• Nie Znaleziono Wyników

II problema della libertà in S. Anselme d'Aosta

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "II problema della libertà in S. Anselme d'Aosta"

Copied!
13
0
0

Pełen tekst

(1)

FORUM PHILOSOPHICUM Facultas Philosophica Ignatianum Cracovia - Kraköw, 8: 2003, 269-280

H e n r y k M A J K R Z A K

IL P R O B L E M A D E L L A LIBERTÄ

IN S. ANSELMO D'AOSTA

1. L ' a u t o r i t ä d i Agostino e l a n e c e s s i t ä d i u n a n u o v a riflessio-ne. S a n A n s e l m e d'Aosta, come lo chiamano g l i i t a l i a n i d a l l a s u a c i t t ä di nascita, o d i C a n t e r b u r y , d a l l a s u a sede episcopale e stato chiamato T a l t r o Agostino" (alter A u g u s t i n u s ) , perche i l suo pensiero spesso corrisponde bene a l pensiero d i S a n t ' A g o s t i n o \ T u t t i e due i n f a t t i hanno dedicate m o l t a attenzione a l problema della l i b e r t ä .

L i b e r t ä , u n a p a r o l a sublime, n e l c u i nome sono state combattute tante battaglie e s i sono accesi t a n t i i d e a l i , a causa della quale Tuomo e un'essere unico, e s i gloria d i essa come del fondamento della s u a dignitä^. II liberalismo contemporaneo tende verso l a concezione negativa della l i b e r t ä che h a l a s u a versione odierna n e l concetto della n e u t r a l i t ä ^ . L a l i b e r t ä e stata elevata n e l medioevo a d altezza m e t a f i -sica d a D u n s Scoto che partendo d a essa definisce l a persona " u l t i m a solitude"^. L a d o t t r i n a d i Agostino s i fonda, piuttosto, s u l l a distinzione t r a l i b e r t ä e libero arbitrio. Agostino distingue i l libero arbitrio, inteso come f a c o l t ä d i scelta, d a l l a l i b e r t ä che e potere d i evitare i l male. II p r i m o e u n a l i b e r t ä minore, l a seconda e l a l i b e r t ä maggiore e p i ü v e r a .

* Pontificia Accademia di Teologia, Cracovia

^ Tadeusz Grzesik, Anselm of Canterbury - Christian Philosopher "par excellence", "Acta Mediaevaha", 12, 1999, p. 251.

^ Andrzej Maryniarczyk, Wolnosc na miar^ czhwieka, "Roczniki Filozoficzne", t. X L V I I , z. 2, 1999, p. 179; Jan Orzeszyna, Moralny aspekt ludzkiej wolnosci, "Analecta Cracovien-sia", X X X m , 2001, p. 177.

^ Piotr Andryszczak, La libertä puramente negativa. La versione limitata della libertä, "Analecta Cracoviensia", XXXIII, 2001, p. 3.

(2)

m a entrambe possiedono u n a p o s i t i v i t ä ; i n f a t t i l a p r i m a consente anche i l "poter n o n peccare", l a seconda consiste n e l "non poter peccare".

P e r i l pensiero cristiano rappresentato anche d a A n s e l m e d'Aosta, l a questione del libero a r b i t r i o e s t a t a d i fondamentale i m p o r t a n z a fin d a l l ' i n i z i o , m a specialmente d a quando, con l a controversia t r a P e l a g i o - lo strenuo difensore del libero a r b i t r i o e negatore del peccato originale - e Agostino, s i e s t a b i l i t a e i r r i g i d i t a l a decisiva distinzione t r a l i b e r t ä e g r a z i a . P e r t u t t a l a tradizione p a t r i s t i c a e alto-medievale i l libero a r b i t r i o costituisce u n carattere essenziale d e l l a c r e a t u r a razionale, angelo e uomo. V i e pero u n a duplice valutazione d i questo fatto: u n a p o s i t i v a che vede n e l libero a r b i t r i o l a condizione psicologica d e l l a superiore d i g n i t ä dell'uemo s u g l i a n i m a l i e l a premessa morale d i ogni merito, nonche Teccellenza d i u n a creatura che i m i t a l a l i b e r t ä d i v i n a ed u n a negativa che vede n e l libero a r b i t r i o i l r i c h i a m o aU'origine deU'uomo, all'imperfezione creaturale, radice della sua i n s t a b i l i t ä e d e l l a c a p a c i t ä d i peccare. L a p r i m a valutazione viene r a p p r e s e n t a t a d a Ireneo, d e m e n t e A l e s s a n d r i n o e Gregorio d i N i s s a , q u e l l a seconda invece e s t a t a espressa d a B a s i l i o , Origene e T e r t u l l i a n o . I n ogni caso, mancano g l i elementi r i s o l u t i v i per decidere s u l l a "grandezza" o s u l l a " m i s e r i a " deU'uomo libero. A n s e l m e d'Aosta e ben consapevole del fatto che questa p o l a r i t ä non e p r i v a d i fondamento scritturistico, perche l a B i b b i a s e m b r a autorizzare entrambe le posizioni. A n s e l m e espone cosi lo Status quaestionis, dicendo che " v i furono dei superbi", secondo c u i l a v i r t ü morale poggia soltanto s u l libero arbitrio, mentre " a i n o s t r i t e m p i ci sono m o l t i che disperano dell'esistenza stessa del libero a r b i t r i o " e s i fondano solo s u l l a g r a z i a . A n s e l m e conserva i l significato universalmen¬ te d i f f u s e , e moralmente ambivalente, d i arbitrium come c a p a c i t ä d i scelta e s p o n t a n e i t ä del volere. P e r Agostino non c'e i n c o m p a t i b i l i t ä t r a l i b e r t ä e g r a z i a , l a quale non "toglie" m a "aiuta" i l libero a r b i t r i o ; questo, a n z i , non viene tolto proprio perche viene aiutato, ed e pertanto nell'uomo "congenito e assolutamente inalienabile".

A n s e l m e e u n pensatore solitario, i l p r i m o grande filosofo che i l Medioevo abbia fatto sorgere depo G i o v a n n i Scoto E r i u g e n a ^ . S i potrebbe dire che lo stile d i A n s e l m e e u n agostinismo povero, francesca-no ante litteram che r i n u n c i a a i tesori esteriori d e l l a c u l t u r a , m a che e convinto d i acquisire i n t a l modo u n potere s p i r i t u a l e maggiore, quelle d e l l a dimostrazione i n c o n f u t a b i l e .

II p r o b l e m a d e l l a l i b e r t ä viene descritto d a A n s e l m e soprattutto n e l t r a t t a t o De übertäte arbitrii, II De übertäte arbitrii f a parte d i u n a

^ K. Marciniak, äw. Anzelm z Canterbury, in: Drogi zbawienia. Od Biblii do Soboru, Poznan 1970, pp. 387.

(3)

// problema della libertä in s. Anselmo d'Aosta 271

t r i l o g i a che A n s e l m o compose neH'abbazia del Bec, durante u n periodo, i n c u i l a r e s p o n s a b i l i t ä d i priore, e poi d i abate, n o n g l i i m p e d i d i dedicarsi ad u n intense lavoro d i studio, meditazione e s c r i t t u r a . L a t r i l o g i a comprende anche Topera De veritate e De casu diaboli.

2. L a d o t t r i n a morale d i s. Anselmo d'Aosta. Secondo s. A n s e l m o d A o s t a l a perfezione d i ogni cosa consiste precisamente n e l riflettere

ridea

d i v i n a , secondo l a quale e modellata^. O g n i cosa per i l solo fatto d i esistere e d i essere q u e l l a che e, e cosi come Tha ideata e v o l u t a i l Creatore. I n questo senso e ciö che deve essere. M a aU'uomo "datum est intelligere q u i d debeat"^. L a perfezione dell'uomo consiste precisamente n e l volere essere ciö che deve essere, e n e l volerlo, perche e l a sua

rectitudo^: i n questo consiste propriamente l a m o r a l i t ä , l a g i u s t i z i a . L a

m o r a l i t ä i m p l i c a dunque due elementi: l a b o n t ä oggettiva (rectitudo^) d i ciö che e voluto e l a b o n t ä del motive, per c u i e voluto, cioe b o n t ä deU'intenzione: "sicut v o l e n d u m est u n i c u i q u e quod debet, i t a v o l e n d u m est ideo q u i a debet, u t i u s t a sit eius voluntas... l u s t i t i a i g i t u r est rectitude v o l u n t a t i s propter se servata"^^. Secondo s. A n s e l m o d A o s t a u n a m o r a l i t ä osservata solo per timore d e l l a pena conseguente a l peccato non sarebbe dunque perfetta: " N a m n o n honestum est solo odio poenae non peccare"^\ L a v o l o n t ä d i beatitudine n o n e l a v o l o n t ä d i g i u s t i z i a , e c h i persegue l a p r i m a senza aver r i g u a r d o a l l a seconda, perde anche l a beatitudine, mentre c h i persegue l a g i u s t i z i a senza aver riguardo a l l a f e l i c i t ä , ottiene anche questa^^.

3. L i b e r o arbitrio e l i b e r t ä . Condizione della m o r a l i t ä e l a l i b e r t ä . E s s a s i g n i f i c a assenza d i coazione o determinazione dall'esterno e assenza d i determinazione d a i r i n t e r n o : l i b e r t ä e potere d i fare o d i non fare. Secondo A n s e l m o l a legge morale e l i b e r t ä sono strettamente congiunte. Ha senso, i n f a t t i , i l dovere solo, se colui, a l quale i l dovere s i rivolge, h a i l potere d i seguirlo, e non h a senso dire: "tu devi" a c h i non p u ö agire diversamente da come d i fatto agisce. Se, dunque, c'e u n a rectitude che deve essere serbata per se stessa, ossia se c'e u n a legge morale con valore assoluto, ci deve essere nell'uomo i l potere d i s e g u i r l a .

^ Ph. Delhaye, Quelques aspects de la morale de saint Anselme, in: Spicilegium Beccense, I, Paris 1959, p. 401.

^ Cur Deus homo, I, c. 15. ^ De libertate arbitrii, c. 3.

^ "Recta voluntas significa la volontä, che si dirige verso il bene" - scrive A. Maryniarczyk, Wolnosc na miarq czlowieka..., p. 192.

De veritate, c. 12. De casu diaboli, c. 22. ^^Ibid., c. 6.

(4)

S i capisce dunque l a definizione a n s e l m i a n a del libero a r b i t r i o - potere d i serbare l a r e t t i t u d i n e d e l l a v o l o n t ä per amore d e l l a r e t t i t u d i n e stessa: "libertas a r b i t r i i est potestas s e r v a n d i r e c t i t u d i n e m v o l u n t a t i s propter i p s a m rectitudinem"^^. A questa definizione del libero a r b i t r i o A n s e l m o a r r i v a depo averne r e s p i n t a u n ' a l t r a che pure egli conosceva, secondo l a quale i l libero a r b i t r i o sarebbe i l potere d i peccare e d i n o n peccare. L ' u n a e T a l t r a definizione potevano f a r r i f e r i m e n t o a s. A g o s t i n o . N e l l e opere contro i m a n i c h e i Agostino sottolinea i l potere d i scelta; nelle opere posteriori, contro i p e l a g i a n i , r i f i u t a l a definizione del libero a r b i t r i o come potestas peccandi et nonpeccandi e lo concepisce solo come potere d i n o n peccare. II motive, per c u i A n s e l m o r i f i u t a questa definizione, e che l a l i b e r t ä e u n pregio, u n valore; c'e anche i n D i o e n e g l i angeli confermati i n g r a z i a , i q u a l i n o n possono peccare. II peccato, i n f a t t i , e u n male, u n a negazione, q u i n d i i l potere d i peccare e u n difetto. P e r c i ö e p i ü l i b e r a l a v o l o n t ä che non p u ö v e n i r meno a l l a s u a r e t t i t u d i n e che n o n q u e l l a che p u ö abbandonarla. II poter dunque peccare che d i m i n u i s c e l a l i b e r t ä , n o n p u ö f a r parte d e l l a l i b e r t ä stessa. A n s e l m o - chiamato "alter Augustinus" - n o n vuole che s i t r a d u c a questo potere d i fare o d i n o n fare i n u n a potentia peccandi et non

peccandi, poiche l a l i b e r t ä e u n a perfezione, e i l potere d i peccare e u n a

imperfezione. II "poter peccare" n o n f a parte d e l l a v e r a l i b e r t ä m a , a n z i , l a d i m i n u i s c e : i n r e a l t ä , i n f a t t i , essa vale come un'impotenza, e u n non-potere^'^. II "poter peccare", q u i n d i , n o n s i p u ö considerare elemento essenziale d e l l a l i b e r t ä - come h a voluto s. Agostino - esso f a parte del libero a r b i t r i o come c a p a c i t ä d i scelta, m a e p r o w i s o r i o . E i n f a t t i destinato ad essere superato d a l l a v e r a l i b e r t ä , consistente n e l volere solo i l bene. P u ö d a r s i che d a u n i m p e r f e z i o n e , come e l a l i b e r t ä , consegua accidentalmente un'imperfezione, come e i l potere d i peccare, m a n o n e possibile che l a l i b e r t ä consista n e l potere d i peccare o d i n o n peccare. L a l i b e r t ä e i l potere d i aderire a l bene: "potestas s e r v a n d i r e c t i t u d i n e m v o l u n t a t i s propter i p s a m rectitudinem"^^. Se n o n che s i presenta q u i a d A n s e l m o - come a t u t t i colore che identificano l a l i b e r t ä con l a v o l o n t ä ragionevole, l a v o l o n t ä r e t t a - u n a d i f f i c o l t ä : se l a l i b e r t ä e i l potere d i serbare l a rettitudine del volere, l a v o l o n t ä che pecca n o n s a r ä l i b e r a , e a l l o r a s i d o v r ä dire che l'uomo, quando f a i l m a l e n o n e libero, e n o n s i p o t r ä ritenerlo responsabile dei suoi peccati. A n s e l m o risponde n e l modo seguente: c h i pecca, "iuste reprehenditur, quia... n o n

De libertate arbitrii, c. 3.

S. Vanni Rovighi, Libertä e libero arbitrio in S. Anselmo dAosta, in: Studi di Filosofia Medievale, vol. I, Milano 1978, p. 51.

(5)

II problema della libertä in s. Anselmo d'Aosta 273

a l i q u a re cogente, n o n a l i q u a necessitate, sed sponte peccavit. Peccavit autem per a r b i t r i u m s u u m quod erat l i b e r u m ; sed n o n per hoc unde l i b e r u m erat... sed per potestatem q u a m habebat peccandi, q u a nec ad peccandi l i b e r t a t e m i u v a b a t u r nec a d peccandi s e r v i t u t e m cogebatur"^^. S e m b r a dunque che a l l a radice d e l l a l i b e r t ä come potere d i adesione a l bene s t i a u n a l i b e r t ä come indeterminazione, come potere radicale d i optare per u n a cosa o per l'altra^^, e questo potere e u n a perfezione, perche e i n certo modo, u n avere d a se l a p r o p r i a determinazione, u n autodeterminarsi^^.

N e l De libertate arbitrii si possono distinguere quattro m o m e n t i essenziali. N e l p r i m o viene elaborata l a definizione d e l l a l i b e r t ä . Benche v i s i a d i f f e r e n z a t r a i l libero a r b i t r i o degli u o m i n i e quelle d i D i o e degli angeli b u o n i , l a definizione d i questa l i b e r t ä secondo A n s e l m o deve t u t t a v i a , i n quanto tale, essere l a m e d e s i m a i n t u t t i i casi^^. V i e n e stabilito, i n n a n z i t u t t o , che l a l i b e r t ä n o n p u ö consistere n e l "potere d i peccare e n o n peccare", per due m o t i v i : D i o e g l i angeli che n o n possono peccare, non sarebbero l i b e r i , i l che e assurdo; inoltre u n a v o l o n t ä che non p u ö peccare e p i ü l i b e r a d i q u e l l a che p u ö peccare: "chi possiede ciö che g l i e conveniente e utile i n modo tale d a non poterlo perdere e p i ü libero d i c h i possiede l a stessa cosa i n modo tale da poterla perdere e da poter essere indotto a compiere ciö che n o n e conveniente ne utile"^^. A d a m o e Tangelo ribelle hanno peccato "spontaneamente", cioe per l i b e r a scelta, m a n o n i n v i r t ü d i ciö, per c u i l a scelta e veramente l i b e r a , ossia per i l "potere d i non peccare": " L a n a t u r a u m a n a e q u e l l a angelica hanno peccato per l a p r i m a v o l t a s i a i n v i r t ü d e l l a p o s s i b i l i t ä d i peccare, s i a spontaneamente, cioe per libero a r b i t r i o , e non per n e c e s s i t ä " ^ ^ Q u e s t ' u l t i m a l i b e r t ä , i n f a t t i , f u data all'uomo e aH'angelo, perche volessero ciö che dovevano volere, cioe per conservare l a rettitudine per se stessa e n o n per altro. L a l i b e r t ä del a r b i t r i o si deve p e r c i ö definire come " i l potere d i conservare l a rettitudine d e l l a v o l o n t ä per l a rettitudine stessa"^^. Depo i l peccato Fuomo perde l a rettitudine, m a conserva questo potere, cosi come conserva sempre l a ragione e l a v o l o n t ä .

''Ibid.,c. 2.

De casu diaboli, c. 27.

^® Cur Deus homo, II, c. 10. T. Styczen aggiunge qui: "che cosa significa essere una persona hbera? Non significa questo essere se stesso?", Wolnosc w horyzoncie prawdy. W sprawie filozoficznych podstaw teologii moralnej, "Roczniki Filozoficzne", t. XLVII, z. 2, 1999, p. 261. De libertate arbitrii, c. 1. ^Ubid., c. 1. ''^Ibid., c. 2. ^^Ibid.,c. 3. Forum 2003 - 18

(6)

I n u n secondo momento s i d i m o s t r a che l a v o l o n t ä u m a n a e sempre l i b e r a , cioe "potente", anche quando sembra v i t t i m a inerte d e l l a tentazione: "Nessuno abbandona l a r e t t i t u d i n e se n o n volendo"^^. I n f a t t i n o n s i puo volere n o n volendo, p e r c i ö n o n s i p u ö perdere l a r e t t i t u d i n e senza volere; l a v o l o n t ä p u ö essere v i n t a solo d a se stessa. N e p p u r e D i o potrebbe togliere a l l a v o l o n t ä l a s u a r e t t i t u d i n e , perche s i contraddirebbe: " L ' i n t e r a sostanza che h a create d a l n u l l a , D i o l a p u ö certamente r i c o n d u r r e a l n u l l a , m a senza dubbio n o n p u ö togliere l a r e t t i t u d i n e a d u n a v o l o n t ä che l a possiede"^^. N u l l a p e r c i ö e p i ü libero d i u n a v o l o n t ä retta, perche n e s s u n a "forza estranea" le p u ö togliere l a r e t t i t u d i n e .

I n u n terzo momento viene risolto i l problema del rapporto t r a peccato e l i b e r t ä . Quando l a v o l o n t ä l i b e r a perde, per p r o p r i a i n i z i a t i v a , l a r e t t i t u d i n e , s i dice "schiava del peccato". Ciö v u o l dire che n o n p u ö recuperare l a r e t t i t u d i n e se D i o , da c u i Tha i n origine r i c e v u t a , n o n g l i e l a r i d o n a : "Come n e s s u n a v o l o n t ä , p r i m a d i avere l a r e t t i t u d i n e , h a potuto conseguirla, se D i o n o n glieFha donata, cosi, quando Tabbandona depo a v e r l a r i c e v u t a , n o n l a p u ö recuperare, se D i o n o n l a r e s t i t u i s -ce"^^. D u n q u e n e l peccatore, l i b e r t ä e s c h i a v i t ü stanno i n s i e m e senza contraddizione; i l peccatore e schiavo, perche n o n p u ö recuperare d a se l a r e t t i t u d i n e , a c u i h a spontaneamente r i n u n c i a t o , ed e libero, perche m a n t i e n e sempre i l potere d i conservare q u e l l a r e t t i t u d i n e , d i c u i n o n p u ö essere p r i v a t e per opera d ' a l t r i . A n c h e n e l l a s c h i a v i t ü del peccato, dunque, l a c r e a t u r a razionale r i m a n e sempre n a t u r a l m e n t e l i b e r a . I n ogni caso i l peccatore e p i ü libero d i quanto s i a schiavo, perche m a n t i e n e i n ogni caso q u e l l a potestas che c a r a t t e r i z z a l a l i b e r t ä : "L'uomo possiede sempre l a l i b e r t ä dell'arbitrio; p e r ö n o n sempre e ,schiavo del peccato', m a solo quando n o n h a l a r e t t a volontä"^^.

I n u n quarto momento, i n f i n e , s i p u ö tornare s u l l a d e f i n i z i o n e s t a b i l i t a n e l p r i m o momento per notare che essa e v a l i d a e completa per genere e differenze, sieche n o n le s i deve ne aggiungere ne togliere n u l l a .

4. L i b e r t ä u m a n a , grazia e predeterminazione. V o l e r e e potere rimangono i n Agostino r a d i c a l m e n t e d i s t i n t i e soltanto l a g r a z i a sopraggiunge a c o n c i l i a r l i , a sanare l a m a l a t t i a d e l l ' a n i m a e consentire p e r c i ö a l l a v o l o n t ä d i accedere a l l a libertas maior. P e r Agostino, come e noto, l a g r a z i a n o n toglie, m a consolida e perfeziona i l libero a r b i t r i o .

Ibid., c. 5. Ibid., c. 8. Ibid., c. 10. Ibid., c. 12.

(7)

II problema della libertä in s. Anselmo d'Aosta 275

A n s e l m o p u ö invece rivendicare, per l a l i b e r t ä , u n a potestas i n senso forte, rintatta p o s s i b i l i t ä d i u n a determinazione deU'uomo a l bene che "neppure D i o " p u ö togliere^^. A U ' i n i z i o del De libertate arbitrii i l discepolo domanda: "Poiche sembra che i l libero arbitrio s i a incompati-bile con l a g r a z i a , l a predestinazione e l a prescienza d i D i o , v o r r e i sapere cosa s i a l a l i b e r t ä d i arbitrio, e se l'abbiamo sempre". L ' i n d a g i n e s u l libero a r b i t r i o nasce dunque d a l problema d i conciliare l a l i b e r t ä della c r e a t u r a con l a n e c e s s i t ä d e l l a g r a z i a , d e l l a predestinazione e d e l l a prescienza d i v i n a . L a risposta a l problema e d a t a d a A n s e l m o n e l l ' u l t i -m a sua opera De concordia praescientiae et praedestinationis et gratiae

Dei cum libero arbitrio. A n s e l m o distingue tre problemi: prescienza

d i v i n a e libero a r b i t r i o umano, predestinazione e libero arbitrio, g r a z i a e libero a r b i t r i o .

E possibile i l libero a r b i t r i o , se D i o g i ä sa come si c o m p o r t e r ä l'uomo? Se D i o conosce, e con conoscenza i n f a l l i b i l e , tutto ciö che a v v e r r ä , come p o t r ä esser libero u n mio atto? Se D i o prevede che io c o m p i r ö u n certo atto, quell'atto s i v e r i f i c h e r ä necessariamente, q u i n d i non d i p e n d e r ä d a me i l f a r l o essere o non essere. Q u i A n s e l m o spiega che i l sorgere del sole h a l a n e c e s s i t ä precedente, perche non p u ö non a w e n i r e , e anche l a n e c e s s i t ä seguente, perche, mentre i l sole sorge, non p u ö non sorgere. L a prescienza d i v i n a non da, dunque, l a n e c e s s i t ä a g l i eventi, q u i n d i p u ö estendersi, e s i estende anche a g l i a t t i l i b e r i . U n altro argomento per dimostrare che sono conciliabili l a prescienza d i v i n a e l a l i b e r t ä degli a t t i u m a n i s i fonda s u l l a considerazione d e U ' e t e r n i t ä d e l l a conoscenza d i v i n a , a l l a quale tutto e eternamente presente. N o i p a r l i a m o d i prescienza e d i a w e n i m e n t i f u t u r i , m a i n D i o n o n c'e passato, presente e f u t u r e . Come u n a zona d e l l a t e r r a e i l l u m i n a t a successivamente d a l sole, m a resta sempre l a stessa, cosi g l i a w e n i m e n -t i n e l mondo crea-te si susseguono, m a n e l l a conoscenza d i v i n a non c'e u n p r i m a e u n poi. Come i l tempo presente contiene i n se m o l t i l u o g h i , cosi I'unico eterno presente contiene t u t t i i t e m p i . Se esprimiamo l a conoscenza e l a v o l o n t ä d i v i n a con v e r b i del passato, non e perche i n D i o ci s i a u n p r i m a e u n poi, m a perche i l passato, come ciö che o r m a i non m u t a p i ü , h a u n a certa s o m i g l i a n z a con l ' i m m u t a b i l i t ä dell'eterno presente. U n u l t i m o problema s u i r a p p o r t i f r a prescienza d i v i n a e liber-t ä u m a n a e se l a prescienza d i v i n a dipende dalle cose conosciuliber-te o se queste dipendano d a l l a conoscenza che D i o ne h a . O r a D i o non p u ö dipendere d a altro, e n u l l a esiste, se non perche D i o lo f a essere, q u i n d i sono le cose che dipendono d a l l a prescienza d i v i n a , e non viceversa. M a

M. Corbin, De Vimpossihle en Dieu, Lecture du 8^ chapitre du dialogue de saint Anselme sur la liberte, "Revue des Sciences Phil, et Theol", 66 (1982) p. 523 ss.

(8)

a l l o r a ne segue che D i o f a essere anche le cattive azioni. A n s e l m o r i c o r d a ciö che h a detto n e l De casu diaboli a proposito del male: i l m a l e n o n e u n a r e a l t ä , m a u n a negazione. D a D i o viene l a v o l o n t ä delFuomo ed ogni suo atto, s i a esso buono o cattivo. P e r quelle che h a d i essere ogni atto d i v o l o n t ä viene d a D i o ed e buono; quelle che i n esso c'e d i m a l e e u n non-essere, e l a m a n c a n z a d i q u e l l a g i u s t i z i a che dovrebbe avere^^. A l l a d i f f i c o l t ä che D i o n o n f a essere a t t i moralmente c a t t i v i , A n s e l m o risponde ricorrendo a l l a distinzione f r a i v a r i s i g n i f i c a t i d i

facere, e quando s i dice che D i o f a essere u n atto cattivo s i v u o l dire che

10 permette. G i ä n e l l a p r i m a questione A n s e l m o aveva detto che D i o f a essere ciö che i n atto c'e d i positivo, n o n i l male, che e u n a negazione^^.

Depo aver distinto n e l l a v o l o n t ä Vinstrumentum che e l a stessa f a c o l t ä d i volere, l a affectio che e l a piega, l'orientamento d e l l a f a c o l t ä a u n certo tipo d i a t t i , e Vusus instrumenti che e l'atto stesso d i v o l o n t ä , A n s e l m o osserva che t u t t i e tre questi m o m e n t i d e l l a v o l o n t ä sono b e n i e che i l m a l e consiste solo nell'inversione dell'ordine dei beni, n e l

deserere l a g i u s t i z i a per l a f e l i c i t ä . V o l e r l a f e l i c i t ä secondo s. A n s e l m o

n o n e male, m a e m a l e a m a r e meno l a g i u s t i z i a d e l l a f e l i c i t ä , abbando-nare u n valore superiore per uno inferiore. O r a questo deserere e u n a negazione e come tale n o n dipende d a D i o : D i o q u i n d i n o n c i f a compiere 11 male, n o n c i predestina a l male, m a solo a l bene: l'abbandono d e l bene viene solo d a n o i . L a predestinazione a l bene n o n toglie affatto l a n o s t r a l i b e r t ä , poiche, predestinandoci, D i o n o n f a altro che creare e conservare i n n o i q u e l l a l i b e r t ä che e potere d i aderire a l bene.

5. Valutazione. L ' o p e r a d i s. A n s e l m o e u n a delle g r a n d i s i n t e s i filosofico-teologiche scolastiche. L a riflessione d i A n s e l m o parte esattamente d a l punto d i a r r i v e d i Agostino, da c u i eredita due d i s t i n t e n o z i o n i d i l i b e r t ä : u n a minore o d i "auto-determinazione" e u n a maggio-re 0 d i "auto-perfezione"^^. A n s e l m o cerca u n a l i b e r t ä "generica", cioe u n a definizione adattabile a d ogni casp particolare. Secondo l u i l a l i b e r t ä consiste n e l potere d i conservare l a r e t t i t u d i n e d e l l a v o l o n t ä per l a r e t t i t u d i n e stessa". A n s e l m o n o n sembra r i s e n t i r e l ' i n f l u s s o d i Scoto E r i u g e n a , perche le sue f o n t i e l a s u a i s p i r a z i o n e sono diverse d a quelle d i Scoto. L a f ö n t e p r i n c i p a l e d i A n s e l m o e s. Agostino, m a s i r i v e l a anche l ' o r i g i n a l i t ä d i questo scrittore, che r i p e n s a sempre i n modo personale i l p a t r i m o n i o d e l l a tradizione e che, per l a felice unione d i logica sottile e d i p r o f o n d i t ä m e t a f i s i c a , d i chiarezza d i pensiero e d i

De concordia, I, 7. Ibid., II, 2.

(9)

Problem wolnosci wedlug sw. Anzelma z Aosty 277

coscienza dei l i m i t i del pensiero stesso, d i profonda ed acuta elaborazio-ne d e l l a d o t t r i n a etica, ci sembra debba essere ritenuto u n grande pensatore^\ A n s e l m o h a veramente posto u n punto fermo n e l l a considerazione medievale d e l l a l i b e r t a . N e h a stabilito l a definizione, h a dimostrato che Tuomo l a possiede sempre, i n f i n e h a spiegato q u a l i difierenze s i producono, n e l l a v o l o n t ä u m a n a , se s i h a o non si h a q u e l l a rettitudine, per l a c u i conservazione l a l i b e r t ä e stata d a t a a l l a creatura razionale.

H e n r y k M A J K R Z A K

P R O B L E M W O L N O S C I W E D L U G SW. A N Z E L M A Z A O S T Y

Streszezenie

W sredniowiecznej spekulacji, w ktorej m i a l u d z i a l rowniez i sw. A n z e l m z C a n t e r b u r y (doctor magnificus), m o z n a w y r ö z n i c dwie g l ö w n e pozycje CO do z a g a d n i e n i a wolnosci czlowieka. Tendencja w o l u n t a r y -styczna glosila p r y m a t w o l i n a d i n t e l e k t e m , a wolnosc pojmowala j a k o niezaleznosc w o l i od m o t y w ö w i n t e l e k t u a l n y c h , natomiast tendencja i n t e l e k t u a l n a glosila p r y m a t u m y s l u czlowieka n a d jego w o l ^ . W o l a jest w o l n a , o ile jest zdolna do autodeterminacji w obliczu r o z n y c h m o t y w ö w .

Öw. A n z e l m z C a n t e r b u r y b y l p i e r w s z y m w i e l k i m filozofem, jakiego wydalo sredniowiecze po J a n i e Szkocie E r i u g e n i e . Z a g a d n i e n i u wolnosci w o l i poswi^cil on sporo u w a g i , bo przeciez d l a m y s l i chrzescijahskiej problem liberum arbitrium s t a l s i ^ j u z od p o c z ^ t k ö w chrzescijahstwa czyms bardzo w a z n y m . Z y s k a l on n a wadze, gdy powstala k o n t r o w e r s j a m i ^ d z y P e l a g i u s z e m - k t ö r y negowal istnienie grzechu pierworodnego, a rownoczesnie bezpardonowo b r o n i l liberum arbitrium a sw. A u g u -stynem. W t e d y to powstalo zagadnienie s t o s u n k u l a s k i do wolnosci czlowieka. Öw. A n z e l m doskonale z d a w a l sobie sprawy z tej biegunowos-ci, 0 c z y m s w i a d c z y jego slowa: „kiedys b y l i p y s z n i , w e d l u g k t ö r y c h cnota m o r a l n a bazuje t y l k o n a liberum arbitrium, natomiast w n a s z y c h czasach w i e l u jest t a k i c h , k t o r z y w a t p i ^ w samo istnienie liberum

(10)

coscienza dei l i m i t i del pensiero stesso, d i profonda ed acuta elaborazio-ne d e l l a d o t t r i n a etica, ci sembra debba essere ritenuto u n grande pensatore^\ A n s e l m o h a veramente posto u n punto fermo n e l l a considerazione medievale d e l l a l i b e r t a . N e h a stabilito l a definizione, h a dimostrato che Tuomo l a possiede sempre, i n f i n e h a spiegato q u a l i difierenze s i producono, n e l l a v o l o n t ä u m a n a , se s i h a o non si h a q u e l l a rettitudine, per l a c u i conservazione l a l i b e r t ä e stata d a t a a l l a creatura razionale.

H e n r y k M A J K R Z A K

P R O B L E M W O L N O S C I W E D L U G SW. A N Z E L M A Z A O S T Y

Streszezenie

W sredniowiecznej spekulacji, w ktorej m i a l u d z i a l rowniez i sw. A n z e l m z C a n t e r b u r y (doctor magnificus), m o z n a w y r ö z n i c dwie g l ö w n e pozycje CO do z a g a d n i e n i a wolnosci czlowieka. Tendencja w o l u n t a r y -styczna glosila p r y m a t w o l i n a d i n t e l e k t e m , a wolnosc pojmowala j a k o niezaleznosc w o l i od m o t y w ö w i n t e l e k t u a l n y c h , natomiast tendencja i n t e l e k t u a l n a glosila p r y m a t u m y s l u czlowieka n a d jego w o l ^ . W o l a jest w o l n a , o ile jest zdolna do autodeterminacji w obliczu r o z n y c h m o t y w ö w .

Öw. A n z e l m z C a n t e r b u r y b y l p i e r w s z y m w i e l k i m filozofem, jakiego wydalo sredniowiecze po J a n i e Szkocie E r i u g e n i e . Z a g a d n i e n i u wolnosci w o l i poswi^cil on sporo u w a g i , bo przeciez d l a m y s l i chrzescijahskiej problem liberum arbitrium s t a l s i ^ j u z od p o c z ^ t k ö w chrzescijahstwa czyms bardzo w a z n y m . Z y s k a l on n a wadze, gdy powstala k o n t r o w e r s j a m i ^ d z y P e l a g i u s z e m - k t ö r y negowal istnienie grzechu pierworodnego, a rownoczesnie bezpardonowo b r o n i l liberum arbitrium a sw. A u g u -stynem. W t e d y to powstalo zagadnienie s t o s u n k u l a s k i do wolnosci czlowieka. Öw. A n z e l m doskonale z d a w a l sobie sprawy z tej biegunowos-ci, 0 c z y m s w i a d c z y jego slowa: „kiedys b y l i p y s z n i , w e d l u g k t ö r y c h cnota m o r a l n a bazuje t y l k o n a liberum arbitrium, natomiast w n a s z y c h czasach w i e l u jest t a k i c h , k t o r z y w a t p i ^ w samo istnienie liberum

(11)

278 Henryk Majkrzak

arbitrium i odwoluje s i ^ t y l k o do l a s k i " (JDe concordia III, 1). S w .

A u g u s t y n , do k t ö r e g o n a w i y z u j e sw. A n z e l m , nie w i d z i a l sprzecznosci m i y d z y wolnoscia^ a l a s k ^ , k t ö r a nie t y l k o , ze nie p r z e k r e s l a wolnosci, ale wspomaga.

W calej t r a d y c j i Ojcöw K o s c i o l a j a k i okresu S c h o l a s t y k i liberum

arbitrium n a l e z y do istoty rozumnej n a t u r y , z a r ö w n o a n i o l ö w , j a k

i c z l o w i e k a . Z jednej strony w i d z i a n o w n i m psychologiczny w a r u n e k godnosci czlowieka, k t ö r y p r z e k r a c z a swiat z w i e r z y t , m o r a l n y w a r u n e k z a s l u g i i nasladowanie wolnosci B o g a , a z drugiej strony w i d z i a n o w n i m niedoskonalosc stworzenia, k o r z e h niestalosci c z l o w i e k a i zdol-nosc grzeszenia.

Öw. A u g u s t y n , do k t ö r e g o n a w i ^ z e sw. A n z e l m (alter Augustinus), o d r ö z n i a libertas, c z y l i zdolnosc do u n i k a n i a z l a , od liberum arbitrium, c z y l i zdolnosci d o k o n y w a n i a w y b o r u . P i e r w s z a t w o r z y w i ^ k s z ^ wolnosc i p r z e j a w i a s i ^ w „ n i e m o z l i w o s c i grzeszenia", n a t o m i a s t d r u g a s t a n o w i m n i e j s z ^ wolnosc i p r z e j a w i a s i ^ w „mozliwosci niegrzeszenia". R e f l e k s j a sw. A n z e l m a n a t e m a t wolnosci w o h wychodzi z miejsca, do k t ö r e g o doszedl sw. A u g u s t y n , po k t ö r y m przejmuje koncepcja mniejszej w o l -nosci, c z y l i zdolnosci do autodeterminacji, i koncepcja w i ^ k s z e j wol-nosci, c z y l i zdolnosci do samodoskonalenia s i ^ . S z u k a j ^ c jednej, w s p ö l n e j d e f i n i c j i wolnosci, sw. A n z e l m doszedl do p r z e k o n a n i a , ze „wolnosc polega n a zdolnosci do zachowania prawosci w o l i ze w z g l y d u n a s a m ^ prawosc". Oryginalnosc tej d e f i n i c j i polega nie t y l k o n a jednoczeniu i uproszczeniu d e f i n i c j i wolnosci, ale i n a t w o r z e n i u „ b e z i n t e r e s o w n e j " moralnosci, gdyz z a r ö w n o sw. A u g u s t y n j a k i scholastyka, zapocz^tko-w a n a przez A n z e l m a , m ö zapocz^tko-w i l y o d z i a l a n i u ze zapocz^tko-w z g l y d u n a cel j a k i m jest szcz^scie czlowieka. Öw. A n z e l m m ö w i o trudnosci w y n i k a j ^ c e j z d e f i -n i o w a -n i a liberum arbitrium j a k o „zdol-nosci do grzesze-nia i - niegrzesze-n i a " . O t ö z potestas peccaniegrzesze-ndi niegrzesze-nie t w o r z y czQSci p r a w d z i w e j wolniegrzesze-nosci, ale

wrqcz przeciwnie, z m n i e j s z a i% gdyz jej zaprzecza. N i e moze ona r ö w

-niez sluzyc do d e f i n i o w a n i a wolnosci B o g a i a n i o l ö w , z b a w i o n y c h i czlo-w i e k a . Öczlo-w. A n z e l m idzie t u sladem Boecjusza, k t ö r y t czlo-w i e r d z i l , ze m n i e j potQzny jest ten, k t ö r y moze czynic dobro i zlo, od tego, k t ö r y moze czynic t y l k o dobro. A n z e l m nie p r z e k r e s l a augustyhskiego d u a l i z m u m i y d z y liberum arbitrium i libertas, gdyz jeden z jego t r a k t a t ö w nosi t y t u l De libertate arbitrii, a nie De libero arbitrio, a t y m s a m y m w s k a z u j e n a to, ze chce pisac o wolnosci, a nie o arbitrium, k t ö r e pojmuje j a k o zdolnosc do w y b o r u i spontanicznosc chcenia. O d r ö z n i a on

arbitrium od wolnosci arbitrium. W e d l u g niego wolnosc nie polega n a

m o z l i w o s c i grzeszenia i niegrzeszenia, gdyz w t a k i m p r z y p a d k u nie dotyczylaby B o g a i a n i o l ö w , ale n a prawosci w o l i ze w z g l y d u n a sam^, prawosc. N a w e t B ö g nie m ö g l b y tej prawosci przekreslic, gdyz nie moze O n przeczyc s a m sobie. N i e nie jest w i ^ c bardziej wolnego od prawej

(12)

w o l i , gdyz z a d n a s i l a z e w n ^ t r z n a nie moze zniszczyc tej prawosci. G d y w o l n a w o l a t r a c i z wlasnej i n i c j a t y w y s w o j ^ prawosc, to wtedy staje s i ^ ona n i e w o l n i c ^ grzechu. A n z e l m o m a w i a nastepuj^ce t y p y wolnosci: w o l -nosc niestworzon^, k t ö r a jest t y l k o w B o g u , wol-nosc stworzony, k t ö r a posiada prawosc n a d w a sposoby: u t r a c a l n ^ (u a n i o l ö w p r z e d p r ö b ^ i u l u d z i p r z e d i c h smierci^) oraz nieutracalng^ (aniolowie w y b r a n i i l u d z i e zbawieni). Wolnosc stworzona nie posiada prawosci w d w ö c h p r z y p a d -k a c h : gdy jest do o d z y s -k a n i a (ludzie w zyciu doczesnym) i nie do od-z y s k a n i a (aniolowie odtr^ceni i odtraceni ludod-zie). A n od-z e l m jest prod-zekona- przekona-ny, ze t y l k o wtedy m o z n a powiedziec o B o g u , aniolach i czlowieku, ze s^ w o l n i - chociaz w r o z n y s p o s ö b - gdy m o z n a podac w s p ö l n y d e f i n i c j i wolnosci, k t ö r a odnosilaby s i ^ do B o g a , a n i o l ö w i czlowieka. P o n i e w a z B o g i dobrzy aniolowie nie m o g ^ grzeszyc, dlatego tez „mozliwosc grze-szenia" nie moze wchodzic w zakres poszukiwanej d e f i n i c j i wolnosci. Zdolnosc grzeszenia a n i nie tworzy wolnosci, a n i nawet nie stanowi cz^sci wolnosci w o l i . P i e r w s z y czlowiek i u p a d l y a n i o l u c z y n i l i s i ^ „ n i e w o l n i k a m i grzechu", jednakze nie mogli w sobie zniszczyc n a t u r a l n e j wolnosci arbitrium. D o p ö k i chcieli tego, czego p o w i n n i chciec, zachowy-w a l i prazachowy-wosc szachowy-wojej zachowy-w o l i . Ostatecznie A n z e l m dochodzi do p r z e k o n a n i a , ze „wolnosc arbitrium polega n a w l a d z y zachowania prawosci w o l i d l a samej prawosci". R o z u m n e stworzenie moze opuscic prawosc w o l i jedynie dlatego, ze tego chce, gdyz prawosc w o l i polega n a „ c h c e n i u tego, czego s i ^ powinno chciec", a z tego w y n i k a , ze m o z n a odrzucic w o l ^ t y l k o inng^ w o l ^ . Z a d n a w i ^ c p o k u s a nie moze pozbawic w o l i jej prawosci, j e z e l i ona tego nie chce. W o l a moze stac s i ^ ofiarg^ pokusy, ale t y l k o w w y n i k u wlasnej decyzji, a nie w s k u t e k zewnytrznego n a c i s k u . T y l k o t a w o l a stworzona jest p r a w a , k t ö r a pragnie tego, czego B ö g pragnie od n i e j , by chciala. T a k wiyc nie nie jest bardziej wolnego od p r a w e j , dobrej w o l i . J e d n a k z e r a z u t r a c o n a prawosc w o l i nie moze byc o d z y s k a n a przez czlo-w i e k a bez pomocy B o g a .

D e f i n i c j a A n z e l m a zdaje siy nie dostrzegac pierwotnego znaczenia pojycia „wolnosc". A u g u s t y n p o d k r e s l a l d w a aspekty liberum arbitrium, a m i a n o w i c i e , ze jest ono facultas rationis et voluntatis oraz ze polega n a pierwotnej moznosci w y b o r u m i y d z y dobrem a zlem. D e f i n i c j a sw. A u g u s t y n a , k t ö r y t r a k t u j e liberum arbitrium jako w l a d z y r o z u m u i w o l i , z a pomocy ktorej m o z n a wybierac dobro l u b zlo, jest w a z n a , gdy bierze siy pod uwagy a k t y w o l i od momentu, gdy r o z w a z a siy j ^ j a k o w y b ö r m i y d z y d w i e m a r z e c z a m i p r z e c i w n y m i . D e f i n i c j a t a m a wartosc d l a stworzeh r o z u m n y c h , ale nie w s t o s u n k u do B o g a , k t ö r y nie moze wybierac m i y d z y dobrem a z l e m , gdyz zawsze w y b i e r a t y l k o dobro. G d y A n z e l m m ö w i , ze „wolnosc jest wladzy", to rozumie t e r m i n potestas w l a s n i e w t y m d r u g i m znaczeniu, c z y l i j a k o e f e k t y w n ^ sily. W konse-k w e n c j i zdolnosc w y b o r u z l a - w e d l u g A n z e l m a - nie oznacza wolnosci, ale jej umniejszenie. P r a g n i e n i e tego, co jest uzyteczne i d^zenie do

(13)

280 Henryk Majkrzak

szczyscia samo w sobie nie jest zle, a nawet jest czyms glyboko w p i s a -n y m w -n a t u r y czlowieka. J e d -n a k z e z l e m jest prag-nie-nie dobrobytu i szczyscia bez r ö w n o c z e s n e g o p r a g n i e n i a prawosci i sprawiedliwosci. Zlo m o r a i n e polega t u n a t y m , ze nie chce siy wiykszego dobra. A n z e l m m i a l t u n a m y s l i nie wolnosc naturaln^,, ale wolnosc od n y d z y i w i n y .

Cytaty

Powiązane dokumenty

It will not be correct, it seems, to exclude a possibility, that the decrease in number of witnesses from five under the Justinian law to three in the quoted Byzantine sources

The potential of the isolated bacterial strains in the removal of organic compounds present in the Qatari GTL process water using pure and mixed cultures was evaluated.. The GTL

Nim jednak Oberth zakończył tu prace, zadanie rozwiązano już w Peenemünde, a wynalazca znalazł się znów na uboczu.. Był już wtedy zbyt daleko wprowadzony w

Dlatego też jedynie na podstawie obserwowanych trendów zmian liczby ludności, przyrostu naturalnego i salda migracji w latach 1970-1995 spróbują wskazać możliwości dalszego

For a journey with multiple legs, the total travel time (of the transit part of a journey) includes the waiting time at the origin stop, the in-vehicle time for the first leg,

Average and local measurements show the important influence of local obstructions on heat transfer between a sphere in the packed bed and the coolant

Być może Legnickie Dni Kultury Kresowej przyczynią się w efekcie do takiego stanu świadomości samorządowców oraz kierownictw placówek i instytucji kultury,

(We assume that long-term changes in soil moisture are small relative to the other terms.) Considering the entire global land surface at these time scales, the forward and