Refleksje z Muzeum Ofiar
Ludobójstwa w Wilnie
Echa Przeszłości 9, 409-413
2008
P r z e p r o w a d z e n ie d łu g o t r w a łe j k w e r e n d y w a r c h i w u m w i l e ń s k i m - w m o im p r z e k o n a n i u - z d e c y d o w a n i e p o s z e r z y ł o b y s t a n w i e d z y h i s t o r y c z n e j n i e t y l k o w o d n i e s i e n i u d o p r o b l e m a t y k i p o l s k o - l i t e w s k i e j r y w a l i z a c j i w y w i a d o w c z e j . W ie le n i e w y j a ś n i o n y c h d o t e j p o r y c z y t r a k t o w a n y c h j a k o d r u g o r z ę d n e k w e s t i i z z a k r e s u w z a j e m n y c h r e l a c j i m i ę d z y p a ń s t w o w y c h l u b s k o m p l i k o w a n y c h s t o s u n k ó w p a n u j ą c y c h n a p o g r a n i c z u m o g ł o b y z n a l e ź ć o d p o w ie d ź w m o m e n c ie p r z e a n a l i z o w a n i a d o k u m e n t a c j i a k t o w e j w ł a d z p a ń s t w o w y c h , o r g a n i z a c j i p o l i t y c z n y c h i p a r a m i l i t a r n y c h . Witold Gieszczyński
In s ty tu t H istorii i Stosunków Międzynarodowych U niw ersytet W arm ińsko-M azurski w Olsztynie
REFLEKSJE Z MUZEUM OFIAR LUDOBÓJSTWA W WILNIE
W p a ź d z i e r n i k u 2 0 0 7 r. m i n ę ł o p i ę t n a ś c i e l a t o d u t w o r z e n i a M u z e u m O f ia r L u d o b ó j s t w a n a L i t w i e z s i e d z i b ą w W i l n i e (Genocido Auką M uziejus)1.
P l a c ó w k a t a z a r z ą d z a n a j e s t p r z e z C e n t r u m B a d a ń n a d L u d o b ó j s t w e m i L i t e w s k i m R u c h e m O p o r u . C e n t r u m p o w o ł a n e w 1 9 9 4 r. p r z e z l i t e w s k i S e j m p r o w a d z i z a r ó w n o d z i a ł a l n o ś ć e d u k a c y j n ą , j a k r ó w n i e ż o c h a r a k t e r z e n a u k o w o - b a d a w c z y m2. M u z e u m z a j m u j e s i ę g r o m a d z e n i e m , p r z e c h o w y w a n i e m i p r e z e n t o w a n i e m e k s p o n a t ó w , k t ó r e d o k u m e n t u j ą z b r o d n ic z e d z i a ł a n i a r e ż i m u s o w i e c k i e g o o r a z u k a z u j ą s k a l ę o p o r u s p o ł e c z n e g o n a L i t w i e . T e n b o g a t y z b ió r t w o r z ą n i e t y l k o d o k u m e n t y u r z ę d o w e , f o t o g r a f i e , r ó ż n e g o r o d z a j u p u b l ik a c j e , a l e t a k ż e p r z e d m i o t y m a t e r i a l n e , k t ó r e s t a n o w i ą ś w i a d e c t w o t o t a l i t a r y z m u k o m u n i s t y c z n e g o . Z n a c z n ą c z ę ś ć e k s p o z y c j i z a j m u j ą p a m i ą t k i p o c h o d z ą c e z e z b io r ó w p r y w a t n y c h . N a l e ż y d o d a ć , ż e z b io r y p r z e z c a ły c z a s s ą u z u p e ł n i a n e o c e n n e i d o t y c h c z a s n i e z n a n e e k s p o n a t y . W p o s z c z e g ó l n y c h s a l a c h w y s t a w o w y c h m u l t i m e d i a l n e g o m u z e u m , u l o k o w a n y c h n a t r z e c h p o z io m a c h , z n a j d u j ą s i ę t a b l i c e i n f o r m a c y j n e n i e t y l k o w j ę z y k u l i t e w s k i m , a l e t a k ż e a n g i e l s k i m i r o s y j s k i m , c o j e s t s z c z e g ó l n i e w a ż n e w p r z y p a d k u g o ś c i z z a g r a n ic y . M u z e u m O f ia r L u d o b ó j s t w a z n a j d u j e s i ę w m i e j s c u n i e p r z y p a d k o w y m . P o d c z a s o s t a t n i e j w o j n y s w o j ą s i e d z i b ę m i a ł o t a m w i l e ń s k i e G e s t a p o , n a t o 1 Twórcą pojęcia genocide - ludobójstwo, a także projektu Konwencji ONZ w sprawie Zapobiegania i Karania Zbrodni Ludobójstwa podpisanej 9 XII 1948 r., zgodnie z którą zbrodnie ludobójstwa nie ulegają przedawnieniu był Rafał Lemkin. Szerzej: J-L. Panne, Kilka uwag na temat genezy pojęcia „ludobójstwo”, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2007, nr 1(11), s. 373-382.
2 Centrum Badania Ludobójstwa i Litewskiego Ruchu Oporu w Wilnie utworzyło portal internetowy, na którym zamieszczono dokumenty (publikowane w jęz. rosyjskim i angielskim), dotyczące zbrodniczej działalności NKGB, MGB i KGB na terenie Litwy, Łotwy i Estonii. Zob. www.kgbdocuments.com. KGB in the Baltic States: documents and researches (28 X 2007 r.)
m i a s t po w o jn ie , a ż do 1991 r. - K G B 3. D la te g o w p o w s z e c h n e j św ia d o m o ś c i L itw in ó w t e n „ c ie sz ą c y s ię ” p o n u r ą s ła w ą g m a c h j e s t s y m b o le m p ó łw ie k o w ej o k u p a c ji s o w ie c k ie j. P r z e d w e jś c ie m do m u z e u m z w r a c a ją u w a g ę w y r y t e n a f a s a d z ie b u d y n k u n a z w is k a o fia r t e r r o r u k o m u n is ty c z n e g o . Z k o le i t u ż o b o k z n a jd u je s ię s y m b o lic z n y p o m n ik w k s z ta łc ie p ir a m id y z k a m ie n i z e b r a n y c h z ró ż n y c h m ie js c L itw y , k tó r y u w ie r z c h o łk a z w ie ń c z o n y j e s t k rz y ż e m (fot.).
3 W 1917 r. bolszewicy powołali Wszechrosyjską Nadzwyczajną Komisję do Walki z Kontr rewolucją i Sabotażem (Wsierossijskaja Czieriezwyczajnaja Komisja - WCzK). W 1922 r. w miejsce WCzK powołano Państwowy Zarząd Polityczny (Gosudarstwiennoje Polituprawlienije - GPU), od 1923 r. Zjednoczony Państwowy Zarząd Polityczny (Objedinionnoje Gosudarstwien noje Politiczeskoje Uprawlenije - OGPU). W 1934 r. OGPU został włączony do Ludowego Ko m isariatu Spraw Wewnętrznych (Narodnyj Komissariat Wnutriennych Dieł - NKWD). W 1941 r. z NKWD wyłączono sprawy bezpieczeństwa, które przejął Ludowy Komisariat Bez pieczeństwa Państwowego (Narodnyj Komissariat Gosudarstwiennoj Biezopasnosti - NKGB). W 1946 r. NKWD i NKGB przemianowano zostało na Ministerstwo Spraw Wewnętrznych (Ministierstwo Wnutriennych Dieł - MWD) i Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego (Mini- stierstwo Gosudarstwiennoj Biezopasnosti - MGB). Po śmierci Stalina w 1953 r. MGB włączono w skład MWD, a w 1954 r. ze struktur MWD wyodrębniono Komitet Bezpieczeństwa Państwo wego (Komitiet Gosudarstwiennoj Biezopasnosti - KGB).
P a m ię c i w ię z io n y c h i d e p o rto w a n y c h p o św ię c o n a j e s t z n a c z n a część e k s pozycji z o rg a n iz o w a n a n a p a r t e r z e i p ie rw s z y m p ię tr z e m u z e u m . P o a n e k s ji w 1940 r. z L itw y w g łą b im p e r iu m so w ieck ieg o d e p o rto w a n o ty s ią c e osó b 4. U w a g ę o d w ie d z a ją c y c h m u z e u m p r z y k u w a ją fo to g ra fie , d o k u m e n ty , a ta k ż e ró ż n e g o r o d z a ju p rz e d m io ty c o d z ie n n e g o u ż y tk u , w ty m w ła s n o rę c z n ie w y k o n a n e k rz y ż y k i, m o d lite w n ik i, p o c z tó w k i, s ta n o w ią c e św ia d e c tw o tr a g ic z n y c h losów w ię ź n ió w so w ie c k ic h łag ró w . P rz e d s ta w io n o ró w n ie ż w a r u n k i ic h co d z ie n n e g o ż y c ia i n ie w o ln ic z e j p racy . N a w y o b ra ź n ię w ie lu z w ie d z a ją c y c h o d d z ia ły w a ją d ź w ię k i w y d o b y w a ją c e się z g ło ś n ik a , im itu ją c e o d g ło s ja d ą c e g o p o c ią g u o ra z f r a g m e n t to ró w k o lejo w y ch z d a ją c y c h się p ro w a d z ić w n a jo d le g le jsz e z a k ą tk i im p e r iu m sow ieckiego.
Z a r e a liz a c ję p o lity k i t e r r o r u w o b ec s p o łe c z e ń s tw a o d p o w ie d z ia ln y b y ł k o m u n is ty c z n y a p a r a t r e p r e s ji5. W k o le jn y c h p o m ie s z c z e n ia c h m u z e u m m o ż n a zobaczyć m .in . so w ie c k ie m u n d u r y , b ro ń , o d z n a c z e n ia , o d z n a k i, p ie c z ą tk i, itp . N a le ż n e m ie jsc e p o św ięco n o ta k ż e w o jn ie p a r ty z a n c k ie j, p ro w a d z o n e j o n ie p o d le g ło ść k r a j u w l a ta c h 1 9 4 4 -1 9 5 3 6. N a le ż y d o d ać, że sp o ś ró d k ra jó w b a łty c k ic h n a jlic z n ie jsz y i n a jb a rd z ie j in te n s y w n y o p ó r m ia ł m iejsce w ła ś n ie n a L itw ie. W e d łu g sz a c u n k ó w lite w s k ic h h is to ry k ó w ty lk o w la ta c h 1 9 4 4 -1 9 4 8 w w a lk a c h z w o jsk a m i so w iec k im i zg in ęło p o n a d 17 ty s. L itw in ó w 7. W a ż n ą część e k sp o z y c ji s ta n o w ią zb io ry n a w ią z u ją c e do d z ia ła ń z w ią z a n y c h ze z w a l c z a n ie m p rz e z k o m u n is tó w K o śc io ła k a to lic k ie g o n a L itw ie i r e p r e s ji s to s o w a n y c h w o b ec d u c h o w n y c h . W ty m m ie js c u w a r to d o d ać, że w l a t a c h 1 9 4 4 1953 K ościół k a to lic k i n a L itw ie s tr a c ił p o n a d j e d n ą c z w a r tą k s ię ż y 8.
J e d n a k n a jw ię k s z e w r a ż e n ie n a z w ie d z a ją c y c h w y w ie ra część ek sp o z y c ji z o r g a n iz o w a n a w p o d z ie m ia c h g m a c h u p rz y u l. Aukg, 2 a. S c h o d z ą c po b e to n o w y ch s to p n ia c h p o k o n u je m y tę s a m ą d ro g ę , k t ó r ą p rz e b y w a li w ię ź n io w ie , 4 Zob. D. Kuodyte, A. Anusauskas, Partyzancka dekada, „Karta” 1998, nr 24, s. 26. Litew scy historycy szacują, że w pierwszym powojennym dziesięcioleciu na Syberię zesłano 40 tys. rodzin, tj. blisko 120 tys. osób. Poza tym aresztowano ok. 186 tys. osób, z których 143 tys. znalazło się w Gułagu; Z. Kiaupa, The History of Lithuania, Vilnius 2004, s. 307-308. Autor podaje, że w latach 1944-1954 z Litwy w głąb Związku Sowieckiego deportowano 128 tys. osób. Tylko w ramach wielkiej obławy zorganizowanej 22-23 V 1948 r. przez MWD aresztowano i zesłano na Syberię 35 800 osób. W trakcie kolejnych tego typu akcji, które odbyły się 25-30 III 1949 r. deportowano 29 tys. osób, natomiast 2-3 X 1951 r. - 16 200 osób.
5 Zob. J. Starkauskas, Struktury wykonawcze stalinowskiego terroru na Litwie w latach 1944-1956, w: Aparat represji a opór społeczeństwa wobec systemu komunistycznego w Polsce i na Litwie w latach 1944-1956, red. P. Niwiński, Warszawa 2005, s. 69-76.
6 Drobne grupy partyzanckie litewskiego podziemia narodowego przechodziły także przez granicę z Polską i do 1949 r. działały w zamieszkałych przez Litwinów gm. Puńsk, Krasnowo, Berżniki, Zaboryszki w pow. suwalskim. Szerzej: G. Motyka, Litewskie podziemie narodowe, w: Atlas polskiego podziemia niepodległościowego 1944-1956, Warszawa-Lublin 2007, s. 528.
7 Zob. A. Anusauskas, Ruch oporu na Litwie i metody jego działalności w latach 1944 -1956, w: Aparat represji..., s. 49-56; por. D. Kuodyte, A. Anusauskas, op. cit., s. 25. Autorzy artykułu podają, że w latach 1944-1953 zginęło w starciach lub zostało zamordowanych przez wojska NKWD ponad 20 tys. osób, z czego ponad 12 tys. poległo w latach 1944-1945.
8 Zob. A. Streikus, Represje przeciwko Kościołowi katolickiemu na Litwie w latach 1944-1955, w: Aparat represji..., s. 110-114.
m a j ą c ś w i a d o m o ś ć , ż e d l a w i e l u z n i c h b y ł a t o d r o g a o s t a t n i a . P o d o b n e w r a ż e n i e m o ż n a o d n i e ś ć , g d y p o r u s z a j ą c s i ę w k o s z m a r n y m w i ę z i e n n y m l a b i r y n c i e z d a j e m y s o b i e s p r a w ę z o g r o m u l u d z k i c h t r a g e d i i , j a k i c h w i e l e r o z e g r a ł o s i ę w t y m m i e j s c u . J e d n a k s z c z e g ó l n i e w s t r z ą s a j ą c e w r a ż e n i e n a z w i e d z a j ą c y c h w y w i e r a c e l a ś m i e r c i , g d z i e d o k o n y w a n o e g z e k u c j i s k a z a n y c h c z ł o n k ó w p o d z i e m i a n i e p o d l e g ł o ś c i o w e g o . N a s t ę p n i e c i a ł a p o m o r d o w a n y c h c i ę ż a r ó w k a m i p r z e w o ż o n o n a m i e j s c e p o c h ó w k u , p o c z y m p o t a j e m n i e g r z e b a n o w m a s o w y c h g r o b a c h w T u s k u l e n a i . J a k u s t a l i l i l i t e w s c y h i s t o r y c y t y l k o w l a t a c h 1 9 4 4 - 1 9 4 7 w w i l e ń s k i m w i ę z i e n i u N K W D - N K G B z a m o r d o w a n o 7 6 7 o s ó b , n a t o m i a s t d o p o c z ą t k ó w l a t 6 0 . ż y c i e s t r a c i ł o t a m p o n a d t y s i ą c o s ó b . O p r ó c z L i t w i n ó w o f i a r a m i t e r r o r u k o m u n i s t y c z n e g o b y l i r ó w n i e ż R o s j a n i e , P o la c y , N i e m c y , B i a ł o r u s i n i , Ł o t y s z e , U k r a i ń c y o r a z p r z e d s t a w i c i e l e i n n y c h n a r o d o w o ś c i . C i ą g l e j e s z c z e t r w a j ą b a d a n i a , k t ó r e o s t a t e c z n i e p o z w o l i ł y b y u s t a l i ć m i e j s c e p o c h ó w k u o s ó b s k a z a n y c h n a k a r ę ś m i e r c i p o 1 9 5 0 r. N a l e ż y p o d k r e ś li ć , ż e w i l e ń s k i e M u z e u m O f ia r L u d o b ó j s t w a o d l a t w s p ó ł p r a c u j e z e s t r o n ą p o l s k ą . P r z y k ł a d e m t e j w s p ó ł p r a c y b y ło o t w a r c i e 2 0 l i p c a 2 0 0 7 r. n a t e r e n i e m u z e u m w y s t a w y p t . Zaginieni w obławie augustowskiej
(lipiec 1945 r.) - Dingusieji per Augustavo gaudynes (1945 m. liepa), p r z y g o t o w a n e j p r z e z O d d z i a ł o w e B i u r o E d u k a c j i P u b li c z n e j I n s t y t u t u P a m i ę c i N a r o d o w e j w B i a ł y m s t o k u . N a l e ż y p r z y p o m n i e ć , ż e c h o ć t z w . o b ł a w a a u g u s t o w s k a b y ł a n a j w i ę k s z ą z b r o d n ią , d o k o n a n ą p r z e z S o w i e t ó w n a l u d n o ś c i p o l s k ie j p o z a k o ń c z e n i u I I w o j n y ś w i a t o w e j , t o w w i ę k s z o ś c i p o d r ę c z n i k ó w h i s t o r i i d o d n i a d z i s i e j s z e g o t r u d n o s z u k a ć c h o ć b y k r ó t k i e j w z m i a n k i n a t e n t e m a t . P r z y p o m n ij m y , ż e c e l e m o p e r a c j i , w k t ó r e j b r a ł y u d z i a ł j e d n o s t k i A r m i i C z e r w o n e j i N K W D - N K G B , w s p o m a g a n e p r z e z s i ł y U B i m i li c j i b y ł o r o z b i c i e p o l s k i e g o p o d z i e m i a n i e p o d l e g ł o ś c i o w e g o w r e j o n ie S u w a ł k i A u g u s t o w a . S a m a o p e r a c j a m i a ł a n i e z w y k l e b r u t a l n y c h a r a k t e r . W j e j t r a k c i e z a t r z y m a n o k i l k a t y s i ę c y o s ó b , z k t ó r y c h n a s t ę p n i e w y t y p o w a n o g r u p ę l i c z ą c ą b l i s k o 6 0 0 o s ó b . L u d z i t y c h w y w i e z i o n o w n i e z n a n y m k i e r u n k u i o d t e j p o r y w s z e l k i ś l a d p o n i c h z a g i n ą ł . D z i s i a j j e s t j u ż p e w n e , ż e z o s t a l i z a m o r d o w a n i , a l e m i e j s c e p o c h ó w k u o f i a r o b ł a w y a u g u s t o w s k i e j p o z o s t a j e w d a l s z y m c i ą g u n i e z n a n e .
9 Zob. J. Eisler, Muzeum Ofiar Ludobójstwa w Wilnie, „Biuletyn Instytutu Pamięci Naro dowej” 2003, nr 7 (30), s. 80-82. Lata 1944 1945 1946 1947 Liczba ofiar R azem 45 479 195 58 767
P i s z ą c p r z e d k i l k o m a l a t y n a t e m a t w i l e ń s k i e g o M u z e u m O f ia r L u d o b ó j s t w a p r o f . J e r z y E i s l e r u b o l e w a ł , ż e p o d o b n a p l a c ó w k a n i e p o w s t a ł a j e s z c z e w P o l s c e 9 . C h o c i a ż n i e s p o s ó b n i e z g o d z ić s i ę z t ą o p i n i ą , t o j e d n a k t r u d n o n i e z a u w a ż y ć , iż s z c z e g ó l n i e w o s t a t n i m c z a s i e w i e l e p o d t y m w z g l ę d e m z m i e n i ł o s i ę n a l e p s z e . D l a p o r z ą d k u o d n o t u j m y , ż e t y l k o w s a m e j W a r s z a w i e d z i a ł a j u ż M u z e u m K a t y ń s k i e j a k o f i l i a M u z e u m W o j s k a P o l s k i e g o , M u z e u m N i e p o d l e g ł o ś c i , M u z e u m k s . J e r z e g o P o p i e ł u s z k i , z a m o r d o w a n e g o w 1 9 8 4 r. p r z e z f u n k c j o n a r i u s z y S B , n a t o m i a s t w 2 0 0 7 r. p o w o ła n o d o ż y c i a M u z e u m Z b r o d n i G łó w n e g o Z a r z ą d u I n f o r m a c j i W P , k t ó r e z n a j d u j e s i ę w p o d z i e m i a c h b u d y n k u z a j m o w a n e g o p r z e z G Z I p r z y u l. C h a ł u b i ń s k i e g o . J e s t r z e c z ą n i e s ł y c h a n i e i s t o t n ą , a b y - g ł ó w n i e z m y ś l ą o m ł o d y m p o k o l e n i u - n o w o p o w s t a j ą c e p l a c ó w k i t e g o t y p u o d p o w i a d a ł y s t a n d a r d o m X X I w ., w y k o r z y s t u j ą c r ó ż n o r o d n e n o w o c z e s n e t e c h n i k i k o m u n i k a c j i a u d i o w i z u a l n e j i m u l t i m e d i a l n e j . G o d n y m n a ś l a d o w a n i a p r z y k ł a d e m m o ż e t u b y ć i s t n i e j ą c e o d 2 0 0 4 r. M u z e u m P o w s t a n i a W a r s z a w s k i e g o 1 0 . T e w y m o g i m a t a k ż e s p e ł n i a ć M u z e u m H i s t o r i i P o l s k i z r o z b u d o w a n ą e k s p o z y c j ą d o t y c z ą c ą d z ie j ó w n a j n o w s z y c h o r a z m a j ą c e p o w s t a ć M u z e u m K o m u n i z m u . R ó w n i e ż w i n n y c h m i a s t a c h n a s z e g o k r a j u p o w s t a j ą p o d o b n e p l a c ó w k i , j a k c h o ć b y w P o z n a n i u , g d z i e d z i a ł a M u z e u m C z e r w c a ’5 6 . N a l e ż y r ó w n i e ż d o d a ć , ż e o d 2 0 0 6 r. I n s t y t u t P a m i ę c i N a r o d o w e j r e a l i z u j e p r o j e k t n a u k o w o - b a d a w c z y p t . Śladam i zbrodni, k t ó r e g o c e l e m j e s t o d s z u k a n i e i u d o k u m e n t o w a n i e m i e j s c z b r o d n i p o p e ł n i o n y c h p r z e z k o m u n i s t y c z n y a p a r a t r e p r e s j i ( n p . s i e d z i b y N K W D , U B , G Z I , w i ę z i e n i a , a r e s z t y , o b o z y p r a c y , a t a k ż e m i e j s c a e g z e k u c j i i t a j n y c h p o c h ó w k ó w ) . Z k o l e i z a p r e z e n t o w a n y w 2 0 0 7 r. p r z e z B i u r o E d u k a c j i P u b li c z n e j I P N p r o j e k t e d u k a c y j n y o te j s a m e j n a z w i e m a s ł u ż y ć p r z e d e w s z y s t k i m z a c h o w a n i u w p a m i ę c i i u p o w s z e c h n i e n i u w i e d z y o z b r o d n ia c h k o m u n i s t y c z n y c h s z c z e g ó l n i e w ś r ó d m ł o d e g o p o k o l e n i a . J e s t t o w a ż n e t y m b a r d z ie j , ż e d o d z is i a j w P o l s c e n i e p o w s t a ł a p l a c ó w k a m u z e a l n a , k t ó r a w p e ł n i d o k u m e n t o w a ł a b y z b r o d n ie k o m u n i s t y c z n e , k t ó r e - j a k s i ę s z a c u j e - d o t k n ę ł y o k o ło 2 5 0 t y s . o s ó b 11.
10 Muzeum Powstania Warszawskiego mieści się w dawnym budynku elektrowni tramwa jowej, wzniesionej w latach 1904-1908 przy ul. Przyokopowej 28. Muzeum otwarto 31 VII 2004 r., w przededniu 60. rocznicy Powstania. Szerzej: Opuszczeni bohaterowie Powstania Warszaw skiego, oprac. W. Bartoszewski (tekst), A. Bujak (fotografie), Kraków 2008.
11 Pojęcie zbrodni komunistycznej precyzuje ustawa z 18 XII 1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej - Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu. Zob. Dz.U. RP, 1998, nr 155, poz. 1016.
