ROCZNIKI PSYCHOLOGICZNE Tom IX, numer 2 – 2006
Jochen M u s c h, Karl Ch. K l a u e r (red.), The psychology of evaluation.
Affec-tive processes in cognition and emotion, Mahwah, NJ–London: Lawrence
Erl-baum Associates, Pub. 2003, ss. 411
Studia nad naturą procesów przetwarzania informacji o wartoĞci są obecnie jednym z najszybciej rozwijających siĊ obszarów badaĔ w psychologii. Autorzy prezentowanej pozycji podjĊli siĊ zadania zrobienia „informatywnego, naukowego a zarazem czytelnego przeglądu obecnego stanu wiedzy na temat natury ewaluacji i procesów afektywnych” (s. 2). Trzeba przyznaü, Īe grono znanych badaczy wywiązało siĊ znakomicie z tego za-dania, z jednym jednak zastrzeĪeniem: właĞciwym tematem publikacji nie są tyle procesy ewaluacji w ogólnoĞci, lecz pewna ich czĊĞü – procesy automatyczne. Na pierwszy rzut oka temat wartoĞciowania dotyczy głównie procesów powiązanych ze ĞwiadomoĞcią: myĞlenia i oceniania, jednakĪe czołówka aktualnych badaĔ nad tym zagadnieniem odnosi siĊ do procesów, które umykają ĞwiadomoĞci. Przyczynił siĊ do tego rozwój metod ekspe-rymentalnych związanych z afektem, opartych na paradygmacie afektywnego poprzedza-nia (affective priming).
Impulsem do podjĊcia tej tematyki stały siĊ opublikowane w 1986 r. wyniki ekspe-rymentów R. H. Fazio i współpracowników, w których wykazano, Īe przy wykorzystaniu procedur poprzedzania istnieje moĪliwoĞü rzetelnego badania automatycznych procesów wartoĞciowania, zaĞ na ich podstawie da siĊ przewidywaü subtelne zachowania jednostek. Efekt poprzedzania pojawia siĊ, gdy na przetwarzanie bodĨca celowego (target) wpływa bodziec poprzedzający (prime) na podstawie zachodzącego pomiĊdzy nimi związku (np. semantycznego). Poprzedzanie afektywne odnosi siĊ do efektów opartych na relacji za-wierających wymiar ewaluacji. Efekt ten wyraĪa siĊ w ułatwianiu bądĨ utrudnianiu prze-twarzania bodĨca celowego, który jest wartoĞciowany zgodnie bądĨ niezgodnie z warto-Ğciowaniem bodĨca poprzedzającego, i zaleĪy on od wielu czynników, takich jak czas ekspozycji, rodzaj wymaganej reakcji czy kontekst. Od czasu wspomnianych badaĔ po-wstało wiele zadaĔ opartych na paradygmacie poprzedzania afektywnego (np. zadania afektywne Stroopa i Simona, ewaluatywne warunkowanie, IAT), które pozwoliły podjąü badania eksperymentalne nad warunkami powstawania automatycznych ocen i nad ich wpływem na nastĊpujące po nich procesy poznawcze, emocjonalne i zachowanie.
Prezentowana ksiąĪka to pozycja wyjątkowa, gdyĪ jest rezultatem wieloletniej współpracy czołówki – głównie europejskich – badaczy zagadnienia automatycznego wartoĞciowania, którzy autentyczną naukową wspólnotĊ. Od 1997 r. zorganizowali przy-najmniej siedem naukowych spotkaĔ, warsztatów i programów badawczych, które stały siĊ okazją do wymiany wyników badaĔ i teoretycznych poglądów badaczy
zaangaĪo-wanych w intensywne prace nad zagadnieniem automatycznej oceny. W czasie tych spo-tkaĔ zrodził siĊ pomysł powstania kompendium wiedzy na temat procesów oceniania, które z jednej strony miałoby ją ująü w spójny system, z drugiej zaĞ wyznaczaü dalsze kierunki badaĔ. Ta przygotowana wieloletnim wysiłkiem praca składa siĊ z 13 artykułów-rozdziałów, uporządkowanych w cztery czĊĞci. Poprzedzający je rozdział wstĊpny, autor-stwa redaktorów całego zbioru, wprowadza do zawartej w nim problematyki i streszcza pokrótce wszystkie artykuły.
CzĊĞü pierwsza – „Mechanizmy, warunki brzegowe i teorie oceny automatycznej” – ma charakter opracowania teoretycznego i zawiera cztery rozdziały. Pierwszy z nich, „Poprzedzanie afektywne: odkrycia i teorie”, autorstwa J. Muscha i K. Ch. Klauera, jest podsumowaniem dotychczasowych wyników badaĔ w zakresie oceny automatycznej i próbą budowy modelu systemu ewaluacyjnego, który by je wyczerpująco wyjaĞniał. Tekst główny omawia systematycznie najwaĪniejsze wyniki w tej dziedzinie, zaĞ dodatek do artykułu daje wyczerpujący przegląd eksperymentów. Autorzy, wychodząc od teorii Bargha, wprowadzają czytelnika w problematykĊ mechanizmów powstawania afektywne-go poprzedzania, aby ostatecznie przedstawiü swoją propozycjĊ systemu ewaluacyjneafektywne-go, złoĪonego z procesu automatycznej ewaluacji i dwóch procesów poĞredniczących w reak-cji: mechanizmu analogicznego do efektu Stroopa i mechanizmu opartego na afektywnym dopasowaniu (affective-matching). Model ten pozwala wyjaĞniü wiĊkszoĞü wyników ba-daĔ niezgodnych z klasycznymi ujĊciami powstawania efektu poprzedzania afektywnego (takie jak np. odwrotne poprzedzanie czy brak efektu poprzedzania w niektórych warun-kach). Autorzy przedstawiają równieĪ otwarte w dalszym ciągu kwestie umiejscowienia Ĩródła efektu poprzedzania oraz rozbieĪnoĞci efektów poprzedzania w zadaniach polega-jących na nazywaniu obiektów.
Tytuł drugiego artykułu tej czĊĞci – „«Wtrącanie siĊ» («meddling-in») informacji afektywnej: ogólny model automatycznej ewaluacji” – oddaje poglądy autorów, D. Wen-tury i K. Rothermunda, na temat roli procesów automatycznego oceniania w kształtowa-niu zachowania. Automatyczne przetwarzanie wartoĞciowoĞci ze wzglĊdu na swoje cało-Ğciowe odniesienie do potrzeb i celów organizmu jest ĞciĞle związane z procesami for-mowania siĊ zachowania i moĪe mieü konsekwencje, które wychodzą poza chwilowy wzrost dostĊpnoĞci skojarzonych pojĊü. Przekształca ono równieĪ nastĊpujące po nim zachowanie poprzez zmianĊ prawdopodobieĔstwa podjĊcia alternatywnych decyzji i kie-runku zachowania. Wentura i Rothermund, opierając siĊ na modelu selektywnej uwagi, budują teoretyczne ramy swojej koncepcji, zgodnie z którą informacja z bodĨca poprze-dzającego, mającego cechĊ wartoĞciowoĞci, „wtrąca siĊ” w nastĊpujące po nim procesy formowania siĊ zachowania. Prezentują równieĪ empiryczne poparcie dla swojej teorii, w Ğwietle którego moĪe ona stanowiü wspólną bazĊ dla badaĔ nad konsekwencjami róĪ-nych zjawisk automatycznej ewaluacji oraz dla powiązania ich z badaniami neuropsycho-logicznymi.
W kolejnym rozdziale (,,Odwrotne poprzedzanie: implikacje dla (nie)uwarunkowania automatycznej ewaluacji”) J. Glaser stawia czoło problemowi warunków brzegowych wystąpienia automatycznej ewaluacji na tle zjawiska odwrotnego poprzedzania (reverse priming). Istnienie tego zjawiska, polegającego na spowolnieniu przetwarzania informacji ewaluatywnej o bodĨcu celowym przez bodziec poprzedzający o takiej samej
wartoĞcio-woĞci i ułatwianiu tegoĪ przetwarzania przez bodziec o wartoĞciowartoĞcio-woĞci niespójnej, zosta-ło potwierdzone w wielu badaniach. Na ich podstawie Glaser wyciąga wniosek, Īe auto-matyczna odpowiedĨ wartoĞciująca jest bardziej złoĪona niĪ prosta reakcja o charakterze dwubiegunowym. Dotychczasowa rozbieĪnoĞü stanowisk na temat warunków powstawa-nia automatycznej oceny, utrzymujących bądĨ Īe automatyczna ocena pojawia siĊ jedynie dla bodĨców, wzglĊdem których Īywiona jest silna postawa, bądĨ Īe jest ona nieuwarun-kowana siłą postawy i pojawia siĊ w takim samym stopniu dla przedmiotów postaw sil-nych i słabych, zdaniem Glasera jest fałszywa. Wszystkie bodĨce mają siłĊ wzbudzania automatycznej ewaluacji, zaĞ siła postawy modyfikuje jej wielkoĞü. Uzasadniając swoje stanowisko, prezentuje wyniki badaĔ nad korekcją automatycznych reakcji ewaluatyw-nych w sytuacjach, w których manipuluje siĊ siłą bodĨca poprzedzającego i motywacją trafnoĞci odpowiedzi.
Rozdział autorstwa K. Fiedlera, „Ukryte załoĪenia paradygmatu poprzedzania w ba-daniach nad sądami wartoĞciującymi”, zamyka teoretycznie zorientowaną pierwszą czĊĞü ksiąĪki. Dokonując przeglądu integrującego wyniki badaĔ z róĪnych paradygmatów po-przedzania, począwszy od prostej percepcji i rozpoznawania słów do bardziej złoĪonych miar podejmowania decyzji czy orientacji na cel, autor wykazuje ich ukryte załoĪenia. Wskazuje przy tym na nawyk pozytywnego testowania restryktywnych teorii afektywne-go poprzedzania, które nie biorą pod uwagĊ innych procesów mogących mieü udział w uzyskiwanych wynikach. Idzie za tym niemoĪnoĞü badaczy do przyjĊcia szerszej per-spektywy, umoĪliwiającej odkrycie procesów leĪących u podstaw tego zjawiska. Zaryso-wując taką szerszą perspektywĊ, podpartą wynikami badaĔ własnych, autor z jednej stro-ny postuluje oddzielenie dziedzistro-ny wartoĞciowania od instro-nych paradygmatów poprzedza-nia skojarzeniowego, z drugiej zaĞ proponuje własny model tego procesu, w którym na-Ğwietla róĪnicĊ miĊdzy jego składnikami aferentnymi i eferentnymi oraz moĪliwoĞü udziału w nim innych, w tym nieautomatycznych, czynników.
Druga czĊĞü ksiąĪki – „Sądy ewaluatywne i nabywanie ewaluacji” – poĞwiĊcona jest procesom związanym z genezą sądów ewaluatywnych. D. Hermans, F. Baeyens i P. Eelen („O nabywaniu i wzbudzaniu informacji ewaluatywnej w pamiĊci: połączone studium uczenia siĊ ewaluatywnego i poprzedzania afektywnego”) wykazują analogie miĊdzy uczeniem siĊ ewaluatywnym i poprzedzaniem afektywnym. Przedstawiają najpierw teorie nabywania wartoĞciowoĞci przez bodziec, koncentrując siĊ nad warunkowaniem oceniają-cym. Wskazują nastĊpnie jego wagĊ dla lepszego zrozumienia procesów zaangaĪowanych w cykl, na który składa siĊ nabywanie, reprezentacja i aktywacja informacji ewaluatywnej w pamiĊci. W szczególnoĞci wykazują, Īe poprzez procedury nabywania skojarzeĔ moĪna indukowaü zmiany wartoĞciowoĞci bodĨców, ujawniane nastĊpnie za pomocą poĞrednich miar wartoĞciowoĞci bodĨca, takich jak IAT czy procedura afektywnego poprzedzania.
M. J. Ferguson i J. A. Bargh w artykule „Konstruktywistyczna natura oceny automa-tycznej” koncentrują siĊ na zjawisku aktywacji ewaluacji. Przeciwstawiają siĊ czĊsto przyjmowanemu załoĪeniu, Īe ewaluacja składa siĊ z pojedynczej afektywnej reprezenta-cji skojarzonej w pamiĊci z obiektem. Badania pokazują, Īe ludzie są zdolni do automa-tycznej oceny nowych obiektów, dla których nie została uprzednio utworzona odpowied-nia reprezentacja. Z drugiej strony wykazano równieĪ wraĪliwoĞü automatycznej ewalu-acji na kontekst, w którym jest ona dokonywana. Autorzy dochodzą do dwóch
zasadni-czych wniosków. Po pierwsze, automatyczna ewaluacja przedmiotu jest efektem integra-cji pewnej liczby wartoĞciowaĔ róĪnych aspektów przedmiotu, po wtóre zaĞ, automatycz-ne oceny są konstruowaautomatycz-ne raczej na bieĪąco, sytuacyjnie, niĪ są zaleĪautomatycz-ne od poprzedniego doĞwiadczenia i Ğwiadomych ocen przedmiotu.
Ostatni artykuł tej czĊĞci – „Hedoniczne zabarwienie płynnoĞci przetwarzania infor-macji: implikacje dla dziedziny sądów ewaluatywnych” – autorstwa P. Winkielmana, N. Schwarza, T. A. Fazendeiro i R. Rebera zwraca uwagĊ na płynnoĞü jako jedną z istot-nych dla jego wartoĞciowania cech przetwarzania bodĨca. NiezaleĪnie od ĞwiadomoĞci tej cechy i od poziomu procesu przetwarzania – percepcyjnego bądĨ pojĊciowego – płyn-noĞü okazuje siĊ, Īe wiĊksza jest związana z bardziej pozytywnymi wartoĞciowaniami. Autorzy prezentują moĪliwe przyczyny powiązania pomiĊdzy płynnoĞcią przetwarzania i znakiem reakcji afektywnych, dyskutują równieĪ o warunkach brzegowych zaistnienia tego związku.
Trzecia czĊĞü ksiąĪki dotyczy poĞredniego pomiaru róĪnic indywidualnych w zakre-sie ewaluacji obiektów społecznych („RóĪnice indywidualne a poĞrednie miary wartoĞ-ciowaĔ”) i rozpoczyna siĊ strukturalną analizą poĞrednich miar postaw J. De Houwera. Autor wychodzi od analizy zadaĔ eksperymentalnych wykorzystywanych w badaniach nad związkami skojarzeniowymi zawierającymi jako czynnik wpływu spójnoĞü miĊdzy cechami bodĨca – istotnymi dla zadania bądĨ nie – i wymaganą reakcją. Na tym tle pre-zentuje przegląd zadaĔ wywodzących siĊ z paradygmatu afektywnego poprzedzania. Na-Ğwietla istotne podobieĔstwa i róĪnice pomiĊdzy nimi, zasadnicze konsekwencje teore-tyczne dla identyfikacji mechanizmów leĪących u podstaw uzyskiwanych za ich pomocą wyników oraz implikacje w ich zastosowaniu do poĞredniego pomiaru postaw.
Rozdział 10, autorstwa R. Banse’a („Poza werbalny samoopis: metody poprzedzania w badaniach nad relacjami”), prezentuje rezultaty badaĔ nad zastosowaniem poprzedzania afektywnego do pomiaru jakoĞci relacji interpersonalnych. W warstwie teoretycznej autor odwołuje siĊ do psychodynamiczniej teorii nieĞwiadomej aktywacji. Dokonując przeglądu metod eksperymentalnych, które były uĪywane w badaniach bliskich relacji, pokazuje moĪliwoĞci weryfikacji dynamicznych teorii schematów relacyjnych przy uĪyciu metod pomiaru opartych na ukrytych skojarzeniach i automatycznych ewaluacjach. Mają one tĊ zaletĊ, Īe ich wyniki nie są zaburzone przez działania autoprezentacyjne. W podsumowa-niu autor rozwaĪa problemy i ograniczenia podejĞcia opartego na poprzedzapodsumowa-niu afektyw-nym w prezentowaafektyw-nym obszarze.
M. D. Robison, P. T. Vargas i E. G. Crawford w artykule „Umieszczanie procesu w osobowoĞci, ocenie poznawczej i emocjach: ewaluatywne przetwarzanie informacji jako brakujący łącznik” podejmują temat związku cech osobowoĞci z róĪnicami indywi-dualnymi w zakresie przetwarzania wartoĞciującego. RóĪnice te, manifestujące siĊ np. w rozpoznawaniu szans bądĨ zagroĪeĔ, mogą mieü związek z zachowaniem i doĞwiad-czeniem. Autorzy zalecają zatem – w celu pełniejszego zrozumienia, jak i dlaczego ludzie róĪnią siĊ w swoich zachowaniach, przekonaniach i reakcjach emocjonalnych – uzupeł-nienie samoopisowych miar cech osobowoĞci o zadania wywodzące siĊ z paradygmatu przetwarzania ewaluatywnego. Przedstawiają równieĪ program przyszłych badaĔ nad przetwarzaniem ewaluatywnym, w którym róĪnice indywidualne w zakresie cech osobo-woĞci pełnią kluczową rolĊ.
Ostatnia czĊĞü ksiąĪki nosi tytuł „Rola ewaluacji w nastroju, emocjach i zachowa-niu”. Rozpoczyna ją artykuł P. M. Niedenthal, A. Rothmann i N. Dale pt. „Co jest po-przedzane przez emocjonalne pojĊcia i emocjonalne słowa”, w którym autorki dokonują analizy wyników badaĔ nad automatyczną aktywacją reakcji ewaluatywnych w Ğwietle teorii jĊzyka i pojĊü. Wprowadzają teoretyczne rozróĪnienie pomiĊdzy ewaluacjami pojĊ-ciowymi i emocjonalnymi, a nastĊpnie – jako jego eksperymentalne potwierdzenie – rela-cjonują wyniki badaĔ wskazujące na to, Īe doĞwiadczenie emocjonalne ma inne konse-kwencje dla nastĊpujących po nim procesów przetwarzania informacji niĪ aktywacja po-jĊü emocjonalnych. Autorki podkreĞlają koniecznoĞü przyjĊcia teorii reprezentacji pojĊ-ciowych i przetwarzania informacji do zrozumienia warunków doĞwiadczania afektu przez jednostkĊ.
G. L. Clore i S. Colcombe w rozdziale „Równoległe Ğwiaty afektywnych pojĊü i uczuü” zwracają uwagĊ na fakt, Īe przy zastosowaniu procedury nieĞwiadomego po-przedzania afektywnego pojawiają siĊ efekty emocjonalne zbliĪone do nastroju. Przyjmu-jąc stanowisko, Īe procesy afektywne zawierają w sobie element – choüby rudymentalne-go – przetwarzania informacji, podkreĞlają zbieĪnoĞü reguł, którym podlega nastrój i efek-ty poprzedzania afekefek-tywnego. Afekt wywołany zarówno przez nastrój, jak nieĞwiadomie poprzedzany moĪe wywieraü znaczący wpływ na zachowanie jednostki, gdyĪ zaimple-mentowane wartoĞciowanie w obu przypadkach nie jest powiązane z doĞwiadczanym fenomenologicznie szczególnym zewnĊtrznym Ĩródłem, lecz jest doĞwiadczane jako ge-nerowane wewnĊtrznie.
Rozdział autorstwa R. Neumanna, J. Förstera i F. Stracka– „OdpowiednioĞü moto-ryczna: dwukierunkowy związek miĊdzy zachowaniem i ewaluacją” – koĔczący publika-cjĊ jest poĞwiĊcony adaptacyjnej funkcji mechanizmów automatycznej oceny, wyraĪają-cej siĊ w przygotowaniu ludzi do działania zgodnie z ich potrzebami i wymaganiami Ğrodowiska. Procesy ewaluatywne leĪące u podstaw formowania siĊ emocji i postaw są bezpoĞrednio związane z reprezentacjami motorycznych reakcji zbliĪania i unikania. Ten związek wydaje siĊ ze swej natury dwukierunkowy. Autorzy prezentują wyniki badaĔ przeprowadzonych z tej perspektywy, których wyniki potwierdzają, Īe zachowania typu przybliĪanie–unikanie są nie tylko nastĊpstwem, ale równieĪ przyczyną procesów ewalu-atywnych.
Przetwarzanie informacji afektywnej – to zagadnienie o fundamentalnym znaczeniu dla zrozumienia funkcjonowania psychicznego i zachowania człowieka, jest ono bowiem związane z najbardziej podstawowymi psychologicznie wymiarami poznania, emocji i zachowania: dobry–zły, pozytywne–negatywne, przybliĪanie–unikanie. Zdaniem auto-rów prezentowanej pozycji zaprezentowane badania nad przetwarzaniem automatycznych procesów ewaluacji mogą daü „jednorodny, wyraĨny obraz [procesów ewaluatywnych] badaczom pracującym w róĪnorodnych dyscyplinach, takich jak psychologia społeczna, poznawcza i osobowoĞci'' (s. 1). Jednak w tym wzglĊdzie czytelnik prezentowanej ksiąĪki odczuje pewien niedosyt. Ani prezentowany obraz nie jest bowiem jednorodny, ani prze-łoĪenie na inne dyscypliny psychologii nie jest tak oczywiste. Pomimo wielu punktów wspólnych, kaĪdy z artykułów pisany jest z perspektywy jego autora, przyjmującego własne załoĪenia zarówno co do natury, jak i przebiegu mechanizmów automatycznej oceny, które są czĊsto nie do pogodzenia z innymi stanowiskami prezentowanymi
52&=1,.,36<&+2/2*,&=1( QU
w ksiąĪce. RównieĪ problematyka powiązania subtelnych, krótkotrwałych i niekontrolo-wanych procesów automatycznej ewaluacji z procesami wyĪszego rzĊdu nie jest zbyt szeroko omawiana. Oddaje to zapewne, mimo licznych juĪ badaĔ, wczesny etap prac nad zagadnieniem. Pomimo niespełnienia powyĪszych obietnic, ksiąĪka ta daje moĪliwoĞü dogłĊbnej orientacji w tej szybko rozwijającej siĊ dziedzinie wiedzy psychologicznej po-przez szeroki zakres przedstawianych w niej zagadnieĔ. Czytelnik otrzymuje przegląd uzyskanych do tej pory wyników w dziedzinie poprzedzania afektywnego, dotychczaso-wych prób wyjaĞnienia tego zjawiska oraz dyskutowanych obecnie kontrowersji teore-tycznych, poparty wysiłkiem autorów w kierunku ich systematyzacji i podania w przy-stĊpnej dla czytelnika formie. Pozycja ta jest równieĪ przewodnikiem i Ĩródłem inspiracji dla badaczy zajmujących siĊ bądĨ chcących siĊ zająü omawianą problematyką.
Rafał P. Bartczuk Instytut Psychologii KUL
Jadwiga M. R a k o w s k a, SkutecznoĞü psychoterapii, Warszawa: Wydawnictwo
Naukowe SCHOLAR 2005, ss. 357
Czytelnik chcący poszerzyü swoją wiedzĊ na temat badaĔ nad skutecznoĞcią psycho-terapii ma do dyspozycji stosunkowo niewielki wybór literatury dostĊpnej w jĊzyku pol-skim. Choü od czasu do czasu pojawiają siĊ publikacje omawiające wybrane kwestie teo-retyczne (np. Czabała, 1987, 1994) lub przedstawiające wyniki konkretnych projektów badawczych (np. Aleksandrowicz, SobaĔski, 2004), brakuje dzieła o charakterze podrĊcz-nika, w którym problematyka skutecznoĞci psychoterapii zostałaby omówiona w sposób systematyczny i kompleksowy, obejmujący zarówno zagadnienia z zakresu metodologii pomiaru skutecznoĞci psychoterapii, w tym listĊ proponowanych narzĊdzi pomiarowych, jak i przegląd wyników badaĔ na temat skutecznoĞci róĪnego rodzaju terapii w róĪnych typach zaburzeĔ. Dlatego teĪ monografia Jadwigi M. Rakowskiej SkutecznoĞü psychote-rapii, która przez wydawcĊ okreĞlona została jako „jedyne w polskim piĞmiennictwie kompendium wiedzy na temat badaĔ nad skutecznoĞcią psychoterapii”, jest niewątpliwie publikacją długo oczekiwaną i ze wszech miar potrzebną.
KsiąĪka składa siĊ z trzech czĊĞci. W pierwszej Autorka omawia szereg zagadnieĔ z dziedziny metodologii badaĔ nad skutecznoĞcią psychoterapii – strategie badawcze oraz główne problemy metodologiczne. CzĊĞü druga to prezentacja przeglądu badaĔ na temat skutecznoĞci procedur psychologicznych w leczeniu specyficznych problemów klinicz-nych oraz omówienie kwestii wspólnej oceny wyników wielu badaĔ, jak równieĪ relacji miĊdzy badaniami eksperymentalnymi a praktyką kliniczną. W trzeciej czĊĞci przedsta-wione są czynniki związane ze skutecznoĞcią psychoterapii – zarówno ze strony pacjenta, jak i psychoterapeuty, a takĪe aspekty zmiany uzyskiwanej w wyniku psychoterapii.