ROCZNIKI HUMANISTYCZNE Tom LVII, zeszyt 3 – 2009
TOR
Kristina M i l n o r, Gender, Domesticity, and the Age of Augustus. Inventing
private life, Oxford: University Press 2008, ss. XII+360. ISBN
978-0-19-923572-8.
Trwaj(ce ju% od dłu%szego czasu zainteresowanie gender studies nie jest obce tak%e badaczom kultury antycznej. Jakkolwiek co roku zachodnioeuropejscy i amery-ka'scy uczeni reprezentuj(cy ró%ne dziedziny nauki publikuj( co najmniej kilka prac zwi(zanych z tym zagadnieniem, w Polsce ich wysiłki przechodz( bez wi"kszego echa. Jedynym opracowaniem, które mo%na sklasyfikowa$ jako monografi" dotycz(c( problematyki kobiecej w antyku, ale przedstawion( do#$ stereotypowo, jest praca Iza-beli Bie%u'skiej-Małowist Kobiety antyku: talenty, ambicje, nami"tno#ci (Warszawa 1993). Ksi(%ka przeznaczona dla szerokiego kr"gu odbiorców ma charakter zdecydo-wanie popularnonaukowy. Dlatego te% literaturoznawcy zainteresowani powa%nymi naukowymi tekstami musz( #ledzi$ zagraniczny rynek wydawniczy i korzysta$ tym samym z publikacji obcoj"zycznych. Jedn( z najnowszych pozycji dotycz(cych te-matyki „genderowej” jest wydana w 2008 r. (w rzeczywisto#ci jest to pierwsze wyda-nie w papierowej oprawie, gdy% w twardej ukazało si" w 2005 r.) praca profesor Co-lumbia University – Kristiny Milnor, która za swoj( ksi(%k" Gender, Domesticity,
and the Age of Augustus. Inventing private life otrzymała nagrod" Ameryka'skiego
Towarzystwa Filologicznego. Mimo %e Autorka nie nale%y do grupy wiod(cych bada-czy z zakresu gender studies, to jednak jej praca w pełni zasługuje na uwag". Jak pi-sze Autorka we wst"pie do swojej ksi(%ki, nie chciała stworzy$ monografii %ycia do-mowego i problematyki „płci społeczno-kulturowej”1 w literaturze augustowskiej, ale stawiaj(c pytania i sygnalizuj(c pewne problemy, jakie nasun"ły si" jej w trakcie lektury tekstów powstałych w okresie wczesnego pryncypatu, pragn"ła zach"ci$ do dyskusji przedstawicieli ró%nych dyscyplin naukowych: historyków literatury, histo-ryków, filologów, archeologów i wszystkich tych, którzy badaj( #wiat antyczny (s. VIII). Celem jej pracy było przyjrzenie si", z jednej strony, z pozycji historyka
1
Anna Burzy'ska, współautorka pracy Teoria Literatury XX-wieku (Kraków 2007) proponuje by w ogóle nie tłumaczy$ na j"zyk polski angielskiego terminu gender. Jednak%e nie wszyscy filologowie klasyczni interesuj( si" najnowszymi nurtami bada' współczesnej humanistyki. Dla-tego te% proponuj" przyj($ w tym miejscu najlepsze, zdaniem prof. Burzy'skiej, tłumaczenie Dla-tego terminu na j"zyk polski (s. 441), co pomo%e u#wiadomi$ czytelnikowi szerokie, interdyscypli-narne pole badawcze tego nurtu.
i feministki (jak sama si" okre#la), z drugiej za# obywatela zachodniej cywilizacji temu, w jaki sposób i dlaczego propaganda augustowska stworzyła ide" rodziny ró%n( od tej wypracowanej w okresie republiki (tam%e). Mimo %e ksi(%ka adresowana jest do przedstawicieli ró%nych dyscyplin naukowych, autorka, jak wspomniano, ograni-cza si" w swoich badaniach do tekstów literackich. Na podkre#lenie zasługuje fakt, %e w mniejszym stopniu interesuj( j( arcydzieła literatury augustowskiej: Eneida Wer-giliusza, Tristia Owidiusza, Ab Urbe condita Liwiusza i powstałe w pocz(tkach II wieku po Chrystusie dzieła historyczne Tacyta. Wnikliwej analizie poddaje natomiast pisma budz(ce mniejsze zainteresowanie historyków literatury, a mianowicie De
ar-chitectura Witruwiusza, Controversiae et suasoriae Seneki Starszego, Facta et dicta memorabilia Waleriusza Maksymusa, De re rustica Kolumelli. Autorka tłumaczy
„mniejsz( sław"” ich autorów tym, %e powy%sze teksty powstawały głównie z po-wodów utylitarnych, ich celem było nauczanie, przekazywanie pewnej wiedzy, a nie „bycie obiektem estetycznych dozna'” (s. 39). K. Milnor, poddaj(c analizie intere-suj(ce j( fragmenty wy%ej wymienionych dzieł, nie popełniła bynajmniej bł"du metodologicznego, badaj(c teksty, z których tylko pierwszy powstał w epoce augu-stowskiej, pozostałe za# ju% za panowania dynastii julijsko-klaudyjskiej. Postawiła bowiem tez", co prawda do#$ pó&no, bo dopiero na stronie 242 pracy, %e „wiek Augu-sta” (tytułowy Age of Augustus) to nie jest dla niej okres chronologicznie ograniczony do panowania cesarza Augusta, lecz „zestaw idei i ideałów, które pojawiły si" wraz z pryncypatem”. Dlatego te% egzemplifikuje swoje spostrze%enia literatur( nieco pó&-niejsz(. Trzeba jeszcze zauwa%y$, %e Milnor #wiadomie nie analizuje wszystkich tek-stów wczesnego cesarstwa, które mówiłyby o %yciu domowym i pełnionych w nim rolach kobiety i m"%czyzny. Wybiera jedynie pewne tekstualne momenty, które otwieraj( dyskusj" na ten temat i ilustruj( zale%no#ci mi"dzy %yciem prywatnym a polityk( cesarzy.
Rozwa%ania autorki zostały zawarte w pi"ciu rozdziałach, z których ka%dy omawia inny problem i analizuje ró%ne teksty. Pierwszy rozdział, jako jedyny, jest stosun-kowo mało „literacki”. K. Milnor omawia tu bowiem architektur" pałacowego kom-pleksu Augusta na Palatynie. Zajmuje si" %yciem prywatnym imperatora i kobietami z jego otoczenia, chocia% nie interesuj( jej realne postacie, a raczej sposób, w jaki princeps posłu%ył si" %on( i córk( w kreacji idealnej rodziny. Analiza fragmentów autobiograficznych Res gestae Augusta, tekstu drugiego wiersza ze zbiorku Tristia Owidiusza, a tak%e odwołanie si" do biografii Augusta pióra Mikołaja z Damaszku po-zwoliły sformułowa$ tez", %e Oktawian, który od dzieci'stwa pozostawał pod silnym wpływem kobiet (najpierw matki Atii, potem %ony Liwii) był gł"boko przekonany, %e rewolucj" moraln( nale%y zacz($ od sfery prywatnej, %ycia domowego. Nie bez przy-czyny kompleks palaty'ski, wybudowany na pami(tk" zwyci"stwa pod Akcjum, ozda-biały portyki Oktawii i Liwii, upami"tniaj(ce dwie kobiety z najbli%szego otoczenia princepsa, który, zdaniem Autorki, #wiadomie obarczał kobiety odpowiedzialno#ci( za odnow" moraln( społecze'stwa rzymskiego wczesnego pryncypatu.
Logiczn( kontynuacj( I rozdziału, po#wi"conego działalno#ci architektonicznej Augusta, jest rozdział II, w którym K. Milnor poddaje analizie dzieło De architectura Witruwiusza. Dochodzi w nim do ciekawych wniosków, wynikaj(cych z faktu, %e – jak przyznaje sama Autorka – rzymskie kobiety s( prawie nieobecne w tek#cie Wi-truwiusza (s. 107), podczas gdy słynny architekt stosunkowo du%o miejsca (s. 131--139) po#wi"ca opisowi domu greckiego, z wła#ciw( mu cz"#ci( wydzielon( dla ko-biet. Spostrze%enia wysnute z tej dysproporcji s( do#$ zaskakuj(ce i wydaj( si" zna-komicie odpowiada$ zainteresowaniom studiów „genderowych”. Na s. 139 Autorka twierdzi, %e „kobiety znikaj( z rzymskiego domu [u Witruwiusza], nie dlatego, %e nie były tam obecne, ale dlatego, %e zostały podporz(dkowane, zgodnie z procesem histo-rycznym, projektowi ukazywania cnót głowy rodziny [pater familias], który nie ma nic do ukrycia, w przeciwie'stwie do wła#ciciela domu greckiego”. Jedynym manka-mentem przedstawianej argumentacji jest jej monotonia, polegaj(ca na ograniczeniu si" badaczki do przytoczenia du%ej liczby cytatów z Witruwiusza, maj(cych ilustrowa$ brak zainteresowania kobiet( w przestrzeni rzymskiego domu w analizowanym tek#cie. Rozdział III omawia działalno#$ legislacyjn( Augusta dotycz(c( kobiet, a mia-nowicie opublikowanie dwóch ustaw: lex Iulia de adulteriis i lex Iulia de maritandis
ordinibus. Autorka trafnie zauwa%a, %e wydanie przez cesarza tych ustaw było
wyda-rzeniem historycznym naj#ci#lej zwi(zanym z warto#ciami propagowanego przez Au-gusta modelu rodziny (s. 141). August z dum( pisał o nich w Res gestae, wydarzenie to upami"tnił tak%e Horacy w Carmen saeculare (w. 17-20), o ustawach wspominaj( Tacyt (Ann. 3, 25) i Dionizjusz z Halikarnasu w Staro%ytno#ciach rzymskich (2, 25, 2). Najwi"kszym osi(gni"ciem princepsa było, zdaniem Badaczki, powi(zanie dzi"ki tym ustawom sfery prywatnej %ycia kobiety z %yciem publicznym, ze sfer(, w której do tej pory kobiety nie funkcjonowały. Lex Iulia de adulteriis postawiła niewierne %ony lub córki przed s(dem, odbieraj(c pater familias przywilej wył(cznej kary nad wyst"pn(.
Lex Iulia de maritandis ordinibus czyniła mał%e'stwo i posiadanie potomstwa spraw(
publiczn( – pa'stwow( (s. 152). Zdaniem K. Milnor szczególnie godny uwagi jest fragment 34 ksi"gi dzieła Liwiusza, przedstawiaj(cy epizod zwi(zany z walk( o znie-sienie lex Oppia. Słu%y on, według Autorki, egzemplifikacji propagowanej przez Augusta tezy, %e pa'stwo ma obowi(zek poprzez odpowiednie prawa chroni$ i kon-trolowa$ %ycie prywatne. Z drugiej strony jednak Autorka jest przeciwna widzeniu w epizodzie albo poparcia, albo krytyki społecznej legislacji Augusta. Chce tu wi-dzie$ prób" zasygnalizowania problemów zwi(zanych z relacjami mi"dzy płci( a pra-wem, które to problemy pojawiły si" wraz z zainteresowaniami nowego re%imu „ko-biet(, rodzin( i domem” (s. 179). Wydaje si", %e mamy w tym miejscu do czynienia z pewn( nadinterpretacj( tekstu. Milnor przypisuje „nadwornemu” historykowi bar-dzo finezyjne przekazywanie swoich intencji, nierzymsk( subtelno#$ wyra%ania my#li oraz całkowicie nowo%ytne dostrzeganie problemów płci.
W rozdziale IV Autorka, ku zaskoczeniu czytelnika, analizuje proz" wczesnego pryncypatu, w której opisane zostało zachowanie si" kobiet w czasie proskrypcji II triumwiratu. W polu jej zainteresowania znalazły si" prace Wellejusza Paterkulusa,
Waleriusza Maksymusa, Seneki Starszego, Appiana z Aleksandrii, a tak%e tekst epita-fium znanego jako laudatio Turiae (cytowane na s. 215-216). K. Milnor wysnuwa za-skakuj(ce i odwa%ne wnioski z przeprowadzonej przez siebie analizy tekstów. Otó% jej zdaniem niepodwa%alny fakt, %e w#ród przykładów m"stwa i po#wiecenia w okresie ter-roru proskrypcji dominuj( te zwi(zane z bohaterskim zachowaniem kobiet i niewolni-ków, jest z jednej strony wyrazem ironii wobec m"%czyzn, którzy zatracili wtedy ty-powe dla swojej płci cechy, z drugiej strony stanowi przej#cie od sfery polityki czasów republika'skiego Rzymu do sfery prywatnej pryncypatu (s. 207).
W rozdziale V Autorka zmierzyła si" z szeroko rozpowszechnionym pogl(dem, %e %ycie domowe i rodzinne funkcjonowały jako element ideologii i symbol pryncypatu. Swój punkt widzenia zaprezentowała po uprzedniej analizie tekstów filozofii stoickiej Seneki Młodszego (Ep. ad Luc. 90) i Muzoniusza Rufusa, a tak%e agronomicznej De
re rustica Kolumelli. W przypadku pism stoików Milnor zwraca uwag" na podobny
u obu filozofów sposób pojmowania przestrzeni domowej. Zarówno Seneka Młodszy, jak i Muzoniusz odrzucaj( sposób pojmowania sfery domowej jako miejsca prywatnej konsumpcji, wyalienowanej z %ycia społecznego, na rzecz wi"kszej integracji jed-nostki ze społeczno#ci( rzymsk( i partycypacji w kultywowaniu typowych rzymskich cnót, postrzeganych jako walory moralne wi"kszej grupy ludzi (s. 246). Warte odno-towania s( pogl(dy Muzoniusza na temat mał%e'stwa, które autorka okre#la jako ty-powe dla stoików, a mianowicie fakt, %e kobieta jest w zwi(zku równym partnerem dla m"%czyzny (!), chocia% jednocze#nie, zdaniem filozofa, winna jednak podporz(d-kowa$ si" potrzebom m"%a („the necessity for the wife to subordinate herself to her husband’s needs” – s. 249-250). Jak podkre#la Autorka, dla Muzoniusza to mał%e'-stwo, a nie dom jest centrum jego wizji idealnej stoickiej społeczno#ci (s. 253). Po-dobnie, zdaniem K. Milnor, postrzega „will"” Kolumella, dla którego nie jest ona obiektem technicznym, agrarnym, jak jeszcze dla Katona i Warrona, lecz miejscem moralnej i etycznej odnowy społecznej, miejscem, gdzie współcze#ni mu Rzymianie mog( odrodzi$ dawne cnoty, by przywróci$ wielko#$ Rzymowi. Kolumella, podobnie jak Muzoniusz, widzi %ycie domowe i prawidłowe wi"zi mi"dzy m"%czyzn( i kobiet( jako, by$ mo%e, najwa%niejszy element w tworzeniu idealnego społecze'stwa.
Swoje rozwa%ania Autorka ko'czy mocnym akordem – epilogiem, w którym po-przez analiz" charakteru i czynów Nerona, ostatniego cesarza dynastii julijsko--klaudyjskiej, pokazuje fiasko polityki społecznej Augusta. Jak słusznie zauwa%a, Neron, którego nazywa „parodi( Augusta” (s. 304), z jego wyst"pkami i popełnia-nymi na najbli%szej rodzinie mordami (ojczym, przyrodni brat, %ona, matka), uosabia najgorszy rodzaj braku szacunku dla warto#ci %ycia rodzinnego (s. 286). Analizuj(c portret Nerona, zamieszczony w Annales Tacyta i Vita Neronis Swetoniusza, pisarka dzieli si" z czytelnikiem refleksjami na temat tych cech Nerona, które sprawiały, %e był uciele#nieniem tego, z czym jego przodek – August próbował walczy$ (s. 293--295; 298-299). K. Milnor opisuje domus Aurea (s. 300-303), co nadaje kompozycji całej rozprawy budow" klamrow(, gdy% swoje wywody rozpoczynała opisem domus
Augusti. Ko'cowa refleksja ksi(%ki jest do#$ gorzka, gdy% Autorka zauwa%a, %e
„Ne-ron przeszedł do historii jako cesarz, którego nieudolno#$ w zachowaniu granicy mi"-dzy tym, co prywatne, a tym, co publiczne, mi"mi"-dzy domus a res publica, doprowa-dziła do upadku zarówno jego własne rz(dy, jak i dom julijsko-klaudyjski” (s. 303).
Ksi(%k" ko'czy bogata bibliografia (s. 305-335), a tak%e ułatwiaj(ce poruszanie si" w tek#cie indeks miejsc, czyli fragmentów z cytowanych dzieł greckich i rzym-skich autorów (s.335-345), oraz indeks topograficzny i indeks poj"$ (s. 345-360).
Praca K. Milnor jest zdecydowanie godna polecenia szerokim kr"gom czytelni-czym: badaczom antyku jako nowe spojrzenie na jeden z najwa%niejszych elementów „odrodzeniowej” polityki cesarza Augusta i jego realizacj" w trakcie panowania dy-nastii julijsko-klaudyjskiej, studentom jako odwa%nie przeprowadzona analiza tek-stów literackich, napisana przyst"pnym j"zykiem, a sceptykom, którzy uwa%aj(, %e w dziedzinie bada' nad literatur( antyczn( wszystko ju% zostało powiedziane, jako dowód, %e teksty pisane najpó&niej w pocz(tkach II wieku po Chrystusie mo%na z powodzeniem analizowa$ za pomoc( współczesnych teorii badawczych.
Agnieszka Dziuba Katedra J"zykoznawstwa Ogólnego w Instytucie Filologii Klasycznej KUL
Jill H a r r i e s, Law and Crime in the Roman World, (Key Themes in Ancient History), Cambridge: Cambridge University Press 2007, ss. 148. ISBN 978-0-521-82820-8.
Od lat sze#$dziesi(tych XX wieku da si" zaobserwowa$ stała tendencja polegaj(ca na podejmowaniu bada' nad prawem rzymskim przez osoby nieposiadaj(ce wykształ-cenia prawniczego, zwłaszcza historyków i filologów klasycznych. Zjawisko to za-uwa%alne jest przede wszystkim w krajach angloj"zycznych, cho$ powoli toruje sobie drog" równie% na Starym Kontynencie.
Szczególnie wdzi"czny temat do naukowych poszukiwa' dla nie-prawników sta-nowi polityka penalna Rzymian. Jury#ci rzymscy, „giganci prawa prywatnego”, nigdy nie stworzyli cało#ciowego systemu prawa karnego. Mimo postulatów pojawiaj(cych si" sporadycznie w pismach filozoficznych czy literackich fundamentalne zasady, mocno zakorzenione we współczesnych ustrojach pa'stw cywilizowanych (audiatur et
altera pars; in dubio pro reo; nullum crimen sine lege; nulla poena sine lege; lex retro non agit, zasada równo#ci wobec prawa i wiele innych), nie były w staro%ytnym
Rzy-mie postrzegane jako dogmaty i cz"sto nie znajdowały praktycznego zastosowania1.
1
Wprawdzie tu i ówdzie podnosi si", %e w prawie rzymskim mo%na spotka$ ich #lady (por. np. K. A m i e l a ' c z y k, O kształtowaniu si" niektórych zasad procesowych w rzymskim
