskie wapienie numulitowe. Jednostka 43 obej-muje zaœ paleozoiczne ska³y magmowe i metamorficzne. Utwory fliszu podhalañskiego zosta³y zaliczone do jednost-ki hydrogeologicznej nr 7.

Na bazie Przegl¹dowej mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1 : 300 000 prof. C. Kolago opracowa³ Mapê hydrogeologiczn¹ Polski w skali 1 : 1 000 000 (1970). W regionie Tatr (nr 47) wydzieli³ na tej mapie dwa obszary hydrogeologiczne: wierchowo-reglowy (A) i kry-staliczny (B). Region fliszu podhalañskiego (nr 46) nie zosta³ podzielony na podregiony.

W 1982 r. prof. D. Ma³ecka opracowa³a Mapê hydro-geologiczn¹ Podhala i obszarów przyleg³ych w skali 1 : 100 000. Na mapie tej jednostka hydrogeologiczna fli-szu podhalañskiego zosta³a oznaczona liter¹ D, jednostki dolin rzecznych — liter¹ F, a Tatry zosta³y nazwane jed-nostk¹ tatrzañsk¹ i otrzyma³y oznaczenie E.

W latach 80. ubieg³ego wieku zosta³y opracowane arkusze seryjnej Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1 : 200 000 (ryc. 1), miêdzy innymi arkusz Bielsko Bia³a z Tatrami Zachodnimi (Chowaniec i in., 1983) i Nowy S¹cz z Tatrami Wysokimi (Chowaniec i in., 1981). Podstawowy-mi informacjaPodstawowy-mi przedstawionyPodstawowy-mi na tej mapie s¹: charak-terystyka wodonoœnoœci utworów przypowierzchniowych (potencjalna wydajnoœæ typowego otworu studziennego), wodoprzewodnoœæ utworów czwartorzêdowych, jakoœæ

wód g³ównego poziomu u¿ytkowego, typ wód mineralnych, mi¹¿szoœæ utworów wodonoœnych w czwartorzêdzie, g³êbokoœæ wystêpowania pierwszego zwierciad³a wód podziemnych oraz lokalizacja reprezentatywnych Ÿróde³ i hydrogeologicznych otworów wiertniczych. Autorzy tej mapy przyjêli podzia³ kraju na jednostki hydrogeologiczne wed³ug prof. C. Kolago. Zgodnie z tym podzia³em Tatry i Podhale znajduj¹ siê w regionie karpackim (XXIII), w pod-regionach podhalañskim (XXIII3) i tatrzañskim (XXIII4). W podregionie tatrzañskim wyró¿niono rejon serii osado-wych (XXIII4A) i rejon trzonu krystalicznego (XXIII4B).

W ramach wspó³pracy Oddzia³u Karpackiego Pañstwo-wego Instytutu Geologicznego z Instytutem Geologicznym w Bratys³awie powsta³ anglojêzyczny Atlas geologiczny Zachodnich Karpat zewnêtrznych i ich przedgórza (Geolo-gical Atlas of the Western Outer Carpathians and their Foreland). Jednym z elementów atlasu jest mapa parame-trów hydrogeologicznych (Hydrogeofactors Map of the Western Outer Carpathians and their Foreland with part of the Inner Carpathians) w skali 1 : 500 000 wraz z tekstem objaœniaj¹cym (Poprawa i in., 1988–1989). Na mapie tej przedstawiono miêdzy innymi warunki wystêpowania wód podziemnych (wody szczelinowo-krasowe, szczelinowe, szczelinowo-porowe i porowe), z zaznaczeniem perspekty-wicznych obszarów uzyskania wód termalnych i mineral-nych. Pokazano na niej równie¿ syntetyczne profile wybranych g³êbokich otworów hydrogeologicznych.

Pod koniec lat 80. ubieg³ego wieku liczny zespó³ pol-skich hydrogeologów opracowa³ Mapê obszarów G³ównych Zbiorników Wód Podziemnych (GZWP) w Polsce wyma-gaj¹cych szczególnej ochrony, w skali 1 : 500 000 (Klecz-kowski, 1990). Na mapie tej, na obszarze Tatr zosta³ wyznaczony jeden g³ówny zbiornik o nazwie GZWP nr 441 — Zakopane, którego zasoby dyspozycyjne oszacowano na 9,6 tys. m3/d.

W latach 90. ubieg³ego wieku na zlecenie Ministerstwa Œrodowiska ze œrodków Narodowego Funduszu Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej rozpoczêto sporz¹dzanie Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1 : 50 000, której g³ównym wykonawc¹ by³ Pañstwowy Instytut Geologicz-ny (PIG). Przyjêta przez wykonawców tej mapy regionali-zacja zosta³a opracowana przez prof. B. Paczyñskiego (1995), przede wszystkim na podstawie kryteriów hydro-1079

Przegl¹d Geologiczny, vol. 56, nr 12, 2008

1

Pañstwowy Instytut Geologiczny, Oddzia³ Karpacki, ul. Skrzatów 1, 31-560 Kraków; jozef.chowaniec@pgi.gov.pl

(2)

1080

Wydajnoœæ potencjalna studni wierconej [m /h]3 Potential discharge of a well [m /h]3 5–10 2–5 < 10 50–70 10–30 30–50 brak u¿ytkowego poziomu wodonoœnego

lack of exploited aquifer

0 2 4km

Wodonoœnoœæ – wydajnoœæ potencjalna studni wierconej [m /h]3

Water-bearing capacity – potential discharge of a well [m /h]3 0–2 2–5 10–30 30–50 (70) 0 2 4km

(3)

strukturalnych i znajomoœci obszarów wystêpowania g³ównych poziomów wodonoœnych. Wed³ug tego podzia³u Tatry i Podhale znajduj¹ siê w makroregionie po³udnio-wym i subregionie œródkarpackim (XIV1), obejmuj¹cym rejon podhalañski (XIV1A) i rejon tatrzañski (XIV1B).

Obszar Tatr i Podhala zajmuje 4 arkusze tej mapy. Dwa z tych arkuszy — Czarny Dunajec i Bia³y Dunajec — zosta³y wykonane w OK PIG (Chowaniec & Witek, 1997a, b). Pozosta³e dwa — Tatry Zachodnie i Tatry Wysokie — wykona³ zespó³ pracowników Uniwersytetu Warszawskiego pod kierunkiem prof. D. Ma³eckiej (Ma³ecka i in., 2002a, b). Na arkuszach Mapy hydrogeolo-gicznej Polski w skali 1 : 50 000 przedstawiono miêdzy innymi stan warunków hydrogeologicznych, u¿ytkowe piêtra wodonoœne, regionalizacjê hydrogeologiczn¹ i jakoœæ wód podziemnych oraz zagro¿enia i ochronê wód. W wyniku analizy zebranego materia³u przedstawiono cha-rakterystykê wód podziemnych w seriach osadowych masywu tatrzañskiego, w utworach eocenu wêglanowego i fliszu pod-halañskiego oraz w piaszczysto-¿wirowych osadach alu-wialnych i fluwioglacjalnych Tatr i Podhala. Krystalinik uznano za obszar bezwodny pod wzglêdem u¿ytkowym.

Kontynuacj¹ i uzupe³nieniem Mapy hydrogeologicznej Polski 1 : 50 000 s¹ tworzone na podstawie bazy danych GIS (Geographic Information System) warstwy informa-cyjne tej mapy: pierwszy poziom wodonoœny — wystêpo-wanie i hydrodynamika (MhP-PPW) oraz pierwszy poziom wodonoœny — wra¿liwoœæ na zanieczyszczenie i jakoœæ wód (MhP-PPW-WJ). Dotychczas zosta³y opracowane 4 arku-sze MhP-PPW (ryc. 2): Czarny Dunajec (Krawczyk, 2006a), Nowy Targ (Krawczyk & G¹gulski, 2006), Tatry Zachod-nie i Tatry Wysokie (Krawczyk, 2006b, c) oraz 3 arkusze MhP-PPW-WJ: Czarny Dunajec i Nowy Targ (Gorczyca & Tott, 2007a, b) oraz Tatry Zachodnie (Krawczyk & G¹gul-ski, 2007).

Najnowsza Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1 : 50 000, w wersji cyfrowej i papierowej, jest Ÿród³em cennych informacji dotycz¹cych przede wszystkim poten-cjalnej wydajnoœci g³ównego u¿ytkowego poziomu

wodo-noœnego i pierwszego od powierzchni poziomu wodono-œnego, typu wód podziemnych, stopnia zagro¿enia pozio-mów wodonoœnych, klasy jakoœci wód podziemnych, lokalizacji Ÿróde³ i hydrogeologicznych otworów wiertni-czych oraz ognisk zanieczyszczeñ wód. Na mapie

zazna-czono ponadto granice g³ównych zbiorników wód

podziemnych (GZWP) oraz granice jednostek hydrogeolo-gicznych. Do³¹czono do niej objaœnienia tekstowe, zawie-raj¹ce m.in. informacje o iloœci i jakoœci wód podziemnych, oraz przekroje hydrogeologiczne ilustruj¹ce granice warstw wodonoœnych i izoluj¹cych, a tak¿e dynamikê wód podziemnych, obszary zasilania i drena¿u.

Na koniec nale¿y nadmieniæ, ¿e Tatry s¹ wa¿n¹ struk-tur¹ geologiczn¹ z uwagi na to, i¿ stanowi¹ obszar zasila-nia wód termalnych, które wystêpuj¹ pod utworami fliszu podhalañskiego, w odleg³oœci oko³o 1 km na N od ich pó³nocnego brzegu.

Literatura

CHOWANIEC J. 2008 — Kartografia hydrogeologiczna Tatr i Podhala — rys historyczny. Mat. konf. Tatrzañskie Mapy Geologiczne, Zakopa-ne 27–29.05.2008. Pañstw. Inst. Geol.: 10–13.

CHOWANIEC J., GIERAT-NAWROCKA D. & WITEK K. 1981 — Mapa hydrogeologiczna Polski, 1 : 200 000, ark. Nowy S¹cz i Tatry Wysokie. Inst. Geol.

CHOWANIEC J., GIERAT-NAWROCKA D., KARWAN K. & WITEK K. 1983 — Mapa hydrogeologiczna Polski, 1 : 200 000, ark. Bielsko Bia³a i Tatry Zachodnie. Inst. Geol.

CHOWANIEC J. & WITEK K. 1997a — Mapa hydrogeologiczna Pol-ski, 1 : 50 000, ark. Nowy Targ. Pañstw. Inst. Geol.

CHOWANIEC J. & WITEK K. 1997b — Mapa hydrogeologiczna Pol-ski, 1 : 50 000, ark. Czarny Dunajec. Pañstw. Inst. Geol.

GORCZYCA G. & TOTT M. 2007a — Mapa hydrogeologiczna Polski, 1 : 50 000, Pierwszy poziom wodonoœny — wra¿liwoœæ i jakoœæ (MhP-PPW-WJ), ark. Czarny Dunajec. Pañstw. Inst. Geol.

GORCZYCA G. & TOTT M. 2007b — Mapa hydrogeologiczna Polski, 1 : 50 000, Pierwszy poziom wodonoœny — wra¿liwoœæ i jakoœæ (MhP-PPW-WJ), ark. Nowy Targ. Pañstw. Inst. Geol.

KLECZKOWSKI A.S. (red.) 1990 — Mapa obszarów g³ównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj¹cych szczególnej ochrony, 1 : 500 000. Inst. Hydrogeol. i Geol. In¿. AGH. KOLAGO C. 1970 — Mapa hydrogeologiczna Polski, 1 : 1 000 000. Inst. Geol.

KRAWCZYK J. 2006a — Mapa hydrogeologiczna Polski, 1 : 50 000, Pierwszy poziom wodonoœny — dynamika (MhP-PPW), ark. Czarny Dunajec. Pañstw. Inst. Geol.

KRAWCZYK J. 2006b — Mapa hydrogeologiczna Polski, 1 : 50 000, Pierwszy poziom wodonoœny — dynamika (MhP-PPW), ark. Tatry Wysokie. Pañstw. Inst. Geol.

KRAWCZYK J. 2006c — Mapa hydrogeologiczna Polski, 1 : 50 000, Pierwszy poziom wodonoœny — dynamika (MhP-PPW), ark. Tatry Zachodnie. Pañstw. Inst. Geol.

KRAWCZYK J. & G¥GULSKI T. 2006 — Mapa hydrogeologiczna Polski, 1 : 50 000, Pierwszy poziom wodonoœny — dynamika (MhP-PPW), ark. Nowy Targ. Pañstw. Inst. Geol.

KRAWCZYK J. & G¥GULSKI T. 2007 — Mapa hydrogeologiczna Polski, 1 : 50 000, Pierwszy poziom wodonoœny — wra¿liwoœæ i jakoœæ (MhP-PPW-WJ), ark. Tatry Zachodnie. Pañstw. Inst. Geol.

MA£ECKA D. 1982 — Mapa hydrogeologiczna Podhala i obszarów przyleg³ych, 1 : 100 000. Inst. Geol.

MA£ECKA D., HUMNICKI W. & BARCZYK G. 2002a — Mapa hydro-geologiczna Polski, 1 : 50 000, ark. Tatry Zachodnie. Pañstw. Inst. Geol. MA£ECKA D., HUMNICKI W. & MA£ECKI J. 2002b — Mapa hydro-geologiczna Polski, 1 : 50 000, ark. Tatry Wysokie. Pañstw. Inst. Geol. MICHALIK A. 1963 — Przegl¹dowa map hydrogeologiczna Polski, 1 : 300 000, ark. Cieszyn. Inst. Geol.

PACZYÑSKI B. (red.) 1995 — Atlas hydrogeologiczny Polski 1 : 500 000. Czêœæ II. Zasoby, jakoœæ i ochrona zwyk³ych wód podziemnych. Pañstw. Inst. Geol.

POPRAWA D., CHOWANIEC J., HANZEL V. & JETEL J. 1988–1989 — Hydrogeofactors Map of the Western Outer Carpathians and their Foreland with part of the Inner Carpathians, w skali 1 : 500 000. [W:] Geological Atlas of the Western Outer Carpathians and their Foreland. Inst. Geol.

1081

¬

Ryc. 1. Fragment Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1 : 200 000, arkusze Nowy S¹cz, Tatry Wysokie (Chowa-niec i in., 1981), Bielsko Bia³a i Tatry Zachodnie (Cho-waniec i in., 1983)

Fig. 1. Fragment of the Hydrogeological Map of Poland, 1 : 200 000, Nowy S¹cz, Tatry Wysokie (Chowaniec et al., 1981), Bielsko-Bia³a, and Tatry Zachodnie sheets (Chowaniec et al., 1983)

¬

Ryc. 2. Fragment Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1 : 50 000 — wodonoœnoœæ g³ównego, u¿ytkowego poziomu wodonoœnego; arkusze Czarny Dunajec (Kraw-czyk, 2006a), Nowy Targ (Krawczyk & G¹gulski, 2006), Tatry Zachodnie i Tatry Wysokie (Krawczyk, 2006b, c) Fig. 2. Fragment of the Hydrogeological Map of Poland, 1 : 50 000 — water-bearing capacity of the main exploited aquifer, Czarny Dunajec (Krawczyk, 2006a), Nowy Targ (Krawczyk & G¹gulski, 2006), Tatry Zachodnie, and Tatry Wysokie sheets (Krawczyk, 2006b, c)