A tT T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FO LIA O EC O N O M I C A 95, 190V
Ziemowi t Szczak o wsk i* P R Z E D S I Ę B I O R S T W O M I Ę D Z Y N A ROD O WE JAKO FORMA INTLCRACJI S O C J A L I S T Y C Z N E J NA PRZ YKŁA D ZIE P O L S K O - C Z E C H O S l O W A C K I E J
S P E D Y C Y J N E J SPOLKI "SPEORAPIO"
C z e c h o s ł o w a c j a t r a dyc y j nie należy do n a j w i ę k s z y c h im p o rte r ów u sł ug po l s k i c h por tó w m o r s k i c h 1 . O b s ł u g ą ł ad unkó w c z e c h o s ł o w a -ck i ego handlu z a g r a n i c z n e g o , k i e r o w a n y c h t ra nz yt em przez t e r y t o rium Polski i p r z e ł a d o w y w a n y c h w pol s k i c h por t a c h za j muj e się s p e c j a l nie do tego celu po w o ł a n a jed no st ka g o s p o d a r c z a s pó łka p o l -s k o - c z e c h o -s ł o w a c k a "Sped ra pid " z s i e dz ib ą w Gdyni. Istniej e też odd ział spółki w S z c z e c i n i e i jej dział po r tow y w Gdartsku. S p ó ł -ka została p ow oł an a do w y ł ą c z n e j obsługi tra nzytu c z e c h o s ł o w a c k i e -go w p ul s k i c h por t a c h morskich.
I
Geneza pow st a n i a spółki
w cze rw cu 19*6 r. zo s tało zał o ż o n e p r z e d s i ę b i o r s t w o pod nazwą "Rapid" - S p e dyc y jna Spółka z o g r a n i c z o n ą o d p o w i e d z i a l n o ś c i ą z si e dzib ą w Krakowie. G łó wną domeną ó w c z e s n e j d z i a ł a l n o ś c i była spe-dycja lądowa w obrocie między Polską i C z e c h o s ł o w a c j ą , że szczegól-nym u w z g l ę d n i e n i e m tra ns po rt u towarów p r z e z n a c z o n y c h dla u d z i a -łowca cz e chos ł o w a c k i e g o , tj. firmy "Rapid", Zlin. Na p r z e ł o m i e lat 1948-1949 n a s t ą p i ł o p r z e j ę c i e u d z i a ł ó w i akt yw ów od d o t y c h -cz a s o w y c h p r y w a t n y c h właśc ic ie li spółki przez p r z e d s i ę b i o r s t w a u- spo łecz nione . W e f e k cie z a s a d n i c z e j zmi ani e uległ profil d z i a ł a l -ności spółki, k tóra p r z e s t a w i ł a się w y ł ą c z n i e na o b s ług ę s p e d y -cyjną c z e c h o s ł o w a c k i c h towarów t r a n z y t o w y c h w p o r t a c h polskich.
* Doc. dr., d yr e kto r Instytu tu H an dlu Z a g r a n i c z n e g o UL.
1 Ai G r z e l a k o w s k i , Tranzyt C z e c h o s ł o w a c j i przez porty polskie, "Handel Z a g r a n i c z n y " 1981, nr 10-12.
W tym teZ c n s i e n a s t ą p i ł o p r z e n i e s i o n e z Krakowq do Gdyni. P r z e d s i ę b i o r s t w o zaczęło działać na n ow y ch zasadac h i na nowych w a r u n k a c h .
Ud z i a ł o w c e m ze strony polsk ie j jest o becnie P r z e d si ę bio r st wo Spedycji M ię dz y n a r o d o w e j C. Ha r twi g w Szczecinie, zaś ze strony cz e c h o s ł o w a c k i e j - P r z e d s i ę b i o r s t w o Spedycji M i ę d z y n a r o d o w e j i f r a c hto wan ia "Cz ech o f rac h t" w Pradze. Oby dwaj wspólnicy p o s i a d a -ją po 50% u dz iałó w w k ap i tal e zakładowym.
Pot rzeb a utw orz o nia s o c j a l i s t y c z n e g o p r z e d s i ę b i o r s t w a s p e d y c y j -nego o b s ług u jące g o tranzyt c ze cho s łow ac ki wynikała z dwó ch z a s a d -niczych przyczyn. Pierwszą z nich był wol u men ładunków c z e c h o -sł o wa ck ie go handlu z ag ra n i c z n e g o prz e ł a d o w y w a n y w por tac h polskich, st a nowi ący w owym cz asie bl isko 00% ogółu p r z e ł a d u n k ó w tranzytu lą- do w o-morskiego. Orugą p r z y c zy ną była p o t rzeb a w y k o r z y s t a n i a i z a -cie ś nie n ia w now ych wa r un k a c h wsp ółp r a cy g os p o d a r c z e j i p o l i t y c z -nej między PRL a Cze chos ł owa c j ą. P oj awił a się b ow iem szansa u c z y -nienia portów polskich, jako maj ą c y c h swe n a t u r al ne zap lec z e g o s -p od arcz e w Czecho s łow ac ji, portami bazowymi tego państwa. Te p r z e -słanki p r z es ąd zi ły o k o n iec z n ośc i p o w o łan i a Spółki " S p e d r a p u l ” i u d z iel e nia jej k on ce sj i na p r o w a d z e n i e działal no ści spedycyjnej.
P r z e d s i ę b i o r s t w o jest spółką po l sk i e g o pr awa ha n dlowego, o for-mie spółki z ogra nic z oną o d p o w i e d zia l n ośc i ą. Stosują się do niej w całej r oz ciągłości m e uc h y l o n e d o t ych c zas przepisy kod ek su h a n -d lowego z 1934 r. Spółka jest wpi san a do r e j e str u h a n d l o w e g o pod nr R H 8 197 w Sądzie Pow i a t o w y m w G d y m . Do p o d s t a w o w y c h a któw
nor-2 mu j ącyc h jej d z i a łal n ość należą :
1) z n o w eli zo wan a umowa spółki z 11 XI 1949 r., zawarta mię dzy P r z e d s i ę b i o r s t w e m Spedycj i M i ę d z y n a r o d o w e j i F r a c h t o w a n i a "Czucho- fracht", Praha (da wniej "Me trans" AS, Praha), a PSM C. Hartwig, Zar ząd w Warszawie; określa ona p rz ed m i o t d zi ałal ności , wła dze spółki i inne istotne problem y na tury prawnej, h a n d l ow ej i f i n a n s o -wej ;
2) z a r ząd z eni e nr 28 M i n istr a H an dlu Za g r a n i c z n e g o z 1969 r. (Dz.Urz. MHZ 1969, nr 10), p r e c y z u j ą c e p r z e d mi ot i zakres d z i a ł a l -ności oraz p o d p o r z ą d k o w u j ą c e spółkę nad z oro wi M i n i s t e r s t w a Handlu Za g ran i c z n e g o (obecnie MHZiGM);
o
K. L e t k e , 30lecie p o l s k o c z e c h o s ł o w a c k i e j Spółki S p e -dyc yjne j "Spedrapid", "Technika i G o s pod a rka M or ska" 1979, nr 11.
3) z a r zą dz eni e nr 32 M i n ist r a Han dlu Z a g r a n i c z n e g o i M i n i str a Fi n ansó w z 1972 r. (Dz.Urz. MHZ, 1972, nr 13), n o r m u j ą c e d z i a ł a l -ność fin ansową spółki.
Na pod s taw i e tych aktów spółka uzy ska ł a sta tu s j ed no st ki g o s -pod arki u s p o ł e c z n i o n e j oraz nabyła upr aw n i e n i a p r z e d s i ę b i o r s t w a h an dl u za g r ani cznego, co u mo ż l i w i ł o jej w y k o n y w a n i e zadart p r z e w i -d zi a n y c h statutem.
P r z e d m i o t e m d zi a ł a l n o ś c i spółki jest świ ad cz en ie, na zasadzie wy ł ączności, usług z w i ą zan y ch ze spe dycj ą c z e c h o s ł o w a c k i c h towarów t ra n z y t o w y c h p r z e c h o d z ą c y c h przez po l ski e porťy morskie.
S t r u k t u ra o r ganiz a c y j n a p r z e d s i ę b i£is t w a
Z ar zą d z a n i e i o r g a n i z a c j a p r z e d s i ę b i o r s t w a o p a r te są na s y s t e -mie l i n i o w o - s z t a b o w y m , a komórki o r g a n i z a c y j n e u s z e r e g o w a n e są w e -dłu g 3y st emu kie runk owego . W p r z e d s i ę b i o r s t w i e tworzy się n a s t ę p u -jące rodzaje k om órek org a niz a cyjn y ch:
1. Działy. 2. Sekcje.
3. S a m o d z i e l n e s t a n owi s ka pracy.
Ad 1. Dział p ow o ł u j e się do p r o w a d z e n i a o k r e ś l o n y c h zagadniert i w y k o n y w a n i a cz y n noś ci stale w y s t ę p u j ą c y c h w dzi a ł a l n o ś c i p r z e d s i ę -b io r s t w a i j e d n o r o d n y c h co do 3wej istoty.
Ad 2. Sekcja jest k o m ó r k ą o r g a n i z a c y j n ą pow o ł a n ą do p r o w a d z e -nia o k r e ś l o n y c h za g ad n i e ń oraz w y k o n y w a n i a o k r e ś l o n y c h c zy nn o ś c i w ramach działu, bądź jako ko m ó r k a sam odzielna,
Ad 3. S a m o d z i e l n e s ta n o w i s k o pracy może być jed no- lub w i e l o -osobowe. Tworzone jest w tych p r z y pa d ka ch, gdy c h a r a k t e r lub r o z -miar i p r a c o c h ł o n n o ś ć zadart n a l e ż ą c y c h do jego zak r esu d z i a ł a n i a nie p ow o d u j e k on i e c z n o ś c i tworzenia komórki na s z c z ebl u dzi a łu lub s e k c j i .
O r g a n i z a c j a w e w n ę t r z n a p r z e d s i ę b i o r s t w a op i era się na n a s t ę -p u j ą c y c h zasadach:
1) na s to su nk u b e z p o ś r e d n i e j n ad r z ę d n o ś c i i p od l egł oś ci, przy k t ó r y m pr z e ł o ż o n y ma p r a w o wy d a wać p o l e ce n ia b e z p o ś r e d n i o p o d l e -gły m p r a c o w n i k o m i' k om ó r k o m o r g a n iz acy jn ym ;
2) na s t o s unk u k o m p e t e n c j i f u n kcjo n aln e j, przy kt ó r y m k i e r own i k d an ej komórki o r g a n i z a c y j n e j nie ma prawa w y d a w a ć polecert k i e r o -w n i k o m lub p r a c o -w n i k o m innych komórek. Jest on jednak u p r a wni o ny
do kon trol o wan i a pra cy tych komórek lub ich p r a cow n ikó w i k i e r o -wników w zakresie swej kompetencji fun kcj o n aln e j (rzeczowej). Może również udzielni tym k om órk o m wsk a zów ek i wyt yc zn ych o d n o śni e do k ie ru nk ów i metod pracy;
5) na' st o s u n k u współpracy, p o l e g a j ą c y m ne ub e w iąz ku wsz ys tk ich komórek o r g a n i z a c y j n y c h u dz ielania sobie naw zaje m wyj aś n i e ń i u d o st ę pnia nia p o s i ada n ych informacji i mat e r i a ł ó w po t r ze b n y c h tym k o -m ó r k o -m dla w ł a ś ciw e go w yk onania ich zadań i czynności.
N a j wyż s zym org a nem spółki jest zwy czajne zgr om ad ze nie w s p ó l n i -ków, którego pos iedz e nia odb ywaj ą się co najmnie j raz do roku. N i e zal e żnie od tego, w zależności od k on kr e t n y c h potrzeb, zarówno zarządowi jak i k ażdemu ze w sp ó l n i k ó w p r z ysł u guj e prawo zwołania na d z w y c z a j n e g o zg r oma d z eni a wspólników.
Naj wyższą władzą spółki w okresie pomiędz y pos ied z e nia m i z g r o -m ad ze ni a wsp ól ni kó w jes.t 4-osobowy zar ząd: W jego skład wchodzą wyznacz eni przez z gr om ad ze nie w sp ó l n i k ó w :
1. Prezos Zarządu (obywatel cz e cho s ł o w a c k i ) - prz e w o d n i c z ą c y pr a c o m tego organu,
2. D yr ekt o r Naczelny (obywatel polski) - zar z ądz aj ący przed- si ę b i o r s t w e m na fco dzień,
3. Zastępca Dy r ekt o r a N a c z eln eg o (obywatel cze ch os ł o w a c k i ) od p o w i e d z i a l n y za dz i a ła l n o ś ć agend spółki w Szczecinie.
4. D yr ekto r O dd ział u (obywatel p ol ski) w Szczecinie.
Obo wiązki i u p r a wni e nia zarządu określa uch w alony przez z g r o -m ad ze ni e wsp ól ni kó w "Regulamin pracy zarządu, pre zesa zarządu, dy r ekto ra n a c z eln eg o i zastępcy dy r ekto r a nac zelnego". W p r o w a d z e nie w życie pos t an o w i e ń tego reg ul am in u p o t w i e r d z i ł o zas adę r ó w n o -wagi (partne rstwa) w repreze ntacji w sp ó l n i k ó w we w ł a dz ac h s p ó ł -ki. U cz yn ił o to z zarządu efe k tywny organ zwierzchni, kt ó r e g o z a -d an ie m jest mię-dzy innymi:
a) wyt y cza ni e kie ru nk ów działa l nośc i p r z eds i ębi or stw a,
b) zat wi er dza ni e p la nów t e c h n i c z n o - e k o n o m i c z n y c h o k r e ś l a j ą c y c h
zad ania gos podarcze, <
c) d ok ony w ani e o kr esowej kontroli i o c e n y rea lizacji zadań, d) wstępne a k c e p to w ani e rocznego bil an su i rac hunk u wyn i ków oraz analizy e k o n om i c znej prz edsi ę bio r s twa .
3 K. L e t k e , 25 lat p o l s k o - c z e c h o s ł o w a c k i e j Spółki S p e d y -cyjnej "Spedrapid", "Te chnika i G o s poda r ka Morska", 1974, nr 2.
Zarząd m e dzi ał a per mane ntn ie , lecz o dbywa p o s i e d z e n i a na wniosek członków, m e rzadziej jednak niż raz na kwartał. Poza p os iedz e n i a m i czł o n k o w i e zarządu będący pra c o w n i k a m i spółki ( d y r e -k torzy) działaj ą w y ł ą c z n i e w ramach swych -k o m p e t e n c j i o -k r e ś l o n y c h w r e g ulam inie org aniz acyjn ym. Jed noc z e s n e p o w i e r z e n i e d y r ekto rowi naczeln emu, p o d p o r z ą d k o w a n e m u zarządowi, funkcji k i e r o w a n i a i z a -rzą dzan ia p r z e d s i ę b i o r s t w e m na co dzień, u m o ż l i w i ł o z a s t o s o w a n i e o b o w i ą z u j ą c e j w , PRl. zasady j e d n o o s o b o w e g o k i e r o w n i c t w a i o d p o w i e -dzi alności .
Dzi ał a l n o ś ć zarządu ocenia rada n a d z orc za (po dwóch p r z e d s t a -wicieli wsp ólników), która zbiera się co n aj mnie j czt ery razy w roku.
D yr ekto r nac zeln y s pr awuj e funkcje k i e r o w n i c z e b e z p o ś r e d n i o w o d n i e s i e n i u do kom órek o r g a n i z a c y j n y c h mu p o d l e g ł y c h (vide z a ł ą -czony schemat o r g a n i z a c y j n y ) lub za poś rednictwem:
a) zastępcy d y r e kto ra naczelnego, b) dyr ektora oddziału,
c) g łó wneg o księgowego.
Na oso bach tych ciąży obo wiąz ek o d p o w i e d z i a l n o ś c i z tytułu nad-zoru i kontroli w prz ed s i ę b i o r s t w i e . Główny ksi ę g o w y spe łnia c z y n -ności f u n k c jo nalne w o d n i e s i e n i u do pro b l e m a t y k i finansowej, k o s z -tów, r o z r a c h u n k ó w z kon trah e n t a m i qraz g o s p o d a r o w a n i a m a j ą t k i e m p r z e d s i ę b i o r s t w a .
Zad ania p o s z c z e g ó l n y c h k o m órek o r g a n iz acyjn ych:
1. Dział Służby P r a c o w n i c z e j (Sekcja ds P r a c o w n i c z y c h w O / S z c z e c i n ) zajmuje się c a ł o k s z t a ł t e m spraw z w i ą z a n y c h z z a t r u d -nieniem, k s z t a ł c e n i e m i w y n a g r a d z a n i e m p r a c o w n i k ó w oraz wyk o n u j e czy nności wyn i k a j ą c e ze ś w i a d c z e ń s o c j a l n o b y t o w y c h na rzecz p r a -c o w n i k ó w i i-ch rodzin. D z i a ł e m tym k i e r u j e kie rown ik, a w O/S zcze - cin k i e r o w n i k sekcji.
2., Dział Eks p o r t u w Gdyni i D / S z c z e c i n w y k o n u j e w s z e l k i e z a -dania spe dyto ra p o r t o w e g o w d z i e d z i n i e org an i z a c j i prz eład unku, s k ł a d ow ania, m a n i p u l a c j i i wysyłki m o r z e m p r z e s y ł e k e k s p o r t o w y c h a w i z o w a n y c h przez z l e c e n i o d a w c ę i n a d c h o d z ą c y c h do portu z C z e c h o -słowacji. Zadinia te dział r e a l izu je w opa r c i u o z le ceni a s p e d y -cyjne, przy zac h o w a n i u p r z e p i s ó w prawa, z w y c z a j ó w i dob rej p r a -ktyki o br otu p o r t o w o - m o r s k i e g o . Ożiał dzieli się na 4 s ek cje w e -dług linii (szlaków) żeglugo wych. Na czele d zi ału stoi kie rownik, zaś pracami p o s z c z e g ó l n y c h sekcji kie r u j ą k i e r o w n i c y sekcji.
J. Dział Importu w Gdyni i 0/5zczei.in wykonuje w s z elki e z a -dania spedytora tor towe go w dzi edzi nie organizacji przeładunku, składowania, manipulacji i wysyłki lydem (transp ortem kolejowym, rzecznym, drogowym) do Czechos łowac ji przesyłek imp orto wanyc h n a d -c ho d z ą -c y -c h do portów drogą morską. Uział w Gdyni dzieli się na 2 sekcje wg układu k i e r u nk owego pos z c z e g ó l n y c h linii (szlaków) że- glugowych. Jeden z kie ro w n i k ó w sekcji pełni r ów nocz eśnie funkcję zastępcy kie rown ika działu.
4. Dział Portowy (w Gdyni, Gda ń s k u i Szc zecinie) - zajmuje się o r g aniz acją prz yjmo wania przez port na d c h o d z ą c y c h prz esyłek oraz ich e k s pedy cją z portu sto sown ie do dyspozycji działu eksportu lub importu. Na czele działu stoi kierownik, mający do pomocy z a s t ę p c ę .
5. Oziat Eko nomiczny (w Gdyni) - do jego zadań należy:
e) w yk onyw anie prac z dziedziny ekonomiki i organiz acji p r z e d -się biorstwa (m. in. pr z y g o t o w a n i e analiz ekonomicznych, o p r a c o w y -wanie planów, pro wad z e n i e statystyki prz ew o z ó w i przeład unków ),
b) dok ony w a n i e w s z e l k i c h roz licz eń z tytułu ś w i a d cz onych usług
г usł ugobiorcami i zleceniodawcami.
Obsada k i e rown icza działu składa się z kie rown ika i jego zastępcy. 6 . Dział A d m i n i s t r a c y j n o - G o s p o d a r c z y (w G d y m i O / S z c z e c i n ) - wyk onuj e wsz elki e praco adminis tracy jne, tzn.:
a) a d m i n is truje m a j ą t k i e m p r z e d s i ę b i o r s t w a i lokalami zająty- mi przez spółkę,
b) pla nuje w ramach planu f i n anso wego i dok onuj e zakupu ś r o d -ków majątkowych,
c) e w i denc jonuj e środki m a j ą t k o w e i drobny sprzęt,
d) prowadza dzi ał a l n o ś ć inw estycyjną opi eraj ąc się na pla nach przedsiębiorstwa.
7. Oział Księgow ości i F in ansó w w G d y m zajmuje się c a ł o -k s z t a ł t e m spraw z w i ązan ych z -kon trol ą formalną i ewi de n c j ą d o k u mentów roz licz eniow ych z kontrah entam i, d o k u men tów obrotu b a n k o w e -go, k a s oweg o i m a t e r i a ł ó w oraz d o k o n y w a n i e m roz liczeń z bud ż e t e m i innymi instytucjami adminis tracj i państwowej.
G o s p o d arka finansowa " S p e o r a p iJu"
W latach 1949-1955 spółka nie była zaliczana do grupy j e d n o -stek gospodarki usp ołecznionej, co m. m . wyn ikał o z ówc zesnej
polityki finansowej. Pol ityk a ta z m i e rza ła do t r a ktow ania w s z y -stkich p r z e ds i ębi or stw , w k tó r y c h Skarb Pań s twa p a r t y c уpował w k a p ita l e z ak ł a d o w y m w kw o cie m e p r z e k r a c z a j ą c e j 50* u dz iałów, j a -ko p r z e d s i ę b i o r s t w n a l e ż ą c y c h do sek tor a pryw atn e go. S p ó ł k a była więc ob c iąż o n a p o d a t k i e m d o c h o d o w y m wed ł ug stawek p o d a t k o w y c h o b o -w i ą z u j ą c y c h p r z e d s i ę b i o r s t -w a pry-watne. J ed na kż e dzięki p r o w a d z e n i u go s poda rki finansowej na z as a dac h k o m erc y jny ch , co p o z w a l a ł o u s t a -b i l i z o w a ć sytua cj ę fin a nso w ą spółki, p r z e d s i ę b i o r s t w o u z y s k i w a ł o n i e w ie l ką marżę zysku.
W styczniu 1956 r. na wn i osek strony c z e c h o s ł o w a c k i e j został zawarty między rządami Polski i Cz e c h o s ł o w a c j i Pro tokół w spr a wie n i e k t ó r y c h zasad gospoda rki fi n a nso w ej p r z e d s i ę b i o r s t w a "Spedrapid"4 . Intencją tego p o r o z u m i e n i a było u d z i e l e n i e z l e c e n i o daw c y , a j e d -n o c z e ś -n i e udziało wc owi c z e c h o s ł o w a c k i e m u , da l e k o idących p r e f e r e n -cji w d z i edz i n ie finansów, r oz li cz eń i o p o d atk ow ani a. M i a ło to z a p ew ni ć d yn amic zny rozwój o b r otó w c z e c h o s ł o w a c k i e g o ha n d l u z a g r a n i -cz n ego w p o r ta ch po l s k i c h z k o r z y ś c i ą dla gos pod a rki narodowej, której p r z e d s i ę b i o r s t w a p r z e w o z o w e i p r z e ł a d u n k o w e ś w i a d c z y ł y bez-p o ś r e d n i e usługi na rzecz zl e c e n i o d a w c y c z e c h o s ł o w a c k i e g o
W tym celu p o s t a n o w i o n o w pro to ko le, że d z i a ł a l n o ś ć spółki m e pow i nna p rz yn os ić p r z e d s i ę b i o r s t w u zys k ów ani strat. Pro w i z j a s p e -dyc yj na op arta na z a l i c z k o w o u s t a l o n y c h sta w k a c h po w i n n a po k r y w a ć w y ł ą c z n i e koszty o g ó lno z akła d owe . 7 w . o l m o n o rów nież "Sped ra pi d" od obo w iąz ku p ł a c eni a po d a t k u d o c h od o we go, a p r a k t y c z n i e również od innych ś wi ad c z e ń podatko w ych . P o n ie wa ż stroną f i n a n s u j ą c ą był w s p óln i k c ze ch os ł o w a c k i , n a s t ą p i ł o jakby a u t o m a t y c z n e s p r o w a d z e n i e zarządcy strony p ol ski e j do roli d r u gor z ędn ej . W s z y s t k i e k oszty zw i ą z a n e z d z i a ł a l n o ś c i ą spółki, jak: liczba z at r u d n i o n y c h , w y -sok ość płac, premie, nag ro dy za o s i ą g n i ę c i a e k o n o m i c z n e itp. były u z a l e ż n i o n e gł ó w nie od decyzji w s p ó l n i k a c z e c h o s ł o w a c k i e g o , przy c z y m po d s t a w ę dzi a ł a l n o ś c i sta no wi ły p rz epi s y pol skie, d o t y c z ą c e p r z e d s i ę b i o r s t w p ok rewn ych. Z a s a dni cz ą de w i zą z a r z ą d c ó w strony c z e c h o s ł o w a c k i e j było o g r a n i c z e n i e k o s z t ó w do k o n i e c z n e g o minimum, n i e z b ę d n e g o dla z a b e z p t e c z e n i a obs ł ugi c z e c h o s ł o w a c k i c h ładunków tranzytowych . Odb i j a ł a się to ni e kied y n i e k o r z y s t n i e na osiąganych p ł a c a c h p er so n e l u z a t r u d n i o n e g o w s p ó łce i p o w o d o w a ł o o g r a n i c z e n i e zatrudnienia . W końcu k a ż d e g o roku o b r a c h u n k o w e g o “S p e d r a p i d "
do-4
konywał ost atec znej k or ekty zaliczk ow ych stawek. Nas tęp o wał o to w formie uznania cze c ho s ł o w a c k i e g o udz ia ło wc a w p rz yp ad ku kosztów n iż sz yc h od wpływów lub o bc iążenia go w prz ypadku ko s ztó w wyższych od wpływów.
Wsp omniany protokół tylko p oz or ni e wprowadzić zmiany w g o s p o -darce finansowej"*. Spowodo wał on, że skutki i k o n s e kw en cje tych po s ta no wi eń pr z enik nęły do ws z elki ch dzi edzi n działal ności, a tak -że do s ta tusu prz ed siębiorstwa, które n i e f o r m a lni e lecz fak tycznie utr aciło z dniem 1 I 1956 r. sam o dzi el noś ć finansową. Protokół za-kw alifikował nal eżności z tytułu prowizji spedycy jnej jako p ł a t -ności niehandlowe. Ponieważ pro wizja spe dycyjna z tytułu sprzedaży usług spółki była e kw i w a l e n t e m ko s ztó w og ó lnoz a kła d owyc h , a te p o -nos zo no w złotych, p rz eto i p ro wizj ę spe dyc y j ną regulował z l e c e -niod awc a c ze ch osłowac ki w z ło tych obiegowych. W tych war un ka ch spółka nie p r z yn os ił a g o s pod a rce n ar odowej wpływów dew i z o w y c h z tytułu swej działalności podstawowej.
Protokół mię dz y p a ń s t w o w y w sprawie n i e kt ór ych zasad gos podarki fin ansowej p r z e d s i ę b i o r s t w a przestał o b o wiąz y wać z dniem 31 g r u d -nia 1970 r. O d '1 I 1971 r. p r z e d s i ę b i o r s t w o weszło na drogę g o s -podarki komercyjnej, stosu ją c w z g l ę d e m swego zleceni o daw c y stawki i warunki "Taryfy za usługi spe dyc y j ne w mor s k i c h por ta ch h a n d l o -wyc h PRL dla p ła tn ik ów z ag ranicznych", oparte na c en ach ś w i a t o -wych. R oz lic z eń z tytułu s pr zedaży usług świ a d c z o n y c h na rzecz "C z echo f rac h tu" dok onuj e "Sp edrapid" w rublach transferowych. Tryb i sposób tych r oz liczeń jest ure gul o wany p os tan o wie ni ami "li-niowy o wspó łpr a cy" między "C z echo f rac h tem" jako g łó w n y m z l e c e -nio dawc ą a “S p e d r a p i d e m " , jako je d ynym s p e dyt o rem w Polsce d z i a ł a -jącym na z l e ć e m e "Czechof r a c h t u " . Ta umowa (z listopada 1972 r.) w sposób kom pleksowy ureg ulo wa ła sto sunki handlowe, finansowe, roz-lic z eni o we oraz inne między obu prz eds i ę bio r stw am i. Prz y cz y n i ł a się ona do zacieś n ien ia wsp ół pr ac y między "Czechofra ch te m" a " S p e d r a pi dem" przy j e d n o c z e s n y m p os z a n o w a n i u praw obydwu partnerów. P o d -sta wowe p os ta no w i e n i a umowy o wsp ół pr ac y opi eraj ą się na Ogó lnyc h P o l ski c h Wa r u nka c h S p e d y cy jny ch a p r o bow any ch przez PIHZ w 1956 r. oraz na "Porozu m ien i u o u st al en iu j ed no l i t y c h warunków wsp ółpracy", p o d p i s a n y c h w Warszawie w 1956 r. przez mi ę d z y n a r o d o w e o r g an iz acj e sp e dyc y jne krajów zrz es z o n y c h w RWPG.
Spó łka została uznana za j ed nos t kę gos podarki u s p o ł e c z n i o n e j ze wszystkimi wyn i kaj ąc ymi stąd k o n s e k w encj a mi, zw ł asz c za w z a -kresie o po dat k o w a n i a i tworzenia fun duszów. Spółka p o d leg a więc op o datk o w a n i u p o d a tki em d o c h o d o w y m w w ys okości 50% zysku, a nie .są do nie j stoeow-ane znacznie wyższe stawki pod at ku d o c h o d o w e g o oraz podatku obr o t o w e g o od n o szą c e się do jed no st ek go s p oda r ki n i e u spo łe czn i one j . - Poz o s t a ł a po op o d a t k o w a n i u część zysku jest dz i elon a w r ów nych c z ę ś c i a c h między udz iało wc ów. Poza tyra "Cz echo- fracht" jako główny zle c en i o d a w c a o tr zy m u j e b ie ż ą c e 1 j e d n o r a z o w e rabaty z mn iej s z a j ą c e war t o ś ć spr zedaży, a więc i zysku oraz p o d a -tku dochodowego. Bo n ifi k a ty z tego tytułu p r z e k r a c z a j ą 20% w a r t o -ści s p r ze da ny ch usług.
Spó łka ma p o n ad to obo w iąz ek spo r z ą d z a n i a p la nó w t e c h n i c z n o e kon omicznych . Plany te opr ac ow uje się na pod s t a w i e p r o t o k o ł u t r a n s -portowego, który o kr eśla mo ż liwości pr z e w o z o w e taboru w d a n y m r o -ku. Stopiert realiza cji tych pl a n ó w stanowi pod s t a w ę do oceny działa l n ośc i spółki i pracy załogi.
Obsługa tranzytu CSR S w por ta ch p ol s kic h
w okr es ie t rz y d z i e s t o l e c i a 19501980 w p o l s k i c h p o r t a c h m o r -skich p r z e ł a d o w a n o 75 min t ład unków t r a n z yt owy ch CSRS. W latach 1951-1960 porty pol ski e p r z e ł a d o w a ł y łącznie 15,7 min t tych ł a -d u n k ó w 1'. W nas tę p n y m d zi e s i ę c i o l e c i u , tj. w latach 19 6 119 70 g l o -balna prz eładunki tra nzytu c z e c h o s ł o w a c k i e g o wz r osł y dwukro t nie , o s i ą g a j ą c wielk oś ć 32,4 min t. W latach zaś 19 7 1-19 80 p r z e ł a d u n k i tych towarów w p o r ta ch p o l s k i c h w y n o sił y już tylko 82,3% p r z e ł a -du n k ó w p o p rz ed ni ej dekady, osi ą gaj ąc g lo baln ą w ie l k o ś ć 26,65 min t U w z g l ę d n i a j ą c fakt rosnące j w ym iany towarow ej C SR S r e a l i z o w a n e j drogą m orską w tym okresie, ten spadek o b r otó w t r a n z y t o w y c h CSR S w p ol ski c h por t a c h w p o r ó w n a n i u z o k r e s e m p o p r z e d n i m mo żna uznać za bardzo wysoki. W tab. 1 p r z e d s t a w i o n o ładunki t r a nz yt owe C z e -c ho sł ow a-c ji w p ol ski -c h p or t a -c h m o r s k i -c h w lat a-ch 1970-1984. Jak wyn i k a , z z am i e s z c z o n y c h danych, p o c z y n a j ą c od 1975 r. obr oty t r a n -zy towe CSRS w p o r ta ch p ol ski c h nie p r z e k r o c z y ł y w żadnym roku wielkoś ci 3 min t, o s c y l uj ąc w tym okr es ie w g r a n i c a c h 2,4 min t
T a b e l a 1 Prz eładunki towarów t ra nz yt owy ch CSRS
w polsk ic h portach m or sk ic h w latach 1970-1984 (w tys. ton)
Lata G d a ńsk/ Gdyni a S zc zeci n Ogółem W tym masówka
% 1970 953,6 1914,5 2868 55,73 1971 1014,2 2145,7 3159,9 57,30 1972 631,0 2391,7 3022,7 61,36 1973 743,2 2004,5 2747,7 57,00 1974 773,5 2237,0 O •H O WTN 67,50 1975 901,9 1859,0 2760,9 62,00 * 1976 936,2 1478,7 2414,9 60,50 1977 878,0 1355,0 2233,0 55,50 1978 1053,5 1380,5 2434,0 • 43,91 1979 853,7 1472,3 2326,0 52,94 1980 1075,2 1468,3 2543,5 54,50 1981 885,1 1543,4 2428,5 55,40 1982 1010,5 1434,3 2444 ,8 53,00 1983 845,8 1559,6 2405,4 52,50 1984 975,5 1664,5 2640,0 51,80
Ź r ó d ł o : Dane u zy skan e w dziale e k o n o m i c z n y m " S p e d r a p i d u " . rocznie. W r e z ulta cie tego udział Cze c h o s ł o w a c j i w łącznych o- bro t a c h tra nzyt owych pol s k i c h por tów mor s k i c h wyk azyw ał również ten denc ję malejącą. W pie rwsz ej p o ł owie lat s i e d e m d z i e s i ą t y c h sta- nosił on p r z e c i ę t n i e 67%, pod czas gdy w k o ń c o w y c h latach tej d e -kady zmalał do około 48%.
G ł ó w n y m por tem t r a nzyt owym jest Szczecin. W latach 1970-1980 obsługiwał on śre dnio około 65% łącznej masy tranzytu CSRS. S k o n -c e n t r o w a n i e wię ksze j -częś-ci p r z e ł a d u n k ó w w zespole p o r t o w y m Sz-cze- c i n - S w i n o u j ś c i e wynika z:
- u s y tuow ania go w z g l ę d e m c z e c h o s ł o w a c k i e g o zaplecza (mniejsze odl egło ści taryfowe),
- rozbudowy Świ nou j ś c i a i d o s t o s o w a n i e portu w S z c zeci nie do p r z e ł a d u n k ó w towarów masowych,
- moż liwości p rz ewoz u części ład unkó w masowych, zwł aszcza rud żelaza, Odrą
W s t r u k tu rze p r z e ł a d u n k ó w tra nzyt u CSRS w p o r t a c h p o l s k i c h ł a -dunki d r o bnic owe sta nowi ły w o s t a t n i c h latach bli sko 50* łącznych obrotów. Tak wysoki udział drobnicy w ogó l n y c h o b r o t a c h t r a n z y t o -wyc h Cze c h o s ł o w a c j i był następstwem;
- spadku p r z e ł a d u n k ó w tranzytu c z e c h o s ł o w a c k i e g o ,
- wzr ost u w ol umi n u towarów eks p ort ow ych , wś ród k t ó r y c h d r o b -ni c a sta nowi ła dom i n u j ą c ą pozycję,
o d p ł y w u ładunków mas o w y c h w imporcie do po r t ó w k o n k u r e n c y j -nyc h .
Wśród ładunków m a s o w y c h dominuj ą sur owce fos f o r o n o ś n e oraz r u -da żelaza w imporcie, a w e k s p o r c i e koks i węgiel. Dro b n i c a w w i ę -ksz ości p r z e ł a d o w y w a n a w Gdarisku-Gdyni, składa się z ł ad unkó w róż noro dnych . Pok aźną jej część s ta nowi ą jednak ładunki j e d n o r o d -ne, np. cukier wor ko w a n y i stal w a l c o w a n a w e k s p o r c i e oraz towary wor kowa ne, nas i o n a ole iste i towary w ł ó k n i s t e w imporcie.
P onad 90% łącznych p r z e w o z ó w ładunków t r a n z y t o w y c h CSR S do/i z po r t ó w p o l s k i c h d o k o n y w a n y c h jest przy uży ciu t r a n s p o r t u k o l e -jowego, około 8* tra ns p o r t e m wo d n y m ś r ó d l ą d o w y m i około 2* t r a n s -p o r t e m sam ocho dowym . P rz ewoz y ładunków t r a n z y t o w y c h żeg lugą ś r ó d -lądową są d o k o n y w a n e g ł ó wnie w relacji ze Szczecina. T r a n s p o r t e m s a m o c h o d o w y m przewozi się głó wnie takie ładunki do/i z po r t ó w jak: art ykuł y żywnośc iowe, odzież, szkło itp.
S tr ona c z e c h os łowac ka, jak świadcz ą o tym oferty p r z e d k ł a d a n e w cz a s i e neg ocja cji nad p r o t o k o ł a m i t r a n s p o r t u w y m i , jest w sta nie d o s t a r c z y ć do por tów p o l s k i c h ilości ładunków p r z e k r a c z a j ą c e z n a -c zn ie wie l k o ś ć rzędu 3 min ton rocznie. Jęst b o w i e m rzeczą o c z y -wistą, ze względy e k o n o m i c z n e p r z e j a w i a j ą c e się w k o r z y s t n e j k a l -kulacji przewozu, p r z e m a w i a j ą za wyb o r e m p o l s k i c h po r t ó w m o r s k i c h jako po r t ó w baz o w y c h C z e c h o s ł o w a c j i . Tym bardziej, że przy k o r z y s taniu z por tów k o n k u r e n c y j n y c h ( g ł ówni e Ham bu r g a ) istniej e k o n i e -c zn ość r eg ulow ania przez C S R S w s z y s t k i -c h nal eżno ś-ci w w a l u t a c h w y m i eni alnyc h.
M o ż l iwo ści d a l s z e g o w z r o s t u p r z e ł a d u n k ó w t ra nzyt u c z e c h o s ł o w a -c k i e g o w por t a -c h pol s k i -c h u z a l e ż n i o n e są prz ede w s z y s t k i m od trze-ch c z y n n i k ó w 7 . Są to:
7 L e t ► e, 25 lat p o l s k o - c z e c h o s ł o w a c k i e j . . . M oż liwości r o z w o j u i ocena d z i a ł a l n ości spółki
1. Sprawne f un kc jonowanie i p ok ry ci » za p otr z e bow a nia na wagony przez kolej. Transport kolejowy, ze względu na brak wagonów, n i e -w ła ści-w ą ich obsługę oraz -wyd ł użo n y czas pobytu -w por cie staje się sam oistną barierą wzr ost u obr otó w tra nzyt owych CSRS w pols kic h p ortach morskich. Pr z etr z y m y w a n i e przez długie okresy ładunkó w m a -so w ych na skł adach po r t owy c h w związku z bra ki em moż l iwo ś ci ich od- wozu do Cze ch os ło wac ji sprawiło, że zle cen i oda wc y cz e c h o s ł o w a c c y zmuszeni zostali do kie row a nia tych ładunków do po rtów k o n k u r e n -cy j nych (Hamburg). Z a p ewn i ono im tam bo wiem znacz ni e s p r a w n i e j -szą obs łu gę i szy b-szą eks pedycję, jednak przy w yż szy c h k o s z tac h po r towy c h i p rz e w o z u lądowego.
2. Warunki tec hniczne i t e c h n ol ogi cz n e p r z eła d u nku w por t ach
*
polskich. Chodzi tu o moż li wo ści prz y j m o w a n i a na 3kład w s z y s t k i c h tych towarów, zw ł aszc za w imporcie, kt ó r y c h z braku d o s t a te c zne j liczby w ag onów nie m oż na p r z e ł a d o w a ć w relacji be z p ośredniej. Cho-dzi tu także o ni e d o s t a t e c z n y pot e ncjał przeladunkowo-'Skladowy pol-skich portów, zbyt wolne tempo z ał ad un ku (co p ow o duj e po w s ta w a n i e sto s u n k o w o pow a ż n y c h k o s z tów p r z e s t o j u statków, o b c i ą ż a j ą c y c h c z a r t e r u j ą c y c h c z e c h o s ł o w a c k i c h ) czy też braki inw estycyjne, z w ł a -szcza w transp o rci e w e w n ę t r z n y m i tzw. m ałej mec han i zac ji .
3. S z c zu pł ość bazy k o n t e n e r o w e j w G d y m . Arm atorzy z a c h o d m o - ni e miec cy oferują z a ł ad ow co m c z e c h o s ł o w a c k i m pr z ewoz y w k o n t e -ner ac h w relacji do m - dom na wyj ą t k o w o k o r z y s t n y c h war unkach. R ó w -nież dyn a m i c z n i e r oz wijający się k o n t e n e r o w y sy stem t r a n s po rt owy w NRD, w sp ier a ny inwestycjami do k onywanymi w k o l e j n i c t w i e i w p o r -tach (głównie w Ros tocku), zac hęcił k o n t r a h e n t ó w c z e c h o s ł o w a c k i c h do k o r z y s t a n i a z o d p o w i e d n i c h usł ug NRD. Ro zwój p r z e w o z ó w k o n t e -nero wyc h przez porty pol sk ie wią załby się z mo ż l i w o ś c i ą o d z ysk a nia sze regu ładunków, które z k o n i e cz noś ci są obe cn ie k i e r o w a n e g ł ó w -nie p rzez Hamburg, Bremę i Rostock.
Cią ż e n i e ładunkó w c z e c h o s ł o w a c k i e g o ha ndlu z a g r a n i c z n e g o ku p or to m p o l s k i m należy p r z y p is ać n a s t ę p u j ą c y m p r z e s ł a n k o m e k o n o m i c z -nym^ :
a) polscy kont rah e nci k wo tują wi ę kszo ść należności z tytułu u- sług t ra nsportowy ch, ś w i a d c z o n y c h na rzecz c z e c h o s ł o w a c k l e g o h a n -dlu zag r ani cznego, w ru b lac h transferowyc h;
b) jakość usług tra n s p o r t o w y c h nie odbiega od s ta nda r du e u r o
-pe j skiego; p
ii m
c) usługi s p e dycy jne stoją na wys o k i m p oz iomi e i są, dzięki spółce "Spedrapid", relatywnie tańsze w por ó w n a n i u z cenami kwo- towanymi przez innych spedytorów;
d) zapewnienie wła snej rep rezentacji interesów zarówno poprzez "Spedrapid", jak i del egat urę "Cz echofrachtu" pozwala na o p e r a -tywne działanie na rynku p o r t o w o - ż e g l u g o w y m , utr zym y w a n i e stałych kontakt ów z polskimi p r z e d s i ębior stwam i oraz umo żliw ia doraźne, nie zwło czne interwencje;
e) ceny usług transportowycti, ś w i adcz onych przez p o l s k i c h prze-woźników, są k o n k u r e n c y j n e w stosunku do zagranicy;
f) stosunki w dzi edzi nie transportu są częścią dobrze i o w o c -nie roz wijającej się wsp ółpracy g o s poda rczej i p o l ityc znej między Polską i Czechosłowacją.
Rea sumu jąc należy stwierdzić, że Spółka "Spedrapid" działając w now ych warunkach, wypełnia z po w o d z e n i e m zam ierz one zadania доз- podarc/e. Obsługuje ona ze sto s o w n y m zyskiem cały czechos łowac ki tranzyt lądowomorski p r z echo dzący przez obszar PRL. Spółka s p e ł -nia więc ważną rolę gospodarczą, a także polityczną, będąc p r z e d st a w i c i e l e m i r ze czni kiem interesów c z e c h o s ł o w a c k i e g o handlu z a -g r a nicz ne-go w o d n iesi eniu do ładunków tra nzytowych. Służyć może także jako prz ykła d dobrze roz umianej i owocnej wsp ółpr acy państw s o c j a l i stycz nych w dzi e d z i n i e transportu i spedycji m i ę d z y n a r o d o -wej. Ponadto omówiony system funkcjo nowan ia stanowi o r y gina lne i spr awdzone rozwiąz anie ni e z m i e r n i e istotnego p r o blem u zar ządz ania i organizacji, dys ku t o w a n e g o o b e cnie żywo w śro dowi sku pra wn i k ó w i e k o nomi stów w związku z p o w o ł y w a n i e m w k r a jach c z ł o n k o w s k i c h RWPG w s p ó l n y c h prz edsiębiorstw.
Ziemowit Szczakowski
MULTINA 1IONA L ENT ERPRISE AS A FOR M OF SOC IALIST INTEGRA TION CASE STUDY OF 1 HE PO L 1 S H - C Z E C H U S L 0 V A K F O R WARD ING JOINT VENTURE
"SPEDRAPID"
"Spedrapid" is a joint venture es t a b l i s h e d under the Polish commercial law in the form of a limited liability company. The shareholders on the Polish side is the International F o r w a r d i n g E n -terprise " Ľ . Har twig " in Szczecin and on the C z e c h o s l o v a k side - the Int ernational F o r ward ing and Fre i g h t i n g Enterprise “Czechofracht". The company was set up to service the transit of Cze ch o s l o v a k
goods accruss the territory of foland to ports in Gd ynia and S z c z e -cin.
Dynamic growth of C ze c h o s l o v a k transit c ar goes till the s e v e n ties w i t n ess ed a s l o w d o w n m the fol lowi ng уеэгз. The author a n a -lyzes the factors w hi ch c a u sed that slo w-do wn in transit services and ch a n g e s to be e f f e c t e d in o p e r a t i o n s of "Sp edra pid" to r e -store former d y n amic s of transit growth.
