• Nie Znaleziono Wyników

View of Prof. Stefan Kozak’s Interpretation of the Works of Lesya Ukrainka

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "View of Prof. Stefan Kozak’s Interpretation of the Works of Lesya Ukrainka"

Copied!
11
0
0

Pełen tekst

(1)

ALBERT NOWACKI

TWÓRCZO

ĝû àESI UKRAINKI

W RECEPCJI PROF. STEFANA KOZAKA

JeĪeli pokusilibyĞmy siĊ o stworzenie listy postaci, które miaáy najwiĊkszy wpáyw na ksztaátowanie siĊ oblicza wspóáczesnej literatury ukraiĔskiej, z pew-noĞcią nie mogáoby zabraknąü na niej nazwiska àesi Ukrainki, jednej z najwybit-niejszych osobistoĞci nowoĪytnej literatury ukraiĔskiej, poetki i dramatopisarki dziaáającej na przeáomie XIX i XX wieku. Jej twórczoĞü byáa niewątpliwie kata-lizatorem, a nierzadko i motorem przemian zachodzących w ukraiĔskim procesie historycznoliterackim przeáomu wieków. Pisarka braáa udziaá w ksztaátowaniu sumieĔ wielu wspóáczesnych sobie autorów oraz licznych krĊgów czytelniczych przygotowując je na przyjĊcie nowych prądów myĞlowych z Europy Zachodniej. Za poĞrednictwem swej dziaáalnoĞci pisarskiej pragnĊáa przeszczepiü na grunt ukraiĔski najnowsze zdobycze sztuki, kultury i spoáecznej myĞli europejskiej. ĝwiadoma tego, Īe kultura ukraiĔska zostaáa w sposób bezwzglĊdny i brutalny sztucznie oddzielona od zawsze w niej obecnych korzeni europejskich, staraáa siĊ – jak powiada Florian NieuwaĪny – wydobyü ją z zaĞcianka i prowincjonalizmu, wierząc, Īe „naród ukraiĔski jest zdolny przyswoiü sobie obce wartoĞci z po-Īytkiem dla wáasnej tradycji i dziĊki temu wáączyü siĊ do ogólnoeuropejskiego dorobku kulturowego”1.

Niemal sto lat po Ğmierci àesia Ukrainka wciąĪ Īyje w ĞwiadomoĞci swoich rodaków, o czym dobitnie Ğwiadczy fakt, iĪ w przeprowadzonej w 2003 roku ankiecie, która miaáa na celu sprawdzenie, kogo naród uwaĪa za „najwybit-niejszych UkraiĔców wszechczasów”, jej nazwisko znalazáo siĊ na wysokim, czwartym miejscu w otoczeniu takich wybitnych osobistoĞci, jak ukraiĔski

DRALBERTNOWACKI – adiunkt w Katedrze Literatury UkraiĔskiej Instytutu Filologii SáowiaĔ-skiej KUL; adres do korespondencji: Al. Racáawickie 14, 20-950 Lublin, e-mail: anowacki@kul.pl

1

Fenomen àesi Ukrainki, [w:] à. U k r a i n k a, PieĞĔ lasu, wybór i wstĊp F. NieuwaĪny, Warszawa 1989, s. 5-6.

(2)

wieszcz narodowy Taras Szewczenko, hetman Bohdan Chmielnicki, bokserzy bracia Kliczko, wybitny ukraiĔski historyk Mychajáo Hruszewski, czy pow-szechnie znany piákarz Andrij Szewczenko2. Jej spuĞcizna literacka, o której Jurij Szerech napisaá, iĪ bez niej nie tylko peána historia literatury, lecz takĪe i peána historia filozofii ukraiĔskiej byáaby niemoĪliwa3, wciąĪ inspiruje wielu badaczy nie tylko z Ukrainy, lecz takĪe i poza jej granicami, w tym równieĪ uczonych polskich.

Pierwsze wzmianki zarówno o samej osobie, jak teĪ i dziedzictwie àesi Ukrainki, pojawiáy siĊ w ukazującym siĊ w miĊdzywojniu „Biuletynie Polsko-UkraiĔskim”4, jednakĪe powaĪne prace naukowe poĞwiĊcone tej ukraiĔskiej poetce pojawiáy siĊ w zasadzie dopiero w latach 70. ubiegáego wieku. Sporo uwagi poĞwiĊcili jej w swych artykuáach Marian Jakóbiec5 i Florian NieuwaĪny6, a takĪe warszawski uczony – Stefan Kozak, który poczynając od 1971 roku poĞwiĊciá tej wybitnej postaci w sumie siedem prac7.

NaleĪy w tym miejscu podkreĞliü, iĪ pierwsza praca S. Kozaka pojawiáa siĊ juĪ w latach siedemdziesiątych, a wiĊc w czasie, gdy w Polsce od dawna panowaá ustrój komunistyczny, który ze swej natury z ogromną nieufnoĞcią, a najczĊĞciej z otwartą wrogoĞcią odnosiá siĊ do wszystkiego, co zahaczaáo o problematykĊ ukraiĔską. Jak wspomina sam Profesor,

2 Zob. Ɉ. Ɂ ɚ ɛ ɭ ɠ ɤ ɨ, Notre dame d’Ukraine: ɍɤɪɚʀɧɤɚ ɜ ɤɨɧɮɥɿɤɬɿ ɦɿɮɨɥɨɝɿɣ, Ʉɢʀɜ 2007,

s. 31.

3 Zob. ɘ. ɒ ɟ ɪ ɟ ɯ, Ɍɟɚɬɪ Ʌɟɫɿ ɍɤɪɚʀɧɤɢ ɱɢ Ʌɟɫɹ ɍɤɪɚʀɧɤɚ ɜ ɬɟɚɬɪɿ?, [w:] t e n Ī e, ɉɨɪɨɝɢ

ɿ ɡɚɩɨɪɿɠɠɹ. Ʌɿɬɟɪɚɬɭɪɚ. Ɇɢɫɬɟɰɬɜɨ. ȱɞɟɨɥɨɝɿʀ, t. I, ɏɚɪɤɿɜ 1998, s. 383-384.

4Ku czci àesi Ukrainki, „Biuletyn Polsko-UkraiĔski” 1933, nr 34-35, s. 13. R. ĩ a c h o w s k i,

Kobiety w literaturze ukraiĔskiej, „Biuletyn Polsko-UkraiĔski” 1934, nr 26, s. 7; nr 27, s. 3. PodajĊ za: Bibliografia zawartoĞci Biuletynu Polsko-UkraiĔskiego za lata 1932-1938, www.ispan.waw. pl/za klitkul/pracluk/bpu1.html

5Literatura ukraiĔska, Warszawa 1962, s. 505-507; t e n Ī e, àesia Ukrainka i polska literatura

romantyczna, „Slavia Orientalis” 1971, nr 4, s. 371-378.

6Prometeizm àesi Ukrainki, „Slavia Orientalis” 1971, nr 4, s. 379-393; t e n Ī e, Od rodzinnych

Ĩródeá ku europejskim. Prometeizm àesi Ukrainki, [w:] t e n Ī e, O poezji ukraiĔskiej. Od Iwana Kotlarewskiego do Liny Kostenko, Biaáystok 1993, s. 48-63.

7 S. K o z a k, àesia Ukrainka na tle epoki, „Slavia Orientalis” 1971, nr 4, s. 355-369; t e n Ī e,

àesia Ukrainka, [w:] à. U k r a i n k a, „Kasandra” i inne dramaty, wybór i posáowie S. Kozak, wstĊp W. Kubacki, przeá. S. Bury, Kraków 1982, s. 365-374; t e n Ī e, ɇɟɨɪɨɦɚɧɬɢɡɦ Ʌɟɫɿ ɍɤɪɚʀɧɤɢ, „ȼɿɫɧɢɤ Ⱥɤɚɞɟɦɿʀ ɧɚɭɤ ɍɤɪɚʀɧɢ” 1992, nr 5, s. 31-37; t e n Ī e, Ʉɨɧɰɟɩɰɿɹ Ʌɟɫɢɧɨɝɨ ɫɥɨɜɚ, „Slavia Orientalis” 1993, nr 2, s. 283-295; t e n Ī e, ɇɟɨɪɨɦɚɧɬɢɱɧɚ ɤɨɧɰɟɩɰɿɹ ɫɥɨɜɚ Ʌɟɫɿ ɍɤɪɚʀɧɤɢ, „ɋɭɱɚɫɧɿɫɬɶ” 1993, nr 2, s. 138-144, t e n Ī e, Ʉɨɧɰɟɩɰɿɹ Ʌɟɫɢɧɨɝɨ ɫɥɨɜɚ, [w:] Ʉɚ-ɥɟɧɞɚɪ „Ȼɥɚɝɨɜɿɫɬɚ”, Górowo Iáaweckie 1996, s. 145-157.

(3)

[…] w czasach komunistycznych zajmowanie siĊ Ukrainą byáo zajĊciem podejrzanym, nawet niebezpiecznym, czego doĞwiadczyáem na wáasnej skórze […]. Jako ukrainista przez siedemnaĞcie lat nie mogáem wyjechaü na UkrainĊ, poniewaĪ w Kijowie i Moskwie uznano mnie za rewizjonistĊ, rewidującego „przodującą marksistowską naukĊ ra-dziecką”8.

Mając wiĊc na uwadze powyĪsze okolicznoĞci musimy pamiĊtaü i o tym, iĪ omawiane dalej prace to nie tylko gruntowne i wnikliwe studia naukowe nad twórczoĞcią àesi Ukrainki, ale teĪ i wyraz odwagi autora, którą wykazaá, podej-mując tak niepopularną naówczas problematykĊ badawczą.

Szczególną uwagĊ zwracają badania Stefana Kozaka, który postanowiá przybliĪyü polskiemu czytelnikowi nie tylko dorobek literacki, lecz takĪe i samą postaü àesi Ukrainki. Pierwszą jego pracą byá opublikowany w 1971 roku w kwartalniku „Slavia Orientalis” artykuá àesia Ukrainka na tle epoki9. Ogromną wartoĞcią wspomnianej pracy jest umieszczanie omawianej problematyki w nie-zwykle szerokim kontekĞcie kulturowym, historiozoficznym i spoáeczno-politycz-nym, przez co przeprowadzone analizy stają siĊ wnikliwe, wieloaspektowe i dają gáĊbszy ogląd poruszanych tam kwestii.

Badacz rozpoczyna od nakreĞlenia klimatu politycznego, spoáecznego i inte-lektualnego epoki. Jak stwierdza,

piĞmiennictwo przeáomu XIX i XX wieku miaáo dwa aspekty: ukraiĔski i europejski. Aspekt ukraiĔski jest bogaty w tradycjĊ i bardzo páodny, jednoczeĞnie zaĞ specyficzny, bo wywodzący siĊ z tragicznych dziejów narodu i uksztaátowany przez okreĞlony model odczuwania narodowego […]. W piĞmiennictwie ukraiĔskim wspóáistniaáy – obok tra-dycyjnych ukraiĔskich postaw ideowo-estetycznych – zdobycze europejskich kierunków, które ujawniáy siĊ juĪ w literaturze barokowej i romantycznej, zwáaszcza zaĞ okresu modernizmu10.

Jest to niesáychanie celne spostrzeĪenie, bowiem Īywioáowo rozwijająca siĊ literatura ukraiĔska, ze szczególną intensyfikacją w dobie romantyzmu, natrafiáa na powaĪną przeszkodĊ na drodze swego rozwoju w postaci ideologii narod-nickich. W dziewiĊtnastowiecznej kulturze ukraiĔskiej narodnictwo byáo bez-sprzecznie ideologią dominującą, u fundamentów której legáo przekonanie o pry-macie narodu. Owo zjawisko wystĊpowaáo takĪe w literaturach innych narodów,

8 A. L o m p a r t, Ukraina, moja miáoĞü. Rozmowa z prof. Stefanem Kozakiem, kierownikiem

Katedry Filologii UkraiĔskiej UW, „Uniwersytet Warszawski” 2003, nr 4, s. 6.

9 K o z a k,àesia Ukrainka na tle epoki. 10 TamĪe, s. 357.

(4)

lecz na gruncie ukraiĔskim zdoáaáo opanowaü wszystkie chyba poziomy Īycia intelektualnego. Jak objaĞnia Soáomija Pawáyczko, ukraiĔskie narodnictwo byáo ideologią polityczną, która stopiáa siĊ z narodnictwem literackim, co w konsek-wencji zaowocowaáo uksztaátowaniem siĊ swoistego modelu kreacji artystycznej oraz wytworzeniem oryginalnego stylu literackiego i w nastĊpstwie wytyczyáo kierunki rozwoju krytyki literackiej11. W swej początkowej fazie idee narodnickie oĪywiáy ukraiĔski dyskurs kulturowy, gdyĪ zakáadaáy, Īe odrodzenie, które naon-czas przeĪywaáa literatura ukraiĔska, to takĪe odrodzenie narodu ukraiĔskiego. Wobec braku wáasnego paĔstwa, literaturze przeznaczono peánienie roli jego sub-stytutu, ergo – pisaü w odpowiednim stylu i tematyce, to tworzyü realną UkrainĊ. Model ten, zapoczątkowany przez pisarzy-romantyków, a potem kontynuowany przez realistów, zrodziá wielką literaturĊ Szewczenki, Kostomarowa, Kulisza, ksztaátowaá idee Bractwa Cyrylo-MetodiaĔskiego i konsolidowaá UkraiĔców wokóá takich wartoĞci, jak jĊzyk, religia, tradycja, symbolika, muzyka, taniec i folklor, które przecieĪ, jak podpowiada Stanisáaw Kowalczyk12, są wyznacz-nikami kultury narodowej.

Schyáek wieku XIX to czas, kiedy idee narodnickie zaczynają traciü na swej aktualnoĞci i ulegają degeneracji, w wyniku czego, jak zaznacza Sylwia Wój-towicz, „do kultury ukraiĔskiej, podobnie jak do innych kultur europejskich u progu nowego stulecia, przeniknĊáa atmosfera zwątpienia, wyczerpania i niepo-koju o niejasną przyszáoĞü w obliczu dotychczasowych wartoĞci”13. Do gáosu zaczĊli dochodziü pisarze pragnący zmieniü zastaną rzeczywistoĞü. Stefan Kozak wymienia wĞród nich takĪe postaü àesi Ukrainki, która, wychodząc naprzeciw potrzebom czasu, zaczĊáa poszukiwaü nowych form wyrazu artystycznego. Zna-lazáa ją, zdaniem badacza, w estetyce neoromantycznej o czym Ğwiadczy przyto-czony przez niego fragment eseju pt. Nowy dramat spoáeczny:

Stary romantyzm dąĪyá do wyzwolenia z táumu jednostki wyjątkowej, bohaterskiej, naturalizm uwaĪaá ją za bezgranicznie zaleĪną od táumu, który kieruje siĊ prawem koniecznoĞci oraz tym, kto potrafi z tego prawa wyciągnąü dla siebie najwiĊcej korzyĞci […]; neoromantyzm dąĪy do wyzwolenia jednostki z táumu, pragnie rozszerzyü jej prawa, daje moĪliwoĞü dobierania sobie partnerów albo – jeĞli to jednostka wyjątkowa i przy tym aktywna – daje jej moĪliwoĞü podnosiü do swego poziomu innych, a nie zniĪaü siĊ do ich poziomu i staü przed alternatywą moralnej samotnoĞci albo moralnoĞci kolektywnej14.

11ɋ. ɉ ɚ ɜ ɥ ɢ ɱ ɤ ɨ, Ⱦɢɫɤɭɪɫ ɦɨɞɟɪɧɿɡɦɭ ɜ ɭɤɪɚʀɧɫɶɤɿɣ ɥɿɬɟɪɚɬɭɪɿ, Ʉɢʀɜ 1999, s. 27-28. 12

Filozofia kultury, Lublin 1966, s. 33.

13

Dramatopisarstwo àesi Ukrainki. Horyzont aksjologiczny refleksji kulturowych, Wrocáaw 2008, s. 12.

(5)

Umiejscowiwszy zatem postaü autorki Kassandry na tle epoki, uczony przy-stĊpuje nastĊpnie do analizy gáównych dominant jej twórczoĞci. JuĪ na wstĊpie badacz czyni niesáychanie cenne spostrzeĪenie, Īe „mimo tragicznego Īycia àesia Ukrainka nie byáa jednak twórcą sztuki tragicznej”15. Nawiązuje w ten sposób do biografii poetki, która przez wiĊkszą czĊĞü swojego Īycia zmagaáa siĊ z nie-uleczalną natenczas gruĨlicą. W analizowanej pracy autor sygnalizuje, Īe dorobek literacki ukraiĔskiej dramatopisarki rozpatrywaü bĊdzie dwojako: „jako […] zjawisko powstaáe w okreĞlonym kontekĞcie czasowym, w okreĞlonych warun-kach spoáecznych i historycznych – oraz […] indywidualną drogĊ Īyciową i arty-styczną twórcy, dla którego poezja staáa siĊ formą istnienia, tego gáĊbszego, duchowego”16.

Stefan Kozak zwraca uwagĊ na niezwykle bliski związek àesi Ukrainki z nur-tem literatury zaangaĪowanej w wielkie sprawy historii i bolesne doĞwiadczenia narodu. PodkreĞla on jednak, iĪ pisarka wyáamuje siĊ z przyjĊtej naówczas postawy rozwaĪania sytuacji niewoli, rozpamiĊtywania klĊsk i czynienia z owych spraw „Ğwiątyni narodowej”, gdyĪ taka postawa prowadzi jedynie do paraliĪu woli narodu, a nawet wiĊcej – czyni zeĔ niewolnika. Badacz uwaĪa, Īe pisarka dostrzegáa, iĪ taki wykreowany przez ukraiĔską tradycjĊ model „cierpiĊtniczego patriotyzmu” staá siĊ schronieniem dla „báogiego umysáowego lenistwa”17. Swoje tezy popiera licznymi przykáadami wyekscerpowanymi z utworów Ukrainki, przywoáuje wiĊc postaü Neofity z dramatu W katakumbach, KassandrĊ z dramatu pod jednobrzmiącym tytuáem oraz TircĊ z utworu Na ruinach. Wszyscy wspom-niani bohaterowie buntują siĊ przeciw niewolniczemu zhaĔbieniu, dobrowolnej niewoli, walczą o prawo do Īycia w spoáeczeĔstwie, gdzie godnoĞü ludzka byáaby wartoĞcią najwyĪszą i najcenniejszą. Takie zaáoĪenie jest – jak powiada S. Kozak – „wyszydzeniem bezczynnoĞci i nawoáywaniem do przebudzenia siĊ z letargu i stawienia czoáa niewoli i narodowemu pohaĔbieniu”18.

Za pomocą licznych cytatów badacz przekonująco udowadnia tezĊ, Īe àesia Ukrainka Ğwiadomie siĊgnĊáa do romantycznej koncepcji poezji páynącej z prze-konania, iĪ poeta jest czáowiekiem walczącym, niosącym odpowiedzialnoĞü za duchową egzystencjĊ narodu, Īe jest przewodnikiem swego narodu. Korzeni ta-kiej postawy upatruje badacz w idei „artist-novel”, czyli modernistycznej

kon-15 TamĪe, s. 361. 16 TamĪe.

17 Zob. tamĪe, s. 362. 18 TamĪe.

(6)

cepcji sztuki artystowskiej19. O sáusznoĞci powyĪszego wywodu przekonują licz-ne póĨniejsze badania spuĞcizny literackiej tej wybitnej pisarki ukraiĔskiej. Jak powiada Jarosáaw Poliszczuk, w swej twórczoĞci poetka unaocznia leĪący u pod-staw poetyki modernistycznej dysonans pomiĊdzy silną jednostką twórczą a iner-cyjnym spoáeczeĔstwem20. Jej bohaterowie to postacie tragiczne i dysponujące silną wolą. To wyraziciele sumienia i moralnoĞci narodu. NajczĊĞciej nie pragną zmieniaü historii czy prowadziü walki w pierwszym szeregu, gdyĪ ich rola, jak podkreĞla przywoáany tu badacz ukraiĔski, jest o wiele waĪniejsza: mają oni odwagĊ, by stanąü oko w oko z zadaną fatalną rzeczywistoĞcią, co czyni je postaciami na miarĊ swych czasów w wymiarze ogólnoludzkim, sprawia, Īe stają siĊ podobne do modernistycznego bohatera faustowskiego21. W ten model wpisują siĊ jako Īywo zauwaĪone przez Stefana Kozaka postacie Neofity czy Kassandry.

Warto przy okazji wspomnieü o sposobie praktycznej realizacji przyjĊtych pryncypiów estetycznych oraz idei historiozoficznych. Zarówno w swojej poezji, jak teĪ i w utworach dramatycznych, poetka chĊtnie siĊgaáa po motywy mitologii antyku europejskiego oraz obrazy biblijno-chrzeĞcijaĔskie, nie stroniáa takĪe od obrazów czerpanych z rodzimej historii, eksploatowaáa równieĪ popularne w in-nych literaturach wątki i legendy, czemu wyraz daáa w takich utworach, jak BaĞĔ

jesienna, Kamienny ksiąĪĊ, PieĞĔ leĞna. Pisze o tym w jednej ze swych prac

Stefan Kozak, jednakĪe przy tej okazji wnikliwe oko badacza pozwala mu na dokonanie waĪkiego spostrzeĪenia, a mianowicie, iĪ wszystkie wykorzystywane przez dramatopisarkĊ motywy w jej dzieáach stanowią alegoriĊ losów Ukrainy22. PodkreĞla on, Īe na szczególną uwagĊ zasáuguje sam sposób realizacji tak przed-stawionej tematyki przez autorkĊ BabiloĔskiej niewoli, który w swej istocie stanowi przykáad jej autorskiej poetyki. Polega ona mianowicie, jak pisze badacz, na mieszaniu róĪnych aspektów realnoĞci z elementami dawnej historiozofii, zwáaszcza antycznej i biblijnej, na swego rodzaju „Īonglowaniu” chwilą obecną i wielką perspektywą historyczną z jednoczesnym przeksztaácaniem codzien-noĞci w argument w politycznej, moralnej i filozoficzno-historycznej dyskusji23. W praktyce koncepcja urzeczywistniana jest przez zastosowanie przez poetkĊ tropów przylegáoĞci metonimicznej, czyli innymi sáowy, przylegáoĞci obrazów

19 TamĪe, s. 363. 20 ə. ɉ ɨ ɥ ɿ ɳ ɭ ɤ, Ɇɿɮɨɥɨɝɿɱɧɢɣ ɝɨɪɢɡɨɧɬ ɭɤɪɚʀɧɫɶɤɨɝɨ ɦɨɞɟɪɧɿɡɦɭ, ȱɜɚɧɨ-Ɏɪɚɧɤɿɜɫɶɤ 2002, s. 143. 21 Por. tamĪe, s. 144-145. 22Ʉ ɨ ɡ ɚ ɤ, Ʉɨɧɰɟɩɰɿɹ Ʌɟɫɢɧɨɝɨ ɫɥɨɜɚ, „Slavia Orientalis” 1993, nr 2, s. 289. 23 Zob. t e n Ī e, s. 290.

(7)

z dziejów staroĪytnych, Ğredniowiecznych i nowoĪytnych z wydarzeniami ukraiĔ-skiej historii i sytuacji spoáeczno-kulturalnej. Takie Ğwiadome siĊganie wstecz, dotykanie tradycji i Ĩródeá kultury w celu unaocznienia zjawisk minionych epok z próbą ich modelowania i aktualizowania to – zdaniem Stefana Kozaka – nic in-nego, jak kolejny dowód na neoromantyczną proweniencjĊ poezji àesi Ukrainki24. Panujące u schyáku wieku XIX nastroje, w tym takĪe gáoszona na gruncie ukraiĔskim przez narodników ideologia, doprowadziáy w koĔcu do kryzysu tra-dycyjnego historyzmu racjonalnego, dla którego alternatywą miaáo byü moderni-styczne zwrócenie siĊ do mitologii. Jak pisze Poliszczuk,

ɿɪɪɚɰɿɨɧɚɥɶɧɢɣ ɩɨɝɥɹɞ ɧɚ ɿɫɬɨɪɿɸ ɫɩɿɜɜɿɞɧɨɫɢɜɫɹ ɡ ɟɫɬɟɬɢɱɧɢɦɢ ɡɚɫɚɞɚɦɢ ɦɢɫɬɟɰɶɤɨɝɨ ɦɨɞɟɪɧɭ. Ɂɚɦɿɫɬɶ ɥɿɧɟɚɪɧɨ-ɨɞɧɨɡɧɚɱɧɨɝɨ ɫɩɪɢɣɧɹɬɬɹ ɱɚɫɭ ɪɨɡɜɢɜɚɥɨɫɹ ɿɧɲɟ, ɭɧɿɜɟɪɫɚɥɶɧɨ-ɫɢɧɬɟɬɢɱɧɟ, ɳɨ ɦɚɥɨ ɨɯɨɩɢɬɢ ɞɿɣɫɧɿɫɬɶ, ɩɚɦ’ɹɬɶ, ɦɪɿɸ, ɫɨɧ ɧɟ ɜ ɿɽɪɚɪɯɿɱɧɿɣ ɡɚɥɟɠɧɨɫɬɿ, ɚ ɜ ʀɯ ɫɚɦɨɰɿɧɧɨɫɬɿ ɬɚ ɜɧɭɬɪɿɲɧɿɣ ɤɨɧɰɟɩɬɭɚɥɶɧɨɫɬɿ ɡ ɩɨ-ɝɥɹɞɭ ɥɸɞɫɶɤɨɝɨ ɛɭɬɬɹ25.

Fakt ten nie umknąá uwagi polskiego badacza. Pisze on, Īe poetyka moder-nistyczna przypisywaáa mitowi sens o wiele gáĊbszy niĪ historii, sens wiedzy wyjaĞniającej tajemnicĊ dziejów spoáeczeĔstw i jednostek. W micie – powiada badacz – upatrywano siáĊ oddziaáującą na ksztaátowanie siĊ zbiorowej Ğwiado-moĞci narodów. Zainteresowania mitologią dodatkowo podsycaáy rozwój antro-pologii kulturowej, religioznawstwa, mitologii porównawczej26.

Drobiazgowe zarysowanie gruntu, na którym wyrastaáa chĊü poszukiwania odpowiedzi w antycznych mitach, pozwoliáo uczonemu na umiejscowienie na tym tle àesi Ukrainki i jej spuĞcizny literackiej.

PragnĊ nadmieniü – pisze Stefan Kozak – iĪ sposób, w jaki realizuje pisarka temat mitologiczny (antyczny bądĨ biblijny), Ğwiadczy o jej szerokim zainteresowaniu tragedią wielkich bohaterów i zbiorowoĞci, do której czuáa siĊ przynaleĪna. Od bezpoĞrednich inspiracji tymi tragediami zaczynaáa siĊ droga àesi Ukrainki, prowadząca do wielkich i caákowicie oryginalnych kreacji bohaterskiego mitu27.

WĞwietle przeprowadzonych analiz wielu utworów dramatopisarki warszaw-ski badacz konkluduje, Īe mit staroĪytny jest niewątpliwie jednym z istotnych komponentów pisarstwa àesi Ukrainki, i to, jak zaznacza, „zarówno w planie

24 TamĪe. 25 Dz. cyt., s. 216.

26àesia Ukrainka na tle epoki, s. 367. 27 TamĪe, s. 367-368.

(8)

Ğwiatopoglądowym, jak i artystycznym”28. W analizowanych pracach wszech-stronnie przedstawiono literackie pokrewieĔstwa dramatów autorki Kassandry, umieszczając je obok utworów dramatycznych Stanisáawa WyspiaĔskiego. Nie znaczy to jednak, Īe dramaturgia Ukrainki byáa zjawiskiem epigoĔskim, prze-ciwnie, badacz z caáą mocą podkreĞla jej autonomiĊ pisząc:

mimo pokrewieĔstw literackich jej dzieáo twórcze nie staáo siĊ imitacją Īadnego z gáoĞnych utworów literatury staroĪytnej i powszechnej. ZasiĊgiem swej myĞli, proble-matyki i wyrafinowanym kunsztem literackim ogarnĊáa wszystkie epoki; oĞwietlając je swym geniuszem wyraĪaáa teĪ niepokój o przyszáoĞü dwudziestowiecznej zbiorowoĞci, cywilizacji i kultury29.

Z przeanalizowanych prac prof. Stefana Kozaka wyáania siĊ zatem obraz àesi Ukrainki jako wybitnej indywidualnoĞci twórczej, która w swej pisarskiej ewo-lucji przeszáa drogĊ od elementów poetyki narodnickiej do caákowicie autono-micznych i autorskich koncepcji romantycznych w recepcji modernistycznej. Ba-dacz zauwaĪa, Īe niebywaáą zasáugą pisarki byáo zepchniĊcie rodzimej literatury z narodnickiej mielizny na gáĊbokie wody modernizmu europejskiego oraz ubo-gacenie jej w rozliczne motywy wyjĊte z tekstów chrzeĞcijaĔstwa i mitologii antycznych. NajwaĪniejsze jednak wydaje siĊ zwrócenie uwagi na zapropono-waną przez poetkĊ nową koncepcjĊ pisarza-indywidualnoĞci twórczej, wzno-szącego siĊ ponad przeciĊtną masĊ geniusza o silnej woli europejskiego Fausta, którego zadaniem jest budziü Ğpiące umysáy i nawoáywaü do czynu. Analizowane tu prace mają jeszcze i tĊ zaletĊ, Īe przeprowadzone w nich wnikliwe analizy są na tyle rzetelne, iĪ pomimo upáywu wielu lat nie tracą nic ze swej aktualnoĞci iĞwieĪoĞci myĞli naukowej.

Z dzisiejszej perspektywy wiemy, Īe zainicjowane m.in. przez Stefana Kozaka prace badawcze nad spuĞcizną literacką àesi Ukrainki są przez polskich ukrai-nistów kontynuowane, bowiem wiĊksze zainteresowanie ową tematyką oĪywiáo siĊ jeszcze w latach 80. i 90., o czym Ğwiadczą teksty Ryszarda àuĪnego i Zbig-niewa BaraĔskiego oraz antologie w przekáadzie na jĊzyk polski30, a takĪe juĪ u progu XXI wieku, by wspomnieü monografiĊ Sylwii Wójtowicz31 oraz artykuáy

28 TamĪe, s. 368. 29 TamĪe, s, 369.

30 Na temat polskiej recepcji i przekáadów twórczoĞci àesi Ukrainki na jĊzyk polski zob.

M. R e d a, Polska recepcja twórczoĞci àesi Ukrainki, [w:] MiĊdzy Wschodem a Zachodem. Z dzie-jów kultury pogranicza polsko-wschodniosáowiaĔskiego, red. W. Koábuk, A. Nowacki, L. Puszak, Lublin 2010, s. 295-302.

(9)

i stosunkowo niedawno obronioną pracĊ doktorską lubelskiej badaczki Marty Kaczmarczyk32. Pozostaje tylko mieü nadzieje, Īe twórczoĞü tej wybitnej pisarki ukraiĔskiej stanie siĊ staáym obiektem badaĔ naukowych w Polsce.

LITERATURA J a k ó b i e c M., Literatura ukraiĔska, Warszawa 1962.

J a k ó b i e c M., àesia Ukrainka i polska literatura romantyczna, „Slavia Orientalis”

1971, nr 4, s. 371-378.

K o w a l c z y k S., Filozofia kultury, Lublin 1966.

K o z a k S., àesia Ukrainka na tle epoki, „Slavia Orientalis” 1971, nr 4, s. 355-369.

K o z a k S., àesia Ukrainka, [w:] à. U k r a i n k a, „Kasandra” i inne dramaty, wybór

i posáowie S. Kozak, wstĊp W. Kubacki, przeá. S. Bury, Kraków 1982, s. 365-374. L o m p a r t A., Ukraina, moja miáoĞü. Rozmowa z prof. Stefanem Kozakiem, kierownikiem

Katedry Filologii UkraiĔskiej UW, „Uniwersytet Warszawski” 2003, nr 4, s. 5-7.

N i e u w aĪ n y F., Fenomen àesi Ukrainki, [w:] à. U k r a i n k a, PieĞĔ lasu, wybór i wstĊp F. NieuwaĪny, Warszawa 1989, s. 5-6.

N i e u w aĪ n y F., Prometeizm àesi Ukrainki, „Slavia Orientalis” 1971, nr 4, s. 379-393. N i e u w aĪ n y F., Od rodzinnych Ĩródeá ku europejskim. Prometeizm àesi Ukrainki, [w:]

t e n Ī e, O poezji ukraiĔskiej. Od Iwana Kotlarewskiego do Liny Kostenko, Biaáystok 1993, s. 48-63.

R e d a M., „Kamienny gospodarz” àesi Ukrainki w kontekĞcie donĪuanerii europejskiej,

[w:] Wielkie tematy kultury w literaturach sáowiaĔskich, t. VII, red. M. Bukwalt,

T. Klimowicz, M. Macioáek, A. Matusiak, S. Wójtowicz, cz. 2, Wrocáaw 2007, s. 267-274.

32 M. R e d a, Antyk – tekst, kontekst i intertekst w twórczoĞci àesi Ukrainki, „Roczniki

Hu-manistyczne”, 59(2011), z. 7, s. 109-120; t a Ī, Matryca intertekstualna poematu dramatycznego Kasandra àesi Ukrainki, [w:] ȼɨɥɢɧɶ Ɏɿɥɨɥɨɝɿɱɧɚ: ɬɟɤɫɬ ɿ ɤɨɧɬɟɤɫɬ. ɉɨɥɶɫɶɤɚ, ɭɤɪɚʀɧɫɶɤɚ, ɛɿɥɨɪɭɫɶɤɚ ɬɚ ɪɨɫɿɣɫɶɤɚ ɥɿɬɟɪɚɬɭɪɢ ɜ ɽɜɪɨɩɟɣɫɶɤɨɦɭ ɤɨɧɬɟɤɫɬɿ, ɭɩɨɪɹɞɧɢɤ Ʌ. Ʉ. Ɉɥɹɧɞɟɪ, Ɂɛɿɪɧɢɤ ɧɚɭɤɨɜɢɯ ɩɪɚɰɶ, ȼɢɩɭɫɤ 6, ɑɚɫɬɢɧɚ ȱȱ, Ʌɭɰɶɤ 2008, s. 230-240; t a Ī, „Kamienny gospo-darz”àesi Ukrainki w kontekĞcie donĪuanerii europejskiej, [w:] Wielkie tematy kultury w litera-turach sáowiaĔskich, t. VIII, red. M. Bukwalt, T. Klimowicz, M. Macioáek, A. Matusiak, S. Wójto-wicz, cz. 2, Wrocáaw 2007, s. 267-274; t a Ī, „Ʌɿɫɨɜɚ ɉɿɫɧɹ” Ʌɟɫɿ ɍɤɪɚʀɧɤɢ ɜ ɤɨɧɬɟɤɫɬɿ ɩɪɢ-ɜɚɬɧɨɝɨ ɥɢɫɬɭɜɚɧɧɹ ɩɢɫɶɦɟɧɧɢɰɿ, [w:] ɋɥɨɜ’ɹɧɫɶɤɢɣ ɜɿɫɧɢɤ. Ɂɛɿɪɧɢɤ ɧɚɭɤɨɜɢɯ ɩɪɚɰɶ. ɋɟɪɿɹ Ɏɿɥɨɥɨɝɿɱɧɚ. ȼɢɩɭɫɤ 6, Równe 2006, s. 203-208.

(10)

R e d a M., „Ʌɿɫɨɜɚ ɉɿɫɧɹ” Ʌɟɫɿ ɍɤɪɚʀɧɤɢ ɜ ɤɨɧɬɟɤɫɬɿ ɩɪɢɜɚɬɧɨɝɨ ɥɢɫɬɭɜɚɧɧɹ ɩɢɫɶɦɟɧɧɢɰɿ, [w:] SáowianĞkyj visnyk, Seria „Nauki filologiczne”, (ɋɥɨɜ’ɹɧɫɶɤɢɣ ɜɿɫɧɢɤ. Ɂɛɿɪɧɢɤ ɧɚɭɤɨɜɢɯ ɩɪɚɰɶ. ɋɟɪɿɹ Ɏɿɥɨɥɨɝɿɱɧɚ.), Równe 2006, s. 203-208.

R e d a M., Antyk – tekst, kontekst i intertekst w twórczoĞci àesi Ukrainki, „Roczniki

Humanistyczne”, 59(2011), z. 7, s. 109-120.

R e d a M., Matryca intertekstualna poematu dramatycznego „Kasandra” àesi Ukrainki,

[w:] ȼɨɥɢɧɶ Ɏɿɥɨɥɨɝɿɱɧɚ: ɬɟɤɫɬ ɿ ɤɨɧɬɟɤɫɬ. ɉɨɥɶɫɶɤɚ, ɭɤɪɚʀɧɫɶɤɚ, ɛɿɥɨɪɭɫɶɤɚ ɬɚ ɪɨɫɿɣɫɶɤɚ ɥɿɬɟɪɚɬɭɪɢ ɜ ɽɜɪɨɩɟɣɫɶɤɨɦɭ ɤɨɧɬɟɤɫɬɿ, ɭɩɨɪɹɞɧɢɤ Ʌ. Ʉ. Ɉɥɹɧɞɟɪ,

Ɂɛɿɪɧɢɤ ɧɚɭɤɨɜɢɯ ɩɪɚɰɶ, ɱ. 2, Ʌɭɰɶɤ 20086, s. 230-240.

R e d a M., Polska recepcja twórczoĞci àesi Ukrainki, [w:] MiĊdzy Wschodem a Zacho-dem. Z dziejów kultury pogranicza polsko-wschodniosáowiaĔskiego, red. W. Koábuk,

A. Nowacki, L. Puszak, Lublin 2010, s. 295-302.

W ó j t o w i c z S., Dramatopisarstwo àesi Ukrainki. Horyzont aksjologiczny refleksji kulturowych, Wrocáaw 2008.

Ʉ ɨ ɡ ɚ ɤ ɋ., Ʉɨɧɰɟɩɰɿɹ Ʌɟɫɢɧɨɝɨ ɫɥɨɜɚ, „Slavia Orientalis” 1993, nr 2, s. 283-295. Ʉ ɨ ɡ ɚ ɤ ɋ., Ʉɨɧɰɟɩɰɿɹ Ʌɟɫɢɧɨɝɨ ɫɥɨɜɚ, [w:] Ʉɚɥɟɧɞɚɪ „Ȼɥɚɝɨɜɿɫɬɚ”, Górowo Iáaweckie 1996, s. 145-157. Ʉ ɨ ɡ ɚ ɤ ɋ., ɇɟɨɪɨɦɚɧɬɢɡɦ Ʌɟɫɿ ɍɤɪɚʀɧɤɢ, „ȼɿɫɧɢɤ Ⱥɤɚɞɟɦɿʀ ɧɚɭɤ ɍɤɪɚʀɧɢ” 1992, nr 5, s. 31-37. Ʉ ɨ ɡ ɚ ɤ ɋ., ɇɟɨɪɨɦɚɧɬɢɱɧɚ ɤɨɧɰɟɩɰɿɹ ɫɥɨɜɚ Ʌɟɫɿ ɍɤɪɚʀɧɤɢ, „ɋɭɱɚɫɧɿɫɬɶ” 1993, nr 2, s. 138-144. ɉ ɚ ɜ ɥ ɢ ɱ ɤ ɨ ɋ., Ⱦɢɫɤɭɪɫ ɦɨɞɟɪɧɿɡɦɭ ɜ ɭɤɪɚʀɧɫɶɤɿɣ ɥɿɬɟɪɚɬɭɪɿ, Ʉɢʀɜ 1999, s. 27-28. ɉ ɨ ɥ ɿ ɳ ɭ ɤ ə., Ɇɿɮɨɥɨɝɿɱɧɢɣ ɝɨɪɢɡɨɧɬ ɭɤɪɚʀɧɫɶɤɨɝɨ ɦɨɞɟɪɧɿɡɦɭ, ȱɜɚɧɨ-Ɏɪɚɧɤɿɜɫɶɤ 2002, s. 143. ɒ ɟ ɪ ɟ ɯ ɘ., Ɍɟɚɬɪ Ʌɟɫɿ ɍɤɪɚʀɧɤɢ ɱɢ Ʌɟɫɹ ɍɤɪɚʀɧɤɚ ɜ ɬɟɚɬɪɿ?, [w:] t e n Ī e, ɉɨɪɨɝɢ ɿ ɡɚɩɨɪɿɠɠɹ. Ʌɿɬɟɪɚɬɭɪɚ. Ɇɢɫɬɟɰɬɜɨ. ȱɞɟɨɥɨɝɿʀ, t. I, ɏɚɪɤɿɜ 1998, s. 383-384.

Ɂ ɚ ɛ ɭ ɠ ɤ ɨ Ɉ., Notre dame d’Ukraine: ɍɤɪɚʀɧɤɚ ɜ ɤɨɧɮɥɿɤɬɿ ɦɿɮɨɥɨɝɿɣ, Ʉɢʀɜ 2007.

ɌȼɈɊɑȱɋɌɖ Ʌȿɋȱ ɍɄɊȺȲɇɄɂ ȼ ȾɈɋɅȱȾɀȿɇɇəɏ ɉɊɈɎȿɋɈɊȺ ɋɌȿɎȺɇȺ ɄɈɁȺɄȺ Ɋ ɟ ɡ ɸ ɦ ɟ Ʌɟɫɹ ɍɤɪɚʀɧɤɚ ɰɟ ɨɞɧɚ ɿɡ ɧɚɣɜɢɞɚɬɧɿɲɢɯ ɩɨɫɬɚɬɟɣ ɧɨɜɿɬɧɶɨʀ ɭɤɪɚʀɧɫɶɤɨʀ ɥɿɬɟɪɚɬɭɪɢ. Ȳʀ ɥɿɬɟɪɚɬɭɪɧɚ ɬɜɨɪɱɿɫɬɶ ɛɭɥɚ ɤɚɬɚɥɿɡɚɬɨɪɨɦ, ɚ ɬɨ ɣ ɧɟɪɿɞɤɨ ɪɭɲɿɽɦ ɩɟɪɟɦɿɧ, ɳɨ ɜɿɞɛɭɥɢɫɹ ɜ ɭɤɪɚʀɧɫɶɤɨɦɭ ɿɫɬɨɪɢɱɧɨ-ɥɿɬɟɪɚɬɭɪɧɨɦɭ ɩɪɨɰɟɫɿ ɧɚ ɡɥɚɦɿ ɜɿɤɿɜ. ɋɶɨɝɨɞɧɿ, ɦɚɣɠɟ ɫɬɨ ɪɨɤɿɜ ɩɿɫɥɹ ʀʀ ɫɦɟɪɬɿ, ɩɨɟɬɟɫɚ ɩɪɨɞɨɜɠɭɽ ɠɢɬɢ ɭ ɫɜɿɞɨ-ɦɨɫɬɿ ɫɜɨʀɯ ɫɩɿɜɝɪɨɦɚɞɹɧ, ɚ ɥɿɬɟɪɚɬɭɪɧɚ ɫɩɚɞɳɢɧɚ Ʌɟɫɿ ɍɤɪɚʀɧɤɢ ɧɚɞɚɥɿ ɰɿɤɚɜɢɬɶ ɛɚɝɚɬɶɨɯ ɞɨɫɥɿɞɧɢɤɿɜ ɧɟ ɬɿɥɶɤɢ ɡ ɍɤɪɚʀɧɢ, ɚɥɟ ɣ ɡ ɿɧɲɢɯ ɤɪɚʀɧ, ɭ ɬɨɦɭ ɱɢɫɥɿ

(11)

ɩɨɥɶ-ɫɶɤɢɯ ɜɱɟɧɢɯ. Ɉɞɧɢɦ ɿɡ ɧɢɯ ɽ ɜɢɞɚɬɧɢɣ ɩɨɥɶɫɶɤɢɣ ɭɤɪɚʀɧɿɫɬ ɋɬɟɮɚɧ Ʉɨɡɚɤ. ɋɚɦɟ ɰɹ ɫɬɚɬɬɹ ɽ ɫɩɪɨɛɨɸ ɩɪɨɱɢɬɚɧɧɹ ɧɚɭɤɨɜɢɯ ɩɪɚɰɶ ɡɝɚɞɚɧɨɝɨ ɜɱɟɧɨɝɨ, ɜ ɹɤɢɯ ɦɨɠɟɦɨ ɜɿɞɧɚɣɬɢ ɞɭɠɟ ɰɿɤɚɜɢɣ ɨɛɪɚɡ Ʌɟɫɿ ɍɤɪɚʀɧɤɢ – ɜɟɥɢɤɨʀ ɿɧɞɢɜɿɞɭɚɥɶɧɨʀ ɨɫɨɛɢɫɬɨɫɬɿ, ɳɨ ɭ ɫɜɨʀɣ ɩɢɫɶɦɟɧɧɢɰɶɤɿɣ ɟɜɨɥɸɰɿʀ ɩɨɞɨɥɚɥɚ ɲɥɹɯ ɜɿɞ ɟɤɫɩɟɪɢɦɟɧɬɭɜɚɧɧɹ ɜ ɞɭɫɿ ɧɚɪɨɞɧɢɰɶɤɨʀ ɩɨɟɬɢɤɢ ɞɨ ɡɨɜɫɿɦ ɚɜɬɨɧɨɦɧɢɯ ɚɜɬɨɪɫɶɤɢɯ ɪɨɦɚɧɬɢɱɧɢɯ ɤɨɧɰɟɩɰɿɣ ɭ ɦɨɞɟɪɧɿɫɬɢɱɧɨɦɭ ɩɪɨɱɢɬɚɧɧɿ.

PROF. STEFAN KOZAK’S INTERPRETATION OF THE WORKS OF LESYA UKRAINKA

S u m m a r y

Lesya Ukrainka is one of the most outstanding figures of the Modern-Time Ukrainian literature. Her literary output was a catalyst – and often a leading factor – of changes taking place in the Ukrainian literary development process at the turn of the 20th century. Almost a hundred years after her death, the author is still alive in the awareness of her natives, and her literary legacy is a continuous inspiration for numerous researchers in Ukraine and abroad, including Polish ones. Among the latter is Professor Stefan Kozak, who devoted seven papers to her works. This paper offers a survey of the works of this Polish researcher of Ukrainian literature. His research brings a very intriguing image of Lesya Ukrainka as an outstanding creative mind, who evolved from her initial ethnic poetics towards autonomy and original Romantic conceptions with a degree of modernist tendencies.

Translated by Konrad Klimkowski Sáowa kluczowe: àesia Ukrainka, neoromantyzm, dramaturgia, mitologia, Stefan

Kozak.

Ʉɥɸɱɨɜɿ ɫɥɨɜɚ: Ʌɟɫɹ ɍɤɪɚʀɧɤɚ, ɧɟɨɪɨɦɚɧɬɢɡɦ, ɞɪɚɦɚɬɭɪɝɿɹ, ɦɿɮɨɥɨɝɿɹ, ɋɬɟɮɚɧ

Ʉɨɡɚɤ.

Key words: Lesya Ukrainka, Neo-romanticism, dramaturgy, mythology, Stefan

Cytaty

Powiązane dokumenty

Władysława Kosin´skiego − zmartwychwstan´ca, który pisze, „iz˙ z braci emigracyjnej wielu, patrz ˛ac na te˛ odmiane˛ z˙ycia garstki dzielnych młodzien´ców, cieszyło sie˛

Transpozycja nazw własnych niejednokrotnie staje się wyzwaniem w pracy tłumacza, tym jednak większym i częstszym, jeśli tłumacz pracuje w parze języków

Przekonanie to wyrażane jest i w przywołanych tu, dyskursywnych wypo- wiedziach Jana Pawła II na temat muzyki, i w jego juwenilnej poezji. W Μο uσικη [Mousike] z cyklu Symphonie

14 Na temat cze˛s´ciowej referencji nazw zob.. o tyle abdukcja prowadz ˛aca do wyjas´nienia sukcesu metod naukowych w ogólnos´ci pragnie wykazac´ na podstawie tych

W systemie głosownia w Radzie UE, określonym w traktacie z Nicei z 2001 r., dla uchwalenia decyzji przyjmowanych w Radzie UE z inicjatywy Komisji Europejskiej konieczne

Ce nouveau savoir scientifique servira tout particuliérement en France à réduire l’échec scolaire du à l’hétérogénéité des élèves, à prendre en compte le savoir

Nie ulega wtpliwoci, e jego Orfeusz jest czo- wiekiem smutnym – jego tsknota objawia si nie tylko w zachowaniu, ale jest równie widoczna na twarzy. Jest on take szalecem,

to kon- kretna rzeczywisto"' historyczna, która z kolei – w tym momencie autorka jest bliska wymienionym powy&ej pisarzom – nie istnieje jako zjawisko