Paleozoiczny magmatyzm krawêdziowych czêœci bloku ma³opolskiego
i górnoœl¹skiego
Jolanta Markiewicz*
Liczne i ró¿norodne przejawy magmatyzmu, stwier-dzone na podstawie wierceñ, na obszarze miêdzy Lubliñcem a Krakowem, ogólnie s¹ zwi¹zane ze stref¹ przesuwcz¹ Kra-ków–Lubliniec oddzielaj¹c¹ blok ma³opolski od bloku gór-noœl¹skiego.
Nasilenie zjawisk magmowych w krawêdziowych czê-œciach obu wymienionych bloków zosta³o potwierdzone obec-noœci¹ ska³ magmowych w ponad 250 otworach wiertniczych.
S¹ one reprezentowane przez urozmaicony zespó³ ska³ kwaœnych obojêtnych i zasadowych. Zgodnie z systema-tyk¹ zalecan¹ przez Podkomisjê do Spraw Systematyki Ska³ Magmowych IUGS (Le Maitre i in., 1989) wyró¿nio-no granitoidy (g³ównie grawyró¿nio-nodioryty, rzadziej granity), dacytoidy (dacyty i ryolity), diabazy, gabra, lamprofiry, trachyandezyty i trachity potasowe (Markiewicz, 1998). Wystêpowanie tak zró¿nicowanego petrograficznie gene-tycznie i wiekowo zespo³u ska³ intruzyjnych jest wi¹zane z aktywnoœci¹ tektoniczn¹ strefy Kraków–Lubliniec (¯aba, 1996). Dominuj¹ce znaczenie w ewolucji badanego obsza-ru ma paleozoiczny magmatyzm granitoidowy i jego sub-wulkaniczne odpowiedniki.
Celem prowadzonych prac by³o okreœlenie, na podstawie badañ petrograficznych i geochemicznych, zró¿nicowania kwaœnych i zasadowych ska³ magmowych (granitoidów, porfi-rów, diabazów) z otworów wiertniczych zlokalizowanych w krawêdziowych czêœciach bloku górnoœl¹skiego i ma³opol-skiego z rejonów ich najliczniejszego wystêpowania.
Intruzje granitoidowe zosta³y rozpoznane w kilku rejo-nach (Myszków–Mrzyg³ód, Zawiercie, Pilica, Dolina Bêd-kowska) wzd³u¿ strefy tektonicznej K-L wy³¹cznie w krawêdziowej czêœci bloku ma³opolskiego. Intruzje te mog¹ byæ traktowane jako kopu³y pojedynczych plutonów kon-centruj¹cych siê wzd³u¿ g³êbokich roz³amów, ci¹gn¹cych siê równolegle do strefy K-L i zalegaj¹cych na g³êbokoœci ok. 1–2 km lub apikalne strefy granitoidowego batolitu. Z ich wystêpowaniem wi¹¿e siê mineralizacja miedzio-wo-molibdenowa i wolframowa typu z³ó¿ porfirowych.
Z dotychczasowych badañ wynika, ¿e w brze¿nej czê-œci bloku górnoœl¹skiego nieobecny jest plutonizm granito-idowy. Licznie wystêpuj¹ natomiast kwaœne utwory subwulkaniczne, ogólnie okreœlane jako porfiry. Doœæ licz-ne s¹ diabazy, lokalnie wystêpuj¹ gabra i lamprofiry.
Sub-wulkaniczne odmiany ska³ granitowych, lamprofiry i diabazy w obszarze bloku górnoœl¹skiego tn¹ ska³y od wendyjsko-kambryjskich po karboñskie. Natomiast pluto-niczne ska³y granitoidowe tkwi¹ zwykle w utworach wen-du–dolnego kambru; w rejonie Zawiercia rozcinaj¹ one równie¿ utwory ordowiku i syluru, a w rejonie Doliny Bêd-kowskiej bli¿ej nieokreœlone utwory dolnego paleozoiku.
Wyniki badañ petrochemicznych potwierdzi³y wapnio-wo-alkaliczny charakter granitoidów i ich subwulkanicznych odpowiedników (porfirów) oraz pierwotnie toleitowy che-mizm diabazów. Próby genetycznej klasyfikacji granitoidów (White & Chappal, 1977) na granity typu I (powsta³e ze Ÿród³a magmowego) i typu S (Ÿród³o osadowe) nie doprowa-dzi³y do rozstrzygniêcia ich genezy. G³ównie peraluminowy, miejscami lekko metaluminowy charakter granitoidów mo¿e œwiadczyæ, ¿e powsta³y one wskutek anateksis ska³ osado-wych w kolizji p³yt kontynentalnych. Za powy¿szym mo¿e przemawiaæ równie¿ ich pozycja na diagramach dyskrymina-cyjnych œrodowisk tektonicznych granitów opartych na rozk³adzie pierwiastków œladowych (Pearce i in., 1984).
Wyniki badañ geochemicznych wskazuj¹ na pokrewie-ñstwo ska³ granitoidowych z kilku rejonów ich wystêpowania oraz ich zwi¹zki genetyczne z porfirami. Zbli¿ony charakter zró¿nicowania geochemicznego cechuje diabazy z krawê-dziowej czêœci bloku ma³opolskiego i bloku górnoœl¹skiego. Problem genezy magmy (magm) z jakiej powsta³y g³ówne typy ska³ na obecnym etapie badañ pozostaje otwarty. W kolejnym etapie prac dla rozwi¹zania tych zagadnieñ wykorzystane zostan¹ wyniki badañ izotopo-wych (87Sr/86Sr,143Nd/144Nd).
Literatura
Le MAITRE L.W., BATEMAN P., DUDEK A., KELLER J., LAMEYRE J., Le BAS M.J., SABINE P. A., SCHMID R., SORENSEN H., STRECKEISEN A., WOOLEY A.R. & ZANETTIN B. 1989 — A classification of igneous rocks and glossary of terms. Recommendations of the International Union of Geological Sciences Subcommision on the Systematics of Igneous Rocks. Blackwell Sc. Publ., Oxford.
MARKIEWICZ J. 1998 — Petrografia strefy apikalnej granitoidów mrzyg³odzkich. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 382: 5–30.
PEARCE J. A., HARRIS N.B.W. & TINDLE A. G. 1984 — Trace Ele-ment Discrimination Diagrams for the Tectonic Interpretation of Grani-tic rocks. Jour. Petr., 25: 956–983.
WHITE J.R. & CHAPPALL B. W. 1977 — Two contrasting granite types. Pacific Geology, 8: 173–174.
¯ABA J. 1996 — PóŸnokarboñska aktywnoœæ przesuwcza strefy granicz-nej bloków górnoœl¹skiego i ma³opolskiego. Prz. Geol., 44: 173–180.
Przejawy mineralizacji kruszcowej w utworach paleozoiku i prekambru,
w strefie kontaktu bloku górnoœl¹skiego i ma³opolskiego
Marek Markowiak*
Przejawy mineralizacji kruszcowej w utworach
pale-ozoiku i prekambru wystêpuj¹ g³ównie na bloku ma³opol- skim, wzd³u¿ strefy tektonicznej Kraków–Lubliniec. Jestto mineralizacja zró¿nicowana genetycznie i wystêpuj¹ca Przegl¹d Geologiczny, vol. 50, nr 12, 2002
1212
*Oddzia³ Górnoœl¹ski, Pañstwowy Instytut Geolo-giczny,
ul. Królowej Jadwigi 1, 41-200 Sosnowiec
w ska³ach od prekambru po dewon. Najpe³niejsze podsu-mowanie danych dotycz¹cych metalogenii w tym obszarze przedstawi³a Œlósarz (1996). Spoœród siedmiu wyró¿nio-nych przez ni¹ typów mineralizacji najwiêksze znaczenie praktyczne (w utworach starszych od mezozoiku) mo¿e mieæ mineralizacja molibdenowo-miedziowo-wolframowa typu z³ó¿ porfirowych, wraz ze zwi¹zan¹ z ni¹ genetycznie mineralizacj¹ skarnow¹ magnetytowo-chalkopirytow¹. Kon-centracje kruszców tego typu, o charakterze z³o¿owym, stwierdzono w rejonie Myszkowa. Przejawy podobnej mine-ralizacji kruszcowej zaobserwowano równie¿ w rejonie Doli-ny Bêdkowskiej, Pilicy, Zawiercia, Mrzyg³odu, Mys³owa i ¯arek–Kotowic.
We wszystkich rejonach wyraŸnie zaznacza siê zwi¹zek genetyczny mineralizacji kruszcowej z intruzjami granitoidów i zwi¹zanych z nimi intruzjami porfirów. W rejonach w których intruzji granitoidów nie stwierdzono (Mys³ów, ¯arki–Kotowice) mo¿na siê ich spodziewaæ na wiêkszej g³êbokoœci (œwiadcz¹ o tym intensywne prze-obra¿enia termiczno-metasomatyczne).
Wszystkie rozpoznane intruzje granitoidów zgrupowa-ne s¹ na bloku ma³opolskim, w zachodniej, krawêdziowej czêœci tego bloku i s¹ prawdopodobnie zwi¹zane z batoli-tem granitoidowym, zaznaczaj¹cym siê na mapach grawi-metrycznych jako ujemna anomalia rozci¹gaj¹ca siê od Wolbromia do ¯arek (d³ugoœæ ok. 30 km). Wed³ug ¯aby
(1999) granitoidy wdziera³y siê w przestrzeñ powsta³¹ w aktywnych, ekstensyjnych strefach œcinania. Dosz³o do tego po westfalu B (faza leoñska). W rejonie Myszkowa wiek mineralizacji kruszcowej okreœlono na 300 mln lat.
Na omawianym obszarze nadal istniej¹ perspektywy odkrycia bogatych cia³ rudnych (Habryn i in., 1994). W rozpoznaniu geologicznym zachodniej krawêdziowej czê-œci bloku ma³opolskiego wystêpuj¹ wyraŸne luki, pocz¹wszy od badañ podstawowych (badania grawime-tryczne i magnetyczne) do badañ geochemicznych i mine-ralogicznych na istniej¹cych rdzeniach. Podjête w ostatnim czasie prace pozwalaj¹ na wyznaczenie obszarów perspek-tywicznych dla wystêpowania koncentracji rud polimeta-licznych typu z³ó¿ porfirowych.
Literatura
HABRYN R., MARKOWIAK M. & ŒLÓSARZ J. 1994 — Perspekty-wy udokumentowania nowego cia³a rudnego w kierunku na NW od z³o¿a molibdenowo-wolframowo-miedziowego Myszków. Prz. Geol., 42: 611–620.
ŒLÓSARZ J. 1996 — Waryscyjska mineralizacja kruszcowa w rejonie krakowsko-czêstochowskim — rys metalogeniczny. [W:] Tektonika i rozwój budowy geologicznej pó³nocnej czêœci Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego oraz strefy fa³dowej Kraków–Lubliniec. Mat. Konf. Nauk. Sekcji Tektonicznej Pol. Tow. Geol., UŒl., 8–9 listopada 1996, Katowice–Sosnowiec.
¯ABA J. 1999 — Ewolucja strukturalna utworów dolnopaleozoicznych w strefie granicznej bloków górnoœl¹skiego i ma³opolskiego. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 166: 1–162.
Znaczenie równole¿nikowych ruchów przesuwczych dla tektogenezy
paleozoiku œwiêtokrzyskiego
Leonard Mastella*, W³odzimierz Mizerski**, ***
Z analizy zdjêæ radarowych kambru ³ysogórskiego wywnioskowaæ mo¿na (Mastella & Mizerski, 2002a, b), ¿e jednostka ³ysogórska, ograniczona od po³udnia dyslokacj¹ œwiêtokrzysk¹, równie¿ od pó³nocy ograniczona jest dysloka-cj¹, oddzielaj¹c¹ j¹ od synkliny bodzentyñskiej (ryc. 1A). Z towarzysz¹cych im struktur tektonicznych ni¿szego rzêdu mo¿na s¹dziæ, ¿e obie dyslokacje, o kierunku zbli¿onym do równole¿nikowego, maj¹ wyraŸnie zaznaczon¹ transpre-syjn¹, prawoskrêtn¹ sk³adow¹ przesuwcz¹ oraz ¿e jednostka ³ysogórska podzielona jest na szereg ³usek (ryc. 1A) ponasu-wanych na siebie (Mastella & Mizerski, 2002b). O takim charakterze ruchu wzd³u¿ dyslokacji œwiêtokrzyskiej œwiad-czy równie¿ znacznie wczeœniejsza analiza sieci uskoków wykonana na podstawie interpretacji mapy rzeŸby terenu, a tak¿e interpretacji zdjêæ lotniczych i satelitarnych (Mizerski & Ozimkowski, 1978), z których wynika mo¿liwoœæ prawo-przesuwczegno ruchu wzd³u¿ tej dyslokacji, co przez auto-rów cytowanej pracy nie zosta³o odnotowane.
Podstawowe znaczenie ma ustalenie wieku ruchów przesuwczych wzd³u¿ dyslokacji œwiêtokrzyskiej oraz
dys-lokacji oddzielaj¹cej jednostkê ³ysogórsk¹ od synkliny bodzentyñskiej (dla uproszczenia bêdziemy j¹ nazywaæ dyslokacj¹ pó³nocno³ysogórsk¹). Jednoczeœnie, bardzo wa¿n¹ rzecz¹ jest ustalenie, czy ruchy tego rodzaju zacho-dzi³y tylko wzd³u¿ tych dyslokacji, czy te¿ i innych dyslo-kacji pod³u¿nych paleozoiku œwiêtokrzyskiego i czy istniej¹ inne œwiadectwa dzia³ania subrównole¿nikowej pary si³ w p³aszczyŸnie poziomej. Ruchy zachodz¹ce na tak du¿¹ skalê powinny odzwierciedliæ siê w powstaniu innych, podrzêdnych deformacji tektonicznych, np. ciosu, kliwa¿u czy fa³dów. Struktury, œwiadcz¹ce o dzia³aniu równole¿nikowych si³ œciskaj¹cych zosta³y rzeczywiœcie rozpoznane ju¿ wczeœniej (Mizerski, 1979, 1991, 1995; Tomczyk, 1988), jednak brak by³o jednoznacznych dowo-dów na wiek dzia³ania tych si³. Wiek ten by³ okreœlany ró¿-nie. Mizerski (1995, 1998) s¹dzi³, ¿e s¹ one zwi¹zane z bardzo wczesnym, wczesnowaryscyjskim, w mo¿e i wcze-œniejszym etapem tektogenezy Gór Œwiêtokrzyskich, a Tomczyk (1988) wi¹za³ je z aktywizacj¹ kaledoñsk¹. Nowe dane, a tak¿e weryfikacja wczeœniejszych wyników badañ, zmuszaj¹ do zmiany tego pogl¹du i byæ mo¿e zwi¹zanie tych ruchów o charakterze transpresyjnym z alpejsk¹ epok¹ tektoniczn¹. Jest to tym bardziej prawdopodobne, ¿e podob-ne, prawoprzesuwcze uskoki o takich samych kierunkach jak dyslokacja œwiêtokrzyska (ryc. 1B) zosta³y stwierdzone w po³udniowo-zachodnim obrze¿eniu mezozoicznym Gór Œwiêtokrzyskich (Mastella & Konon, 2002).
1213 Przegl¹d Geologiczny, vol. 50, nr 12, 2002
*Wydzia³ Geologii, Uniwersytet Warszawski, ul. ¯wirki
i Wigury 93, 02-089 Warszawa
**Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa; wmiz@pgi.waw.pl
