MAGORZATA SZYSZKA
POLITYKA RODZINNA
WOBEC PRZEMIAN DEMOGRAFICZNYCH POLSKI
KON
´ CA XX I POCZ
ATKU XXI WIEKU
Sytuacja demograficzna wspóczesnej Polski okres´lana jest jako trudna i wymagaj aca podjecia odpowiednich kroków przeciwdziaaj acych ubytkowi ludnos´ci. Demografowie, socjolodzy i politycy podkres´laj a wage problemu, zwaszcza od ostatniej dekady XX wieku. Funkcjonuj aca koncepcja drugiego przejs´cia demograficznego próbuje wyjas´niac´ zmiany w obrebie dzietnos´ci. Jako cechy charakterystyczne drugiego przejs´cia demograficznego wskazuje sie najczes´ciej: spadek wspóczynnika dzietnos´ci ogólnej, opóz´nienie wieku zawierania mazen´stw i wzrost s´redniego wieku zawarcia pierwszego mazen´-stwa, opóz´nianie urodzenia dziecka w mazen´stwie, spadek podnos´ci modych kobiet i wzrost s´redniego wieku urodzenia dziecka, rozpowszechnienie sie kohabitacji przedmazen´skiej i powstrzymywanie sie z zawarciem mazen´stwa do czasu zajs´cia partnerki w ci aze, wzrost liczby urodzen´ pozamazen´skich, zwiekszenie sie zakresu dobrowolnej bezdzietnos´ci oraz stabilizacje dzietnos´ci p o n i z e j p r o s t e j z a s t e p o w a l n o s´ c i p o k o l e n´1. Z m i a n y t e wystepuj a niemal w kazdym europejskim kraju i s a typowe dla krajów nowoczesnych, rozwinietych, do których Polska równiez sie zalicza. Oczywiste jest jednak, ze „zmiany demograficzne nalezy rozpatrywac´ w perspektywie dugoterminowej. Zmiany w liczbie ludnos´ci, które miay miejsce 60 lat temu, determinuj a sytuacje dzisiejsz a, a obecnie zachodz ace
Dr MAGORZATASZYSZKA – adiunkt w Katedrze Filozofii Spoecznej, Instytut Socjologii KUL, adres do korespondencji: Al. Racawickie 14, 20-950 Lublin, e-mail: mszyszka@kul. lublin.pl
1I. E. K o t o w s k a, Uwagi o sytuacji demograficznej Polski u progu XXI wieku,
zjawiska wpyn a na ksztat spoeczen´stw w przyszos´ci. Jednak na zjawiska demograficzne (liczbe mazen´stw, urodzen´, migracje, itd.) wpywaj a obecnie wystepuj ace okolicznos´ci spoeczne, gospodarcze i kulturowe, takie jak przepywy na rynku pracy, warunki zycia, polityka prorodzinna pan´stwa oraz infrastruktura publiczna”2. Istotne jest zatem nakres´lenie obszaru mozliwych dziaan´, które mog a byc´ podejmowane w zakresie polityki rodzinnej i które mogyby skutecznie przyczyniac´ sie do poprawy sytuacji demograficznej Polski.
Celem artykuu jest zaprezentowanie kwestii demograficznych warunkuj a-cych ksztat spoeczen´stwa polskiego, gównie dwóch procesów: starzenia sie spoeczen´stwa oraz spadku dzietnos´ci kobiet. Pominiete zostan a inne zagad-nienia zwi azane z sytuacj a demograficzn a ogóu spoeczen´stwa i ksztatu rodziny. Choc´ wybrane kwestie stanowi a tylko wycinek rzeczywistos´ci demo-graficznej Polski, stanowic´ bed a podstawe do dyskusji dotycz acej wykreo-wania poz adanych trendów demograficznych poprzez odpowiednie oddziay-wania polityki rodzinnej.
KONDYCJA DEMOGRAFICZNA POLSKI
W 2011 r. ludnos´c´ Polski liczya 38 530 tys. osób3. By to kolejny rok, w którym odnotowano dodatni przyrost rzeczywisty ludnos´ci (pocz awszy od 2006 r.). Liczba urodzen´ przewyzszya liczbe zgonów, wpywaj ac korzystnie na dynamike liczby ludnos´ci. Nieduzy przyrost naturalny w latach 2006 i 2007 nie by natomiast w stanie zniwelowac´ ujemnego salda migracji za-granicznych, wskutek czego w tych latach nadal obserwowano ubytek rzeczy-wisty w liczbie ludnos´ci.
Ten stan uleg zmianie dopiero w latach 2008-2010. Wskutek wyraz´nego wzrostu przyrostu naturalnego ludnos´ci oraz duzego spadku ujemnego salda migracji zagranicznych przyrost rzeczywisty liczby ludnos´ci w Polsce w ostat-nich latach z wartos´ci ujemnych przeksztaci sie w wartos´ci dodatnie i
wy-2Przemiany demograficzne i starzenie sie˛ społeczen´stwa: konsekwencje dla lokalnych
rynków pracy w Polsce, Publikacja Organizacji Wspópracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD),
styczen´ 2012, s. 18.
nosi: w 2008 r. 20,3 tys. osób, w 2009 r. 31,5 tys. osób i w 2010 r. 32,7 tys. osób4 (tab. 1.).
Choc´ ludnos´ci Polski stopniowo przybywa, nie mozna jeszcze mówic´ o przyros´cie naturalnym czy nawet prostej zastepowalnos´ci pokolen´. Obser-wuje sie natomiast wzrost dugos´ci zycia, co s´wiadczy o procesie starzenia sie spoeczen´stwa polskiego. S´rednie trwanie zycia mezczyzn zwiekszyo sie w latach 1990-2012 z 66,2 do 72,71 lat, zas´ kobiet odpowiednio z 75,24 do 80,98 lat5.
Tabela 1. Skadniki rozwoju liczebnego ludnos´ci w Polsce w latach 2000-2010 (w tys.)
Lata Ludnos´c´ ogóem
Przyrost (+), ubytek (-)
rzeczywisty naturalnya migracji zagranicznychb 2000 38 254,0 -9,4 +10,3 -19,7 2001 38 242,2 -11,7 +5,0 -16,7 2002 38 218,5 -23,6 -5,7 -17,9 2003 38 190,6 -27,9 -14,1 -13,8 2004 38 173,8 -16,7 -7,4 -9,3 2005 38 157,1 -16,8 -3,9 -12,9 2006 38 125,5 -31,6 +4,5 -36,1 2007 38 115,6 -9,8 +10,7 -20,5 2008 38 135,9 +20,3 +35,1 -14,8 2009 38 167,3 +31,5 +32,7 -1,2 2010 38 200,0 +32,7 +34,8 -2,1
a róznica miedzy liczb a urodzen´ zywych i liczb a zgonów. b róznica miedzy liczb a imigrantów i emigrantów.
Z´ ródo: Sytuacja demograficzna Polski. Raport 2010-2011, Rz adowa Rada Ludnos´ciowa, War-szawa 2011, s. 24.
4Sytuacja demograficzna Polski. Raport 2010-2011, Rz adowa Rada Ludnos´ciowa,
Warszawa 2011, s. 26.
5Tablice trwania z˙ycia 1990-2012, GUS, http://www.stat.gov.pl/gus/5840_894_PLK_
Wzrost dugos´ci zycia oznacza, ze spoeczen´stwo polskie stopniowo coraz bardziej sie starzeje6. Z kolei wzrost wieku ludnos´ci wpywa na jej strukture spoeczn a i oznacza spadek udziau osób modych w liczbie ludnos´ci ogóem (w wieku przedprodukcyjnym), wzrost udziau osób w wieku poprodukcyj-nym, wreszcie wzrost udziau osób w wieku 44-64 lata oraz powyzej 65 lat (wykres 1). Szybkie w ostatnich kilkunastu latach tempo wzrostu liczby ludnos´ci w wieku 65 lat i wiecej s´wiadczy wrecz o nasilaniu sie procesu starzenia demograficznego ludnos´ci Polski. Inn a miar a tego procesu jest relacja miedzy liczb a dzieci a liczb a ludzi starszych. Wskazuje ona, ilu ludzi w wieku 65 lat i wiecej przypada na 1000 dzieci bed acych w wieku 0-14 lat. W 1988 r. wskaz´nik ten wyniós 383,0, a w kon´cu 2010 r. jego wartos´c´ bya juz blisko dwa i pó razy wyzsza, wynosia bowiem 900,3. W ponad 20-let-nim okresie znacznie pogorszyy sie wiec liczbowe relacje miedzypokole-niowe miedzy dziadkami i wnukami7.
Z prognoz GUS wynika, ze w latach 2015-2035 najwiekszy spadek liczby ludnos´ci bedzie mia miejsce w grupie wiekowej 18-44 oraz 0-17. W zwi azku z tym, osoby aktywne zawodowo bed a w najblizszej przyszos´ci stanowic´ grupe mniej liczn a i bardziej zaawansowan a wiekowo. Sytuacja ta spowoduje znacz ace zmiany na rynku pracy – wzros´nie liczba starszych pracowników, a zmniejszy sie liczba osób, które dopiero wchodz a na rynek pracy8.
6Proces ten upodabnia spoeczen´stwo polskie do spoeczen´stw Europy. „Spoeczen´stwo
europejskie starzeje sie w niespotykanym dotychczas tempie, szybciej niz spoeczen´stwo na jakimkolwiek innym kontynencie, a jego równowaga ekonomiczna jest zaburzona. W 2030 r. prawie 25% ludnos´ci UE bedzie miao ponad 65 lat, podczas gdy w 2005 r. udzia ten wynosi zaledwie 17%. Przewiduje sie, ze stosunek liczby osób powyzej 65. roku zycia do liczby osób w wieku produkcyjnym (15-64) ulegnie podwojeniu do 2050 r. i zamiast jeden do czterech (jak obecnie), bedzie wynosi jeden do dwóch”. Przemiany demograficzne i starzenie sie˛…, s. 16-17.
7Trzeba nadmienic´, ze ros´nie nie tylko liczba ludnos´ci w wieku 65 lat i wiecej oraz jej
udzia procentowy w caej populacji mieszkan´ców kraju, lecz takze dokonuj a sie istotne zmiany w strukturze wieku. Stay wzrost liczby mieszkan´ców w wieku 65 lat i wiecej w latach 2002-2010 by spowodowany wy acznie powiekszaniem sie liczebnos´ci osób w wieku 80 lat i wiecej, czyli w sedziwym wieku. Sytuacja demograficzna Polski…, s. 32-33.
Wykres 1. Struktura wiekowa ludnos´ci Polski
Z´ ródo: Statystyki OECD, 2011, Przemiany demograficzne i starzenie sie˛ społeczen´stwa:
konsekwencje dla lokalnych rynków pracy w Polsce, Publikacja Organizacji Wspópracy
Gospodarczej i Rozwoju (OECD), styczen´ 2012, s. 19.
Starzenie sie spoeczen´stwa oznacza nie tylko wzrost s´redniego wieku ludnos´ci oraz wzrost udziau ludzi starszych w caos´ci populacji. Wraz z wyduzaniem sie trwania zycia zwieksza sie równiez wspóczynnik femi-nizacji. Im starsza grupa wiekowa, tym wyzszy przywoany wspóczynnik. Ws´ród noworodków wystepuje przewaga liczebna chopców nad dziewczynka-mi (na 100 dziewczynek rodzi sie w Polsce 105-107 chopców). Owa przewa-ga, w miare osi agania coraz starszych grup wieku, stopniowo sie wyczerpuje i wreszcie zanika, a liczniejsz a populacj a staj a sie kobiety. W grupie do 25. roku zycia na 100 osób pci meskiej przypada 94-97 osób pci zen´skiej. Od grupy wiekowej 45-49 lat przewazaj a kobiety (wspóczynnik feminizacji w tej kategorii wynosi 101,0), w grupie 55-59 lat – 111,1, w grupie 65-69 lat – 131,2, zas´ w grupie 80-84 lata – 208,09.
Spoeczen´stwo polskie nadal jest stosunkowo mode. Z danych Eurostatu wynika, ze w Polsce udzia osób po 65. roku zycia w ogólnej liczbie ludnos´ci nalezy do najnizszych w Unii Europejskiej i ksztatuje sie znacznie ponizej
s´redniej dla UE-27. S´redni wiek mieszkan´ca Polski10 jest równiez nizszy niz s´redni wiek mieszkan´ca Unii Europejskiej.
Drug a istotn a kwesti a warunkuj ac a kondycje demograficzn a Polski jest spa-dek wspóczynnika dzietnos´ci z 1,99 w 1990 r. do 1,38 w 2010 r. (wykres 2.).
Wykres 2. Zmiany wspóczynnika dzietnos´ci w Polsce
Z´ ródo: Przemiany demograficzne i starzenie sie˛ społeczen´stwa: konsekwencje dla lokalnych
rynków pracy w Polsce, Publikacja Organizacji Wspópracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD),
styczen´ 2012, s. 22.
Choc´ Polacy chc a miec´ dzieci11, to wystepuje rozbieznos´c´ miedzy dekla-racjami a realizacj a planów prokreacyjnych (maj a mniej dzieci niz deklaruj a,
10Choc´ s´redni wiek mezczyzn wzrós w latach 1990-2010 z 30,1 do 35 lat, a s´redni wiek
kobiet z 32,6 do 37 lat.
11Modzi Polacy, którzy jeszcze nie maj a potomstwa, preferuj a model rodziny z dzieckiem
(dziec´mi). Badani ponizej 30 roku zycia w zdecydowanej wiekszos´ci planuj a posiadanie potom-stwa (okoo czterech pi atych z tej grupy), a nieliczni deklaruj a, ze w ogóle nie zamierzaj a miec´ dzieci. Wyj atkowo w tej grupie wiekowej to kobiety czes´ciej niz mezczyz´ni wyrazaj a chec´ posiadania dzieci. Natomiast ws´ród osób co najmniej trzydziestoletnich znacz aco spada odsetek skadaj acych takie deklaracje. Okoo dwóch trzecich bezdzietnych respondentów od 30 do 34 roku zycia planuje miec´ dzieci, ale juz w grupie wiekowej 35-39 lat – mniej niz po-owa. W tej ostatniej grupie to mezczyz´ni zdecydowanie czes´ciej niz kobiety deklaruj a, ze za-mierzaj a miec´ potomstwo, co moze s´wiadczyc´ o tym, ze czes´ciej odkadaj a oni realizacje swo-ich planów prokreacyjnych. Znacz acy jest równiez odsetek osób niezdecydowanych co do swo-ich zamierzen´ prokreacyjnych. Postawy prokreacyjne Polaków, Komunikat CBOS 2010, s. 3.
ze chcieliby miec´). Jak wskazuj a badania CBOS, „z jednej strony powszech-nos´c´ deklaracji o planowaniu potomstwa ws´ród dwudziestolatków s´wiadczy o wci az duzej roli przypisywanej dzieciom w rodzinie, z drugiej zas´ znacz aca liczba osób niezdecydowanych (nawet ws´ród najmodszych kobiet i, zwasz-cza, mezczyzn), dla których posiadanie dzieci nie jest spraw a przes adzon a, wskazuje na osabienie kulturowo przyjetego modelu rodziny”12. Wynika to z obserwowanych wspóczes´nie przemian spoeczno-kulturowych. Wi az a sie one gównie z aktywizacj a zawodow a kobiet, wyduzaniem czasu ksztacenia, wzrostem aspiracji i checi a samorealizacji (zwaszcza kobiet), ze zmian a w podejs´ciu do mazen´stwa (niekoniecznie jako jedyna droga zyciowa), ze zmianami modelu mazen´stwa z tradycyjnego w partnerski (choc´ w rzeczywis-tos´c´ raczej w mieszany), z obawami kobiet zwi azanymi z „przeci azeniem” obowi azkami, wreszcie ze zmianami w podejs´ciu do rodzicielstwa, szczegól-nie do macierzyn´stwa. Zdaszczegól-niem A. Kwak „macierzyn´stwo stao sie raczej faz a w zyciu kobiety, a nie stylem zycia”13. Dlatego tez konkurencyjne wzgle-dem dziecka cele (zdobycie wyksztacenia, awans zawodowy) powoduj a albo odsuwanie w czasie urodzenie dziecka, albo cakowit a z niego rezygnacje. Dane statystyczne wskazuj a na wzrost s´redniego wieku kobiet rodz acych dziecko (obecnie wynosi 28,5 lat) oraz wieku kobiet rodz acych pierwsze dziecko (26,3 lat). Nastepuje równiez przesuniecie wzorów podnos´ci w ra-mach grup wiekowych kobiet (wykr. 3). O ile w roku 1990 najwyzsza pod-nos´c´ wystepowaa w kategorii wiekowej 20-24 lata, o tyle 20 lat póz´niej zaznacza sie ona w kategoriach 25-29 lat oraz 30-34 lata. Nast api ponadto wzrost podnos´ci w grupie kobiet 35-39 lat oraz powyzej 40. Moze to s´wiad-czyc´ was´nie o odsuwaniu decyzji prokreacyjnych w czasie.
12Tamze, s. 4.
13A. K w a k, Rodzina w dobie przemian. Małz˙en´stwo i kohabitacja, Warszawa: Wyd.
Wykres 3. Urodzenia zywe wedug wieku matki w latach 1990-2011 Z´ ródo: Gówny Urz ad Statystyczny, 2012.
Co wiecej, opóz´nianie momentu urodzenia pierwszego dziecka powoduje zmiany struktury urodzen´ wedug kolejnos´ci. A wiec, „im póz´niej przychodzi na s´wiat pierwsze dziecko, tym nizsze jest prawdopodobien´stwo urodzenia kolejnych dzieci”14. Taka sytuacja niesie negatywne skutki dla potencjau demograficznego spoeczen´stwa. Zmniejsza sie liczba dzieci trzecich i dal-szych w rodzinie, a wielodzietnos´c´, bed aca istotnym czynnikiem zapewnienia przynajmniej prostej zastepowalnos´ci pokolen´, choc´ poz adana, pozostaje w sferze niespenionych oczekiwan´.
Oprócz czynników spoeczno-kulturowych do przyczyn spadku dzietnos´ci zalicza sie równiez czynniki strukturalne i ekonomiczne. Wi az a sie one z sytuacj a na rynku pracy (zwaszcza z wiekszym poziomem bezrobocia ws´ród kobiet), z sytuacj a materialn a i bytow a rodzin, z wiekszym ryzykiem ubóstwa i obawami przed obnizeniem statusu materialnego rodziny. Obejmuj a takze dostepnos´c´ do infrastruktury spoecznej w zakresie opieki nad dziec´mi (najlepiej przystepnej finansowo, w niewielkiej odlegos´ci od domu lub miejsca pracy rodziców), równiez zapewnienie elastycznych godzin pracy.
Owe czynniki najczes´ciej wskazywane s a przez przyszych rodziców. Jak wynika z badan´ CBOS-u, gówn a barier a powiekszenia rodziny jest was´nie
14I.E. K o t o w s k a, Zmiany stanu i struktury rodzin a przemiany procesów
demogra-ficznych w Polsce w latach 1988-2002, w: Sytuacja rodzin i polityka rodzinna w Polsce. Uwa-runkowania demograficzne i społeczne, red. D. Graniewska, Warszawa: IPiSS 2001, s. 32.
sytuacja materialna. Kobiety najczes´ciej deklaruj a, ze nie stac´ ich na posiadanie (jeszcze jednego) dziecka (21%), wskazuj a na brak odpowiednich warunków mieszkaniowych (8%), a takze wyrazaj a obawy przed pogorsze-niem poziomu zycia (5%). Te czynniki wymieniaj a modsze badane (51% ko-biet w wieku 18-33 lata i 20% koko-biet w wieku 34-45 lat). Kolejn a powazn a przeszkod a w planach prokreacyjnych wielu kobiet jest konflikt miedzy rolami zawodowymi i rodzinnymi. W tym konteks´cie respondentki najczes´ciej wskazyway na trudnos´ci z pogodzeniem obowi azków zawodowych z opiek a nad (jeszcze jednym) dzieckiem (13%) oraz na obawy przed utrat a pracy (9%). Podobnie, jak w przypadku sytuacji materialnej, konflikt miedzy rolami zawodowymi i rodzinnymi czes´ciej stanowi bariere dla zamierzen´ prokrea-cyjnych kobiet modych (31% kobiet w wieku 18-33 lata oraz 14% kobiet w wieku 34-45 lat)15.
Konflikt ten jest wspóczes´nie niezwykle istotnym czynnikiem branym pod uwage w decyzjach prokreacyjnych przyszych rodziców. Ewentualne rozwa-zania koncentruj a sie wokó korzys´ci, jakie matka i dziecko czerpi a z jej pobytu w domu, kosztów pozostawania poza rynkiem pracy, zwi azanych z utraconymi zarobkami, a takze z mozliwos´ciami awansu oraz kosztów orga-nizacji opieki nad dzieckiem w sytuacji, gdyby matka podjea prace zawo-dow a. „Badania empiryczne prowadzone w krajach rozwinietych jednoznacz-nie wskazuj a na negatywny wpyw posiadania dzieci, zwaszcza maych, na zatrudnienie kobiet. Efekt ten jest czesto tym silniejszy, im wyzsze s a do-chody partnera, maleje jednak wraz ze wzrostem wieku dziecka oraz popraw a dostepu do opieki zewnetrznej”16.
Wpyw maych dzieci na szanse zatrudnienia kobiet w Polsce jest jed-noznacznie negatywny. Bardzo interesuj ace (choc´ jednoczes´nie niepokoj ace) dane prezentuj a A. Matysiak, T. Soczyn´ski i A. Baranowska. Zdaniem tych autorów szanse na podjecie pracy s a najnizsze dla kobiet w ci azy oraz kobiet z najmodszymi dziec´mi, to znaczy ponizej 3 roku zycia. Juz 7 miesiecy przed urodzeniem dziecka kobiety maj a dwukrotnie mniejsze szanse na podjecie pra-cy niz kobiety nie maj ace dzieci i ich nie oczekuj ace. Prawdopodobien´stwo bycia osob a zatrudnion a maleje wraz z trwaniem ci azy i osi aga najnizszy poziom po urodzeniu dziecka. Od okoo 5 miesi aca zycia dziecka szanse kobiet
15Postawy prokreacyjne kobiet, Komunikat CBOS, 2013, s. 6-7.
16A. M a t y s i a k, T. S o c z y n´ s k i, A. B a r a n o w s k a, Kobiety i me˛z˙czyz´ni
na rynku pracy, w: Zatrudnienie w Polsce 2008. Praca w cyklu z˙ycia, red. M. Bukowski,
na podjecie pracy zaczynaj a wzrastac´. Ta tendencja wzrostowa utrzymuje sie przez nastepne 2,5 roku, po czym ulega zatrzymaniu. Jak podkres´laj a autorzy, prawdopodobien´stwo podjecia pracy ws´ród matek z jednym dzieckiem w wieku lat 3 jest az dwukrotnie nizsze niz ws´ród kobiet bezdzietnych o podobnych charakterystykach. Posiadanie dwójki dzieci, w tym najmodszego w wieku 3 lat, zmniejsza szanse na zatrudnienie o dodatkowe 35%.
Co wiecej, posiadanie maego dziecka nie tylko zmniejsza szanse na podjecie pracy, ale obniza takze szanse na utrzymanie sie w zatrudnieniu. Ryzyko wyjs´cia z zatrudnienia ros´nie stopniowo od momentu rozpoczecia ci azy i osi aga swoje maksimum dla kobiet z czteromiesiecznymi dziec´mi. Wysoka intensywnos´c´ wyjs´cia z zatrudnienia w tym momencie jest prawdo-podobnie zwi azana z przejs´ciem duzej liczby kobiet z urlopu macierzyn´skiego na wychowawczy. Wraz z wiekiem dziecka intensywnos´c´ tego procesu spada, az dziecko osi agnie wiek lat 3.
Wykres 4. Szanse na podjecie zatrudnienia oraz ryzyko wyjs´cia z zatrudnienia wedug wieku najmodszego dziecka i liczby dzieci w Polsce (kobiety urodzone w latach 1971-1981*) * Wyniki pochodz a z wieloprocesowego modelu hazardu, s a wystandaryzowane ze wzgledu na poziom wyksztacenia kobiety, poziom wyksztacenia jej rodziców, miejsce zamieszkania, zdobyte dos´wiadczenie zawodowe, wiek kobiety, rok kalendarzowy, orientacje na kariere zawodow a i ro-dzinn a. Kobiety na urlopach macierzyn´skich traktowane s a jako zatrudnione, natomiast kobiety na urlopach wychowawczych jako niepracuj ace.
Z´ ródo: M a t y s i a k, S o c z y n´ s k i, B a r a n o w s k a, Kobiety i me˛z˙czyz´ni na rynku
Matki jednego dziecka w tym wieku charakteryzuje podobne ryzyko za-przestania pracy co kobiety bezdzietne. Jednak matki co najmniej dwójki dzieci, spos´ród których najmodsze ma 3 lata, cechuj a sie o okoo 30-50% wyzszym ryzykiem niepracowania, tym wiekszym, im wiecej maj a one dzieci. Ponadto, akcentuj a autorzy, ryzyko wyjs´cia z zatrudnienia nie spada wraz z dalszym wzrostem wieku najmodszego dziecka, co oznacza, ze matki co najmniej dwójki dzieci charakteryzuj a sie trwale wiekszym ryzykiem wyjs´cia z zatrudnienia niz matki z jednym dzieckiem i kobiety bezdzietne17.
Zatem zaleznos´c´ realizacji planów zawodowych od faktu posiadania dziec-ka moze znajdowac´ odzwierciedlenie we wspóczynnidziec-kach dzietnos´ci. Im trud-niejsza sytuacja na rynku pracy lub wieksze ambicje zawodowe kobiety, tym czestsze odsuwanie w czasie decyzji prokreacyjnych lub rezygnowanie z nich w ogóle. Czynniki materialne bowiem, a takze czynniki zwi azane z godze-niem sfery zawodowej i rodzinnej stanowi a bariery przed posiadaniem dzieci (jak wskazay cytowane wyzej badania CBOS).
Analize kondycji demograficznej spoeczen´stwa polskiego uzupeniaj a prze-miany zachowan´ dotycz acych rodziny. Wi az a sie one ze zmianami ról spo-ecznych kobiet i mezczyzn, ze zmianami w relacjach miedzy partnerami oraz rodzicami i dziec´mi (dotycz acymi m.in. udziau kobiet i mezczyzn w wype-nianiu funkcji rodzinnych), z opóz´nianiem opuszczania domu rodzinnego przez dorose juz dzieci (tzw. gniazdowniki18), z rosn ac a indywidualizacj a i prywatyzacj a zycia rodzinnego, z akcentowanym obecnie procesem deinsty-tucjonalizacji rodziny19, z rosn acym zróznicowaniem form rodzin, a takze ze zmianami ekonomicznego modelu rodziny w wyniku rosn acej aktywnos´ci zawodowej kobiet. Przeobrazenia te dokonuj a sie w szybkim tempie i nie-w atpliwie decyduj a o potencjale i liczebnos´ci Polski. Dlatego tez konieczne s a dynamiczne dziaania pan´stwa, aby osi agn ac´ pozytywne „efekty demogra-ficzne”.
17Tamze, s. 118-119.
18Gniazdowniki to ludzie doros´li, którzy z jakichs´ przyczyn nie chc a „wyfrun ac´ z
gniaz-da”, nie chc a opus´cic´ domu rodzinnego i zaozyc´ wasnej rodziny. Juz pod koniec lat 80. XX wieku zaobserwowano to zjawisko w krajach s´ródziemnomorskich, zwaszcza we Woszech, ale równiez w Stanach Zjednoczonych, obecnie dostrzega sie je w Polsce. Powody pozostawa-nia w domu rodziców maj a przede wszystkim nature ekonomiczn a. Zob. T. S z l e n d a k,
Socjologia rodziny. Ewolucja, historia, zróz˙nicowanie, Warszawa: PWN, s. 180-183.
19Zob. A. K w a k, Od i do małz˙en´stwa i rodziny: „czas” rodziny – „czas” jednostki, w:
Wielos´c´ spojrzen´ na małz˙en´stwo i rodzine˛, red. A. Kwak, M. Bien´ko, Warszawa: Wyd. UW
DZIAANIA POLSKIEGO RZ ADU W RAMACH POLITYKI RODZINNEJ
Procesy demograficzne dotycz a caego spoeczen´stwa polskiego, ale s a bezpos´rednim skutkiem dziaania jednostek i rodzin. Zmiany we wzorcach zycia mazen´sko-rodzinnego maj a odzwierciedlenie was´nie w liczebnos´ci i strukturze ludnos´ci. Z kolei procesy demograficzne wpywaj a na funk-cjonowanie caego spoeczen´stwa i poszczególnych jego sfer. Wahania lub zmiany w liczebnos´ci spoeczen´stwa oznaczaj a zmiany w obszarach zdrowia, edukacji, rynku pracy, gospodarki czy usug spoecznych. Omawiany proces starzenia sie spoeczen´stwa, oznaczaj acy stopniowe pogarszanie sie zdrowia fizycznego i psychicznego, a takze sprawnos´ci osób w starszym wieku, zwieksza presje na systemy emerytalne oraz na systemy opieki zdrowotnej i usugi opiekun´cze.
Zatem kryzys demograficzny i postepuj acy proces starzenia sie spoe-czen´stwa polskiego wymaga szeroko zakrojonych dziaan´ polityki rodzinnej. Dyskusja nad jej ksztatem nasilia sie w ostatniej dekadzie, podejmowane s a próby przeciwdziaania negatywnym trendom demograficznym. Debata pu-bliczna koncentruje sie wokó pytania: ku jakiemu modelowi powinna zmie-rzac´ polska polityka rodzinna? Czy czerpac´ wzorce z modelu francuskiego, s´cis´le zwi azanego z demografi a, czy szwedzkiego lub niemieckiego bardziej zwi azanych z penieniem funkcji przez rodzine?20
Rys. 1. Cele polskiej polityki rodzinnej Z´ ródo: opracowanie wasne
20Zob. B. B a l c e r z a k - P a r a d o w s k a, Rodzina i polityka rodzinna na
przełomie wieków, Warszawa: IPiSS 2004; M. S z y s z k a, Obecna i przyszłos´ciowa polityka rodzinna w Polsce, w: Małz˙en´stwo i rodzina w nowoczesnym społeczen´stwie, red. L. Dyczewski,
Obecnie polityka rodzinna nabraa bardziej pronatalistycznego charakteru, was´nie przez wzgl ad na kryzysow a sytuacje ludnos´ciow a Polski. Wydaje sie, ze aktualnie powinna koncentrowac´ sie na trzech celach: 1. promowac´ i uat-wiac´ zakadanie nowych rodzin oraz zwiekszac´ dzietnos´c´, 2. wspierac´ istnie-j ace juz rodziny i partycypowac´ w kosztach wychowania dzieci oraz 3. wspie-rac´ i aktywizowac´ dynamicznie przyrastaj ac a grupe osób w wieku 50+ oraz ich rodziny w opiece nad osobami starszymi (rys.1). Cele te s a komplemen-tarne wzgledem siebie, choc´ kazdy z nich wymaga zastosowania odrebnych instrumentów (czes´c´ bedzie sie powielac´, zwaszcza w przypadku dwóch pierwszych celów, aby poprawic´ wspóczynniki dzietnos´ci).
Powszechnie jako jedn a z najbardziej skutecznych polityk pronatalistycz-nych uznaje sie francusk a polityke prorodzinn a. Jest to system prawno-eko-nomiczny, który wspiera rodzine i promuje wielodzietnos´c´ poprzez umozli-wienie aczenia zycia zawodowego z rodzinnym i uatwienie rodzicom wy-chowywania dzieci. Jest to mozliwe poprzez uproszczenie systemu s´wiadczen´ rodzinnych, preferowanie usug skierowanych ku rodzinie, zapewnienie opieki we wczesnym dziecin´stwie. Francuska polityka rodzinna odwouje sie wiec do czterech elementów: s´wiadczen´ rodzinnych (w tym urlopów), pomocy mieszkaniowej, minimum spoecznego i podatku dochodowego. Nie bez zna-czenia s a tez prorodzinne bodz´ce zawarte w systemie emerytalnym. Zgodnie z prawem francuskim w system emerytalny wbudowane s a rozwi azania stano-wi ace instrumenty polityki rodzinnej. Ws´ród nich znalazo sie podniesienie emerytury, z uwagi na wychowanie duzej liczby dzieci, wyduzenie okresu skadkowego i ubezpieczenie spoeczne dla rodziców, których „praca zawo-dowa” to wychowywanie swych dzieci. S´wiadczenia rodzinne zawieraj a po-nadto pomoc w ponoszeniu kosztów utrzymania dzieci, pomoc zwi azan a z urodzeniem dziecka i wychowaniem w pierwszych latach oraz wsparcie oferowane samotnym rodzicom. W ramach ubezpieczen´ spoecznych istnieje równiez bogaty system s´wiadczen´ powszechnych, czyli przysuguj acych wszystkim rodzinom z jednym lub wiecej dziec´mi, bez wzgledu na wysokos´c´ dochodów21.
21Polityka rodzinna ksztatowana jest wspólnie przez wszystkich partnerów zycia
publicz-nego. Wadze francuskie maj a ustawowy obowi azek konsultowania wszystkich aktów prawnych dotycz acych rodziny z organizacjami pozarz adowymi zajmuj acymi sie rodzin a. S´wiadczenia rodzinne s a realizowane i finansowane w ramach systemów ubezpieczen´ (CAF –Caisse d’Allo-cation Familiale – kasa zasików rodzinnych) oraz z dotacji budzetowych. B. C i e p a,
Standardy s´wiadczenia usług z zakresu pomocy i integracji społecznej we Francji, Ekspertyza,
Polska polityka rodzinna operuje ubozszym zakresem s´wiadczen´ wspie-raj acych rodziny. Funkcjonuje pakiet s´wiadczen´ rodzinnych, w tym zasiek porodowy (zwany potocznie „becikowym”), urlop macierzyn´ski, który w ostatnim czasie by przedmiotem gor acych dyskusji i manifestacji. Osta-tecznie nowelizacja Kodeksu pracy, która wesza w zycie 17 czerwca 2013 r., wprowadzia 20-tygodniowy urlop macierzyn´ski, w tym 14 tygodni zarezer-wowanych tylko dla matki, 6-tygodniowy urlop dodatkowy i 26-tygodniowy urlop rodzicielski. acznie na opieke nad dzieckiem przysuguj a 52 tygodnie urlopu (w wypadku porodu mnogiego nawet do 71 tygodni w zaleznos´ci od liczby dzieci). Bez zmian pozostawiono przepisy o 2 tygodniach urlopu za-rezerwowanego wy acznie dla ojców. Nowos´ci a jest zatem urlop rodzicielski, z którego mog a korzystac´ jednoczes´nie oboje rodzice i który mozna wyko-rzystac´ maksymalnie w trzech czes´ciach, trwaj acych minimum 8 tygodni. Nowe przepisy maj a wiec umozliwic´ elastyczne korzystanie z urlopów przez rodziców dziecka oraz godzenie ról zawodowych i rodzinnych, a takze sprzy-jac´ czestszemu wykorzystywaniu urlopów przez ojców. Tym samym noweliza-cja moze poprawic´ sytuacje kobiet na rynku pracy22.
W ramach s´wiadczen´ rodzinnych funkcjonuj a równiez urlopy wychowaw-cze, zasiki rodzinne, a takze dodatki: z tytuu urodzenia dziecka, opieki nad dzieckiem w okresie korzystania z urlopu wychowawczego, samotnego wy-chowywania dziecka, wywy-chowywania dziecka w rodzinie wielodzietnej, kszta-cenia i rehabilitacji dziecka niepenosprawnego, rozpoczecia roku szkolnego oraz podjecia przez dziecko nauki w szkole poza miejscem zamieszkania. Od 2011 r. funkcjonuje tzw. ustawa zobkowa23, która umozliwia organizowanie opieki nad dziec´mi w wieku do lat trzech w formie zobka lub klubu dzie-ciecego oraz zatrudnienie dziennego opiekuna lub niani. Ustawa uatwia zatem tworzenie placówek opiekun´czych dla najmodszych dzieci, poprawia sytuacje nian´, poprzez sformalizowanie ich zatrudnienia i opacanie wszyst-kich skadek.
22Zmiany w przepisach dotycz a takze m.in. wysokos´ci wynagrodzen´ wypacanych
rodzi-com w wypadku korzystania z urlopów. Dot ad w okresie patnego urlopu macierzyn´skiego przysugiwa zasiek macierzyn´ski w wysokos´ci 100% wynagrodzenia. Teraz rodzic, który zdecyduje sie tylko na póroczny pobyt z dzieckiem, otrzyma 100% pensji. Jezeli przeduzy urlop o kolejne pó roku, jego pensja wyniesie w drugiej poowie roku 60%. Rodzic, który od razu skorzysta z rocznego urlopu, otrzyma 80% wynagrodzenia.
23Ustawa o opiece nad dziec´mi w wieku do lat 3 z dnia 4 lutego 2011 r. (Dz. U.
Inn a form a pomocy rodzinie jest umozliwienie uzyskania wasnego miesz-kania. W latach 2006-2012 funkcjonowa program „Rodzina na Swoim”24. By to preferencyjny kredyt z dopatami do oprocentowania przeznaczony dla rodzin oraz osób samotnie wychowuj acych dziecko, pomagaj acy w nabyciu mieszkania lub domu, z którego skorzystao ponad 180 tys. gospodarstw domowych. W maju 2013 r. rz ad przyj a projekt programu „Mieszkanie dla Modych”, maj acy na celu pomoc w zaspokajaniu potrzeb mieszkaniowych modych ludzi (do 35 roku zycia). Z dopat do kredytów, wedle szacunków Ministerstwa Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej, w ci agu pieciu lat trwania programu skorzysta okoo 115 tys. modych mazen´stw, osób sa-motnie wychowuj acych dzieci oraz singli. Program ma zostac´ uruchomiony w 2014 r.25
W Polsce wykorzystuje sie ponadto system podatkowy. Ostatnia noweli-zacja prawa podatkowego26 wprowadzia zmiany w odliczaniu od podatku tzw. ulgi prorodzinnej. Nowos´ci a w przepisach jest wyzsza ulga na trzecie i czwarte dziecko. Rodziny, które maj a troje albo wiecej dzieci, skorzystaj a z odliczenia bez wzgledu na wysokos´c´ dochodu27. Natomiast rodzice jedy-naków bed a mogli skorzystac´ z ulgi, jes´li ich roczny dochód nie przekroczy kwoty 112 tys. z (kwota odliczana pozostaje bez zmian). Podobnie w wypad-ku rodziców samotne wychowuj acych dzieci (jes´li zarobi a wiecej niz 112 tys. z
24Ustawa o finansowym wsparciu rodzin w nabywaniu własnego mieszkania z dnia
8 wrzes´nia 2006 r. (Dz. U. nr 183, poz. 1353 i 1354).
25Program MdM ma wejs´c´ w zycie 1 stycznia 2014 roku i trwac´ piec´ lat, od 2014 roku
do 2018 roku. W tym czasie rodzina bezdzietna lub osoba samotna dostanie od pan´stwa dopa-te w wysokos´ci 10 proc. ceny mieszkania – ale tylko wtedy, gdy bedzie to jej pierwsze miesz-kanie i kupi je na rynku pierwotnym. Dofinansowanie bedzie wyzsze i siegnie 15 procent, jes´li rodzina lub osoba samotna ma dzieci. Jezeli w ci agu pieciu lat od zakupu mieszkania rodzinie urodzi sie trzecie b adz´ kolejne dziecko – mozna bedzie liczyc´ na dodatkowe 5 proc. Dopat a ma byc´ objete maksymalnie 50 m kw. mieszkania o powierzchni do 75 m kw.
26Ustawa o zmianie ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych z dnia 24
paz´dzier-nika 2012 r. (Dz. U. z 2012 r., poz. 1278). Nowe przepisy obowi azuj a rozliczenia podatkowe za 2013 r. Suma, jak a mozna odliczyc´ za kazde dziecko za rok 2012, to 92,67 z miesiecznie, czyli 1112,04 z za rok. Ulge prorodzinn a moze odpisac´ jeden rodzic albo oboje, ale po poowie.
27Rodziny wielodzietne bed a mogy odliczyc´ po 1112,04 z rocznie na kazde z dwójki
dzieci (czyli bez zmian), ale juz na trzecie dziecko kwota do odliczenia wzrasta o 50 procent (do 139,01 z miesiecznie), czyli 1668,12 z rocznie. Dzieki temu rodzina z trójk a dzieci bedzie moga obnizyc´ podatek o 3892,20 z. Jeszcze wiecej zyskaj a osoby, które maj a czworo lub wiecej dzieci. Odliczenie na czwarte i kazde kolejne dziecko wzrasta o 100 procent – do kwoty 185,34 z miesiecznie, czyli 2224,08 z rocznie. Rodzice czworga dzieci bed a mogli zatem obnizyc´ podatek o 6116,28 z.
rocznie, nie mog a skorzystac´ z odliczenia). Zmiany nie dotykaj a natomiast rodziców dwójki dzieci. Wysokos´c´ ich dochodu nie ma znaczenia, a odlicze-nie pozostaodlicze-nie w tej samej wysokos´ci co w roku 2012 (czyli 2224,08 z).
Polska zatem jest w grupie krajów, które wykorzystuj a system podatkowy jako element polityki rodzinnej. „Ulgi podatkowe na dzieci to dosyc´ czesto stosowany instrument w polityce rodzinnej pan´stw Europy Zachodniej, gdzie rodzice od dawna pac a podatki uzaleznione od liczby dzieci – jes´li maj a ich wiecej, to pac a nizsze podatki, gdyz wychowuj a przyszych obywateli i po-datników. Do tego w wielu pan´stwach usugi i produkty dla dzieci zwolnione s a z podatków lub objete stawk a preferencyjn a. Zatem rz ady coraz powazniej bior a pod uwage to, ze powinny partycypowac´ w utrzymaniu dzieci, jes´li mys´l a perpektywicznie o rozwoju spoeczno-gospodarczym”28.
Coraz powszechniejsze w Polsce jest ponadto wykorzystywanie elastycz-nych form zatrudnienia29. Choc´ wzbudzaj a one obawy zarówno pracodaw-ców, jak i pracowników (przed naduzyciami z obu stron), s a atrakcyjne was´nie ze wzgledu na elastycznos´c´ czasu i miejsca pracy, form stosunku pracy, zakresu pracy oraz form relacji z pracodawc a. Speniaj a równiez wazn a funkcje godzenia obowi azków rodzinnych z zawodowymi.
O wystepuj acych konfliktach miedzy rolami zawodowymi i rodzinnymi s´wiadcz a wyniki CBOS-u z 2013 r., „jedna trzecia respondentek w wieku 18-45 lat maj acych dzieci musiaa zrezygnowac´ z pracy (b adz´ z jej podjecia) ze wzgledu na trudnos´ci w zapewnieniu im opieki, a co dziesi ata zostaa zwolniona z pracy po powrocie z urlopu macierzyn´skiego lub wychowawcze-go. Odpowiadaj ac na pytanie o problemy zwi azane z zapewnieniem dzieciom opieki, respondentki najczes´ciej wskazyway na zbyt wysokie koszty za-trudnienia opiekunki (61%), na brak wolnych miejsc w zobku/przedszkolu (35%), na zbyt wysokie opaty za zobek/przedszkole (35%) czy tez na brak w rodzinie kogos´, kto mógby zaj ac´ sie dziec´mi (30%). Nieco rzadziej respondentki zgaszay problemy wi az ace sie z niedostosowaniem godzin otwarcia przedszkoli/zobków/s´wietlic szkolnych do godzin pracy (26%), brak przedszkoli/zobków w poblizu (22%) oraz s´wietlic szkolnych (18%)”30. Byc´
28M. K u b i a k, Demograficzne uwarunkowania polityki rodzinnej pan´stwa, w:
Małz˙en´-stwo i rodzina w ponowoczesnos´ci. Szanse – zagroz˙enia – patologie, red. W. Muszyn´ski,
E. Sikora, Torun´: Wyd. Adam Marszaek 2008, s. 28.
2923 sierpnia 2013 r. wesza w zycie nowelizacja Kodeksu pracy, która wprowadzia tzw.
elastyczny (ruchomy) czas pracy (Dz. U. z 12 lipca 2013 r., poz. 896).
moze skutecznym rozwi azaniem bed a was´nie elastyczne formy zatrudniania, które umozliwi a zagwarantowanie opieki dzieciom i realizacje planów za-wodowych kobiet. Na potrzebe istnienia takich rozwi azan´ wskazuj a wyniki badan´ I. E. Kotowskiej i zespou. Respondentki wskazuj ac na czynniki, które mogyby stymulowac´ podjecie decyzji o posiadaniu kolejnego dziecka, pod-kres´lay was´nie znaczenie elastycznych godzin zatrudniania: dostosowanie godzin pracy do opieki nad dziec´mi oraz prace w niepenym wymiarze czasu dla rodziców z maymi dziec´mi31.
Przytoczone dziaania podejmowane w ramach polityki rodzinnej wskazuj a, ze polski rz ad angazuje sie w poprawe sytuacji rodzin, a zwiekszona cze-stotliwos´c´ ich podejmowania, zwaszcza w ostatnim dziesiecioleciu, podkres´la ich znaczenie. Dyskutowac´ mozna na temat skutecznos´ci owych dziaan´, jed-nak przyczyniaj a sie one do poprawy kondycji rodzin, sprzyjaj a aktywnos´ci zawodowej kobiet i egalitaryzmowi w relacjach mazen´sko-rodzinnych. Kla-ruje sie wizja polskiej polityki rodzinnej, choc´ nadal wiele obszarów zwi a-zanych z rodzin a, dzietnos´ci a oraz aczeniem ról rodzinnych i zawodowych wymaga odpowiednich przedsiewziec´.
Jakie zatem zadania stoj a przed polsk a polityk a rodzinn a? Jakie dziaania powinna podj ac´, aby wykreowac´ poz adane trendy demograficzne? W jaki spo-sób zachecac´ przyszych rodziców do posiadania dzieci i rozwiewac´ ich oba-wy przed decyzjami prokreacyjnymi? Kluczem do podniesienia wspóczynni-ków dzietnos´ci wydaj a sie byc´ trzy rodzaje dziaan´:
1. Tworzenie warunków do godzenia obowi azków zawodowych z rodzin-nymi. Obecnie podkres´la sie koniecznos´c´ pomocy rodzicom w aczeniu zadan´ rodzica i pracownika. Powstaj a programy work/life balance, family friendly
employment, które realizuj a koncepcje flexicurity. aczy ona elastycznos´c´ zatrudnienia z aktywn a polityk a rynku pracy przy rozbudowanym systemie pan´stwa opiekun´czego32. Zakada sie równiez zwiekszenie wsparcia rodzin w kwestii opieki i wychowania dzieci oraz rozwój i subsydiowanie infra-struktury opiekun´czej i edukacyjnej.
31I. E. K o t o w s k a, Sytuacja kobiet powracaj ˛acych na rynek pracy po przerwie
spowo-dowanej macierzyn´stwem i opiek ˛a nad dzieckiem, w: Wieloaspektowa diagnoza sytuacji kobiet na rynku pracy. Raport kon´cowy, red. J. Auleytner, Warszawa, kwiecien´ 2007, s. 42-44.
32Model ten zwany „zotym trójk atem” juz od lat 90. funkcjonuje w Danii, a ze wzgledu
na jego wysok a skutecznos´c´ Komisja Europejska w 2007 r. zalecia stosowanie go w krajach Unii Europejskiej.
2. Dziaania przeciw dyskryminacji kobiet na rynku pracy ze wzgledu na sytuacje rodzinn a. Postuluje sie stosowanie zasady równos´ci szans poprzez wyrównywanie szans osób bezdzietnych i osób maj acych dzieci w dostepie do pracy, wysokos´ci pacy, równiez poprzez zmiane postaw pracodawców wobec kobiet maj acych rodzine i dzieci oraz stymulowanie postaw proza-trudnieniowych. Tym samym konieczne jest wspieranie rodzin realizuj acych model ekonomiczny z obojgiem rodziców pracuj acych.
3. Kompensacja kosztów utrzymania dzieci. Oznacza ona rzeczywiste dzielenie kosztów zakadania rodziny, rodzicielstwa i wychowania dzieci miedzy rodzine i pan´stwo. Instrumenty polityki rodzinnej powinny umozli-wiac´ zatem rozwój rodziny partnerskiej i wspomnianych juz rodzin z oboj-giem pracuj acych rodziców. Istotne jest umocnienie ulg podatkowych jako instrumentu polityki rodzinnej oraz upowszechnienie i modyfikacja s´wiadczen´ rodzinnych (np. skadki emerytalne dla osób wychowuj acych dzieci, paca rodzicielska).
Choc´ badania socjologiczne wskazuj a, ze na decyzje matrymonialne i pro-kreacyjne maj a wpyw przede wszystkim czynniki ekonomiczne, to „zaleznos´c´ miedzy sytuacj a materialn a a postawami prokreacyjnymi jest zozona. Wy-sokos´c´ dochodów oddziauje na skonnos´c´ do posiadania wiekszej liczby dzieci, ale nie wpywa na postawy osób bezdzietnych. Dlatego tez narzedzia finansowe mog a byc´ tylko czes´ciowo skuteczne w promowaniu wiekszej dzietnos´ci”33. Bardziej skuteczne wydaj a sie instrumenty zwi azane z syste-mem podatkowym i emerytalnym.
Obok celu pronatalistycznego polityki rodzinnej równie istotne jest wspie-ranie i aktywizacja osób starszych. Jak wskazay analizy, grupa osób w wieku 50+ dynamicznie przyrasta, dlatego juz w 2008 roku rz ad przyj a program „Solidarnos´c´ pokolen´. Dziaania dla zwiekszenia aktywnos´ci zawodowej osób w wieku 50+”34. Podkres´la sie wiec koniecznos´c´ wspierania zatrudnienia po-przez m.in. szkolenia, przekwalifikowania, wspieranie przedsiebiorczos´ci czy zmniejszenie kosztów pracy. Od 2013 r. ma miejsce wyduzanie wieku eme-rytalnego, docelowo do 67 lat, zarówno dla kobiet, jak i dla mezczyzn35. Choc´ ta decyzja rz adu wzbudza wiele dyskusji i sprzeciwu spoecznego, jest nieunikniona ze wzgledu na zachowanie stabilnos´ci systemu zabezpieczenia
33Postawy prokreacyjne Polaków, s. 6.
34http://analizy.mpips.gov.pl/images/stories/publ_i_raporty/Program50+.pdf
35Ustawa z dnia 11 maja 2012 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu
spoecznego, finansów publicznych i rynku pracy. Wyduzanie zycia ludzkie-go bowiem wymaga wiekszych nakadów finansowych na zagwarantowanie s´wiadczen´ emerytalnych, a malej aca dzietnos´c´ powoduje zachwianie równo-wagi miedzypokoleniowej.
Drugim równorzednym celem jest poprawa stanu zdrowia osób starszych poprzez promowanie wysokiej jakos´ci opieki zdrowotnej i opieki dugoter-minowej, poprawe dostepu do usug opiekun´czych i ich jakos´ci, a takze wspieranie samodzielnos´ci czyli aktywne starzenie sie. Niemniej istotna jest pomoc rodzinom osób starszych i niedoeznych w kwestii opieki poprzez roz-wój usug opiekun´czych.
PODSUMOWANIE
Starzenie sie spoeczen´stwa polskiego i spadek dzietnos´ci to gówne procesy decyduj ace o potencjale demograficznym Polski. Tym samym Polska znajduje sie w grupie krajów, dla których pilnym zadaniem jest odnowa demograficzna – wzrost dzietnos´ci, zahamowanie odpywu ludzi modych (migracji zewnetrznych) i zachowanie równowagi miedzypokoleniowej.
Zaprezentowane procesy demograficzne stanowi a wyzwanie dla obecnych i przyszych rz adów, które zobligowane s a do podjecia skutecznych dziaan´ w celu poprawy potencjau demograficznego Polski. Czes´c´ z nich juz funk-cjonuje w ramach polityki rodzinnej, która od lat 90., a zwaszcza w ostatniej dekadzie, nabiera charakteru systemowych rozwi azan´. Nadal jednak brakuje komplementarnych i dugofalowych dziaan´, a przede wszystkim wiekszych nakadów finansowych. Przykadem jest wspomniana francuska polityka ro-dzinna, ale takze szwedzka czy dun´ska, których wspóczynniki dzietnos´ci gwarantuj a przyrost naturalny. Wazny jest ponadto klimat sprzyjaj acy rodzinie, który bedzie motywowa mode pokolenie do zawierania zwi azków i zakadania rodzin. Wzorem zachodnich pan´stw europejskich, nalezy zatem stymulowac´ wzrost dzietnos´ci oraz wspierac´ osoby starsze. Taka dwutorowos´c´ dziaan´ polityki rodzinnej moze przynies´c´ skuteczne efekty, na które jednakze trzeba bedzie poczekac´.
BIBLIOGRAFIA
B a l c e r z a k - P a r a d o w s k a B., Rodzina i polityka rodzinna na prze-omie wieków, Warszawa: IPiSS 2004.
C i e p a B., Standardy s´wiadczenia usug z zakresu pomocy i integracji spo-ecznej we Francji, Ekspertyza, 2010, http://www.wrzos.org.pl/projekt1.18/ download/Ekspertyza%20Francja.pdf
K o t o w s k a I.E., Uwagi o sytuacji demograficznej Polski u progu XXI wieku, „Studia Demograficzne” 1998, nr 1.
K o t o w s k a I.E., Zmiany stanu i struktury rodzin a przemiany procesów demograficznych w Polsce w latach 1988-2002, w: Sytuacja rodzin i polityka rodzinna w Polsce. Uwarunkowania demograficzne i spoeczne, red. D. Gra-niewska, Warszawa: IPiSS 2001.
K o t o w s k a I.E., Sytuacja kobiet powracaj acych na rynek pracy po przerwie spowodowanej macierzyn´stwem i opiek a nad dzieckiem, w: Wieloaspektowa dia-gnoza sytuacji kobiet na rynku pracy. Raport kon´cowy, red. J. Auleytner, Warszawa, kwiecien´ 2007.
K u b i a k M., Demograficzne uwarunkowania polityki rodzinnej pan´stwa, w: Ma-zen´stwo i rodzina w ponowoczesnos´ci. Szanse – zagrozenia – patologie, red. W. Muszyn´ski, E. Sikora, Torun´: Wyd. Adam Marszaek 2008.
K w a k A., Rodzina w dobie przemian. Mazen´stwo i kohabitacja, Warszawa: Wyd. Akademickie „Z ak” 2005.
K w a k A., Od i do mazen´stwa i rodziny: „czas” rodziny – „czas” jednostki, w: Wielos´c´ spojrzen´ na mazen´stwo i rodzine, red. A. Kwak, M. Bien´ko, Warszawa: Wyd. UW 2012.
M a t y s i a k A., S o c z y n´ s k i T., B a r a n o w s k a A., Kobiety i mezczyz´ni na rynku pracy, w: Zatrudnienie w Polsce 2008. Praca w cyklu zycia, red. M. Bukowski, Warszawa: Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich 2010. Postawy prokreacyjne kobiet, Komunikat CBOS, 2013. Postawy prokreacyjne
Pola-ków, Komunikat CBOS 2010.
Przemiany demograficzne i starzenie sie spoeczen´stwa: konsekwencje dla lokalnych rynków pracy w Polsce, Publikacja Organizacji Wspópracy Gospodarczej i Roz-woju (OECD), styczen´ 2012. „Rocznik Statystyczny GUS”, Warszawa 2012. Sytuacja demograficzna Polski. Raport 2010-2011, Rz adowa Rada Ludnos´ciowa,
Warszawa 2011.
S z l e n d a k T., Socjologia rodziny. Ewolucja, historia, zróznicowanie, War-szawa: Wyd. Naukowe PWN 2010.
S z y s z k a M., Obecna i przyszos´ciowa polityka rodzinna w Polsce, w: Ma-zen´stwo i rodzina w nowoczesnym spoeczen´stwie, red. L. Dyczewski, Lublin: Wyd. KUL 2007, s. 245-256.
Tablice trwania zycia 1990-2012, GUS, http://www.stat.gov.pl/gus/5840_894_ PLK_HTML.htm
FAMILY POLICY WITH REGARD TO DEMOGRAPHIC TRANSFORMATIONS OF POLAND
OF LATE TWENTIETH AND EARLY TWENTY-FIRST CENTURY
S u m m a r y
The demographic potential of Poland depends on two main processes: the ageing process of the Polish society and decline in fertility. Taking this into account, the demographic situation of contemporary Poland is described as dramatic. Therefore, it is necessary to create appropriate family policy which will prevent the negative consequences of these processes.
The main aim of this article is to show the statistical data connected with these processes. The analysis will be focused only on these two issues (others are only mentioned) and it will be the basis for discussion about family policy and its actions. The article presents selected activities of Polish family policy which may reverse the negative demographic trends.
Słowa kluczowe: rodzina, polityka rodzina, procesy demograficzne, dzietnos´c´, proces starzenia
sie spoeczen´stwa.
Key words: family, family policy, demographic processes, fertility, the ageing process of the
