Biuletyn teologicznomoralny

Zbigniew Teinert, Janina

Słomińska, Franciszek Greniuk,

Alojzy Marcol

Biuletyn teologicznomoralny

Collectanea Theologica 62/4, 97-109

C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 62 (1992) f a s e . IV

BIULETYN TEOLOGICZNOMORALNY

Z a w a r to ś ć : I. S P R A W O Z D A N IA . 1. S p r a w ie d liw o ś ć w e w sp ó łc z e sn y m św ie c ie . 25 M ię d z y n a r o d o w y K o n g r e s T e o lo g ó w M o r a listó w — 2. M ię d z y n a ro d o w e s p o tk a n ie w R ie ti. II. O M Ó W IE N IA . N a jn o w s z e p u b lik a c je w ło sk o ję z y c z n e z z a k r e s u te o lo g ii m o r a ln e j.* I. S P R A W O Z D A N IA 1. S p r a w ie d liw o ś ć w e w sp ó łc z e sn y m św ie c ie 25 M ię d z y n a ro d o w y K o n g r e s T e o lo g ó w M o r a listó w W d n ia c h o d 19 do 23 s ie r p n ia 1991 r o k u o d b y ł się w E r fu r c ie , n a t e r e ­ n ie d a w n e j N R D , o r g a n iz o w a n y w c y k lu d w u le tn im K o n g r e s M o r a listó w i E ty k ó w S p o łe c z n y c h n ie m ie c k ie g o o b s z a r u ję z y k o w e g o . T r a d y c y jn y m ju ż z w y c z a je m g o ść m i K o n g r e s u b y li p r z e d s ta w ic ie le w ie lu k r a jó w E u r o p y W sc h o d n ie j i Z a c h o d n ie j, w t y m t a k ż e p ię ć o só b z P o lsk i. S p o t k a n ie z o rg a n iz o w a n o w K a t o lic k im S e m in a r iu m D u c h o w n y m w E r ­ fu r c ie , in k o r p o r o w a n y m w S t u d iu m F ilo z o fic z n o -T e o lo g ic z n e n a p r a w a c h p a p ie sk ie g o w y d z ia łu te o lo g ic z n e g o . G o s p o d a r z s p o t k a n ia , p r o f, d r W ilh e lm E r n s t , w p r o w a d z ił z e b ra n y c h w t e m a ty k ę K o n g r e s u c h a r a k t e r y z u ją c p r z y ty m s a m o m ie jsc e , w k tó r y m o d b y w a się K o n g r e s , o r a z ro lę, ja k ą E r f r u t , w k t ó r y m z n a jd u je się je d y n y w y ż sz y z a k ła d te o lo g ic z n y w b y łe j N R D , m ó g łb y s p e łn ia ć w z je d n o c z o n y m p a ń st w ie n ie m ie c k im . N a ty m tle u z a s a d n ił w y b ó r t e m a tu o b r a d : S p r a w i e d l i w o ś ć w n o w e j s y t u a c j i N ie m ie c i E u r o p y .

P r z y p o m n ia ł, ż e ż y c ie te o lo g ic z n e m a w E r f u r c ie w y ją t k o w o d łu g ą i g łę b o k ą t r a d y c ję ; t u t a j i s t n ia ł w sz a k je d e n z n a js t a r s z y c h u n iw e r sy te tó w n ie m ie c k ic h , a w s a li, z w a n e j „ C o e lic u m ” , n ie p r z y p a d k o w o w y b r a n e j w k o m p le k sie w sp a n ia ły c h z a b u d o w a ń g o ty c k ie j k a t e d r y n a m ie js c e in a u g u r a c ji s p o t k a n ia , w r o k u 1509 w y g ło sił sw ó j p ie r w s z y w y k ła d d r M a r c in L u te r .

R e k t o r S t u d iu m , p r o f, d r C la u s - P e t e r M ä r z , z a z n a jo m ił z e b r a n y c h ze s ta n e m p r z y g o to w a ń d o o d n o w ie n ia e r f u r c k ie g o u n iw e r sy te tu . M a to n a s t ą ­ p ić w r o k u 1992 z o k a z ji o b c h o d ó w 1 2 5 0 -lecia is tn ie n ia m ia s t a . G łó w n y p r o b le m d la ś r o d o w is k a te o lo g ic z n e g o p o le g a n a ty m , b y o k re ślić , w ja k i sp o só b i w ja k im sto p n iu w o d n o w io n y u n iw e r s y t e t w c ie lić W y d z ia ł T e o lo g ii K a t o lic k ie j, k t ó r y w o sta tn ic h d n ia c h „ r e ż im u d e M a iz ie r e ’a ” u z y s k a ł p r a ­ w a p a ń stw o w e . J e s t to p r o b le m t ru d n y . N ie ch o d zi b o w ie m o k w e s tię ty lk o f o r m a ln e j p r z y n a le ż n o śc i te o lo g ii do u n iw e r sy te tu , co w y d a je się ju ż r o z ­ str z y g n ię te , a le o ro lę , j a k ą te o lo g ia k a to lic k a , K o ś c ió ł i w o g ó le r e lig ia m ia ła b y o d e g r a ć w n o w e j s y t u a c ji p o lity c z n e j, g o sp o d a r c z e j i sp o łe c z n e j g łę b o k ie j d ia s p o r y k a to lic k ie j w t e j c z ę śc i N ie m ie c o r a z w y ją t k o w o z a te iz o - w a n e g o sp o łe c z e ń stw a t e j c z ę śc i k r a ju .

P r o b le m s p r a w ie d liw o ś c i z o sta ł w k a ż d y m z p ię c iu r e f e r a tó w w y g ło sz o ­ n y ch n a K o n g r e s ie u k a z a n y w in n y m a sp e k c ie .

1. K a r l- H e in z D u c k e , p r z e d s ta w ic ie l m ie jsc o w e g o ś r o d o w is k a te o lo ­ g ic z n e g o , m ó w ił o sp r a w ie d liw o ś c i w k o n te k ś c ie z m ia n p o lity c z n y c h w N ie m ­ c zech W sc h o d n ic h o r a z o d ą ż e n ia c h do s p r a w ie d liw o ś c i w z m ie n io n e j s y t u ­ a c j i (T e n d e n z e n z u e in e r n e u e n G e r e c h t i g k e i t n a c h d e r W e n d e ).

lity c z n y m . N ie b y ło to w o ln e sp o łe c z e ń stw o , w k tó r y m p o d m io ty m o g ły b y o d p o w ie d z ia ln ie w sp ó łp r a c o w a ć ze so b ą , le c z sp o łe c z e ń stw o u b e z w ła sn o w o l­ n io n e , w r ę c z „ u p a ń s t w o w io n e ” , j a k to o k r e ś lił m ó w c a . J e d y n y „ w y b ó r ” , ja k i m ia ły je d n o s tk i, to w s p ó łp r a c a z s y st e m e m to ta lit a r n y m . W ty m te ż le ż a ła p r z y c z y n a r o z k ła d u e ty c z n e g o : o b y w a te l te g o p a ń s t w a d o ś w ia d c z a ł n ie u st a n ­ n ie, iż p r a c a n ie p r z y n o si p o ż ą d a n y c h e fe k tó w , a „ lu k a te c h n o lo g ic z n a ” m ię ­ d z y W sc h o d e m a Z a c h o d e m j e s t t a k g łę b o k a i ro z le g ła , że n ie m o ż n a b y ło lic z y ć n a p o p r a w ę p o c z u c ia e ty c z n e g o o b y w a te li. L u d n o ś ć w ie lo k ro tn ie w y ­ s tę p o w a ła cz y n n ie p r z e c iw k o n a r z u c o n e j w ła d z y i w t e n sp o só b w y r a ż a ła s w ó j sp r z e c iw , a le K o ś c ió ł b y ł p o d s p e c ja ln y m n a d z o r e m i m ia ł s p ę ta n e rę c e . J e s z c z e n a k i lk a g o d z in p r z e d u p a d k ie m N R D m in is t e r do S p r a w K o ś ­ c io ła p r z e k o n y w a ł w D re ź n ie p r o te s t a n c k ie g o b isk u p a , ż e j e ś li K o ś c ió ł w j a ­ k ik o lw ie k sp o s ó b d o m a g a s ię s p r a w ie d liw o ś c i s p o łe c z n e j, to o z n a c z a to in g e ­ r e n c ję w s p r a w y p a ń s t w a i z t e j r a c ji j e s t to d z ia ła n ie b e z p r a w n e . P o r e f e r a c ie p r z e d s ta w ic ie le P o lsk i, J u g o s ł a w i i o r a z C z e c h o sło w a c ji (H. J u r o s , M . V a lk o v ic , O. M a d r ) w k r ó tk ic h k o r e f e r a t a c h p o in fo r m o w a li z e b r a n y c h o s y t u a c ji m o r a ln o - sp o łe c z n e j w sw o ic h k r a ja c h . 2. H a n s - J o a c h im H ö h n z K o lo n ii w r e f e r a c ie : S o z i a l e G e r e c h t i g k e i t u n d p e r s o n a l e V e r a n t w o r t u n g p r z e d s ta w ił w sp ó łc z e sn e a s p e k t y so c jo lo g ii m o r a l­ n o śc i w o d n ie sie n iu d o s p r a w ie d liw o ś c i. P o d s ta w o w ą s p r a w ą j e s t o k r e śle n ie m e to d b a d a w c z y c h n a d u r z e c z y w istn ie n ie m sp r a w ie d liw o ś c i w św ie c ie p o d ­ le g ły m t a k g łę b o k im p r z e m ia n o m o r a z u s ta le n ie w stę p n y c h z a s a d s p r a w ie ­ d liw o śc i s p o łe c z n e j, z a n im p r z y s t ą p i ś ię d o b a d a ń sz c z e g ó ło w y c h . W śró d ty c h o sta tn ic h w y sz c z e g ó ln ił p lu r a liz m , k t ó r y u r ó s ł d o r a n g i g łó w n e g o h a ­ s ł a id e o lo g ic z n e g o n a sz e g o c z a su . M ó w c a p o d k r e ślił, że w a r u n k ie m is tn ie n ia w o ln e g o ry n k u , k o n k u r e n c ji g o sp o d a r c z e j i p lu r a liz m u n a r y n k u p r a c y je s t p lu r a liz m św ia to p o g lą d o w y i p o lity c z n y . „ R a c jo n a liz m s y ste m o w y ” m o ż e b y ć b u d o w a n y ty lk o n a p lu r a liz m ie .

N ie m o ż n a m ó w ić o z a s a d z ie sp r a w ie d liw o ś c i b e z d o tk n ię c ia p r o b le m ó w e k o lo g ic z n y ch . R e z u lt a t e m e ty c z n y m s p o t k a n ia się s p r a w ie d liw o ś c i i e k o lo g ii je s t p o s t u la t o c h a r a k t e r z e „ im p e r a t y w u k a te g o r y c z n e g o ” , b r z m ią c y m n ie j w ię c e j t a k : „ 2 y j t a k , b y ś w ia t, w ja k im ż y je sz , b y ł id e n ty c z n y ze św ia te m , j a k i p o z o sta w isz n a s t ę p n y m p o k o le n io m ” . S p o tk a n ie się e k o n o m ii i e k o lo g ii n a p o d ło ż u s p r a w ie d liw o ś c i o z n a c z a ta k ż e s fo r m u ło w a n ie p o s t u la t u s o lid a r ­ n o śc i z u b o g im i i p o k rz y w d z o n y m i: k r a j e b o g a te ( „ P ie r w s z y Ś w i a t ” ) m u s z ą z a p r z e s ta ć n a w o ły w a ń do z a tr z y m a n ia p r o c e su d e g r a d a c ji ś r o d o w is k a w „ T r z e ­ c im S w ie c ie ” (d a w n y O s t b l o c k z o st a ł p r z e z p r e le g e n t a z a lic z o n y d o „ D r u g ie ­ g o Ś w i a t a ” ) i z a c z ą ć w r e s z c ie u d z ie la ć k r a jo m p o t r z e b u ją c y m r e a ln e j p o ­ m o c y w t e j d z ie d z in ie . B o g a t a P ó łn o c , d y s p o n u ją c a p r z e c ie ż ś r o d k a m i te c h ­ n ic z n y m i n ie z b ę d n y m i d o z a s p o k o je n ia p o trz e b , z a c h o w y w a ła się cy n ic z n ie o g r a n ic z a ją c się d o k o n st r u o w a n ia p la n ó w te o re ty c z n y c h , z k tó r y c h n ie b y ­ ło ż a d n e g o p o ż y tu p r a k ty c z n e g o d la k r a jó w z a g r o ż o n y c h e k o lo g ic z n ie . W sp ó ł­ c z e sn e m u ś w ia tu p o tr z e b n a j e s t p o m o c w z a je m n a w w y m ia r z e g lo b a ln y m . W d y s k u s ji zw ró co n o u w a g ę n a p o tr z e b ę ja ś n ie js z e g o ro z ró ż n ie n ia p o ję ­ c ia h u m a n iz m u i r a c jo n a liz m u . H u m a n iz m p o c h y la ją c y s ię n a d c z ło w ie k ie m z p o g w a łc e n ie m r a c jo n a ln o ś c i b y łb y n ie ty lk o n ie e fe k ty w n y , a le i n ie z g o d n y z e u r o p e js k ą t r a d y c ją k u ltu r o w ą . W E u r o p ie h u m a n iz m b y ł z a w sz e g łę b o ­ k o p o w ią z a n y z r a c jo n a liz m e m . G d y n a t o m ia s t ch o d zi o z a s a d y i p o ję c ia so c jo lo g ic z n e , to je ś li m a ją o n e s p r z y ja ć h u m a n iz a c ji ż y c ia lu d z k ie g o , m u s z ą b y ć p o w ią z a n e z te o lo g ią . I n a c z e j b ę d ą z a w ie sz o n e w p ró ż n i. 3. B e r n h a r d F r a 1 i n g z W ü r z b u r g a (G e r e c h t i g k e i t : O p t io n f ü r d ie A r ­ m e n ) p o św ię c ił sw e w y s t ą p ie n ie s p r a w ie d liw o ś c i o d s tr o n y K o ś c io ła i je g o z w ro tu „ k u b ie d n y m ” . S p r a w ie d liw o ś ć j e s t to s ta n , w k t ó r y m k a ż d y — ta k ż e b ie d n y — m a n a le ż n e so b ie p r a w a , to o b sz a r, n a k t ó r y m b ie d n i m u s z ą m ie ć s z a n sę o d n a le z ie n ia s w e j c h r z e ś c ija ń s k ie j to ż sa m o śc i. J a k w s k a z u ją t e k s ty b ib lijn e , o p c ja n a rz e c z u b o g ic h n a le ż y do n ie z b y w a ln e j is to t y p o w o ła n ia c h r z e ś c ija ń sk ie g o . C h r y s tu s id e n ty f ik u je się z b ie d n y m i. S t ą d s p o tk a n ie K o ś

-c io ła z b ie d n y m i m a -c h a r a k t e r n ie ty lk o t r a n s-c e n d e n tn y , a le i s a k r a m e n t a l­ n y . S t o s u n e k d o b ie d n y c h z m ie n ia się w p r o w o k a c ję i o s k a r ż e n ie k a ż d e g o s y st e m u sp o łe c z n e g o , j e ś li b ie d n i n ie m o g ą w n im o d n a le ź ć sw e g o w ła ś c i­

w eg o m ie js c a . Ą

R e fe r e n t w y r ó ż n ił d w a a s p e k t y „ o p c ji k u b ie d n y m ” . O d s tr o n y f o r m a l­ n e j „ o p c ja k u b ie d n y m ” m a d o n io słe z n a c z e n ie te o re ty c z n o -p o z n a w c z e : o z n a c z a z m ia n ę p u n k tu w id z e n ia , a w ię c z m ia n ę p e r sp e k ty w y , z k t ó r e j p o s tr z e g a n y je s t K o śc ió ł. Z w ią z e k „ o p c ji k u b ie d n y m ” z r a c jo n a liz m e m n a u k h u m a n i­ sty c z n y c h j e s t o c z y w isty , a le p o d g r o ź b ą w y p a c z e n ia lu b n a w e t z a p r z e c z e n ia is t o t y „ o p c ji ” n ie m o ż e to b y ć c z y sto fo r m a ln e o d w o ły w a n ie się d o „ h u m a ­ n isty c z n e g o r a c jo n a liz m u ” . „ O p c ja k u b ie d n y m ” p o w in n a b y ć m o ty w e m i je d n o c z e śn ie p r z e s ła n k ą s p r a w ie d liw o śc i.

R o z p a t r u ją c „ o p c ję ” o d s tr o n y m a t e r ia ln e j k ła d z ie się n a c is k n a in d y ­ w id u a ln ą i w sp ó ln o to w ą o d p o w ie d z ia ln o ść z a b ied n y c h . C h ro n ić się je d n a k tr z e b a p r z e d p o k u s ą z r e d u k o w a n ia „ in d y w id u a ln o ś c i” d o „ p r y w a t n o śc i” . W is to t ę p o w o ła n ia c h r z e ś c ija ń sk ie g o w p is a n e b o w ie m j e s t d ą ż e n ie do u a k ­ ty w n ia n ia w y siłk ó w je d n o stk o w y c h i d o ich u sp o łe c z n ia n ia . P r z e s ta ła b y to b y ć s p r a w a sp o łe c z n a je d y n ie w ty m w y p a d k u , g d y b y z a is t n ia ły t a k ie m e ­ c h a n iz m y , k tó r e rz e c z y w iśc ie w y e lim in o w a ły b y b ie d ę z ż y c ia lu d z k o śc i.

W d y s k u s ji p o d n ie sio n o p r o b le m , ż e f o r m u ła : „ o p c ja k u b ie d n y m ” , je ś li b ę d z ie r o z u m ia n a w sp o s ó b z a w ę ż o n y , m o ż e p r o w a d z ić d o f a łs z y w e g o u ję c ia p o w o ła n ia K o ś c io ła . B ie d n y m j e s t b o w ie m w rz e c z y s a m e j k a ż d y czło w iek , s t ą d w „ o p c ji k u b ie d n y m ” K o ś c ió ł je s t p o w o ła n y d o n ie sie n ia p o m o cy w sz y st k im lu d z io m . K a ż d y n o si w so b ie s w ą w ła s n ą b ie d ę — m a te r ia ln ą lu b d u c h o w ą . P o tr z e b y d u c h o w e s ą p o w sz e c h n ie jsz e i b a r d z ie j d o tk liw e n iż m a te r ia ln e .

4. K a r l H o m a n n (E ic h s tä tt ) s w ó j r e f e r a t : G e r e c h t i g k e i t u n d W i r t s c h a f t ­ s o r d n u n g p o św ię c ił a s p e k to m e k o n o m ic z n y m sp r a w ie d liw o ś c i. „ S p r a w ie d li­ w o ść to g łó w n a c n o ta in s t y t u c ji s p o łe c z n y c h ” (R a w ls). M ó w c a o p o w ie d z ia ł się z a d e f in ic ją R a w ls a . J a k i w p ły w m a m o r a ln o ść n a p r z e b ie g p r o c e só w e k o n o m ic z n y c h i ja k ie s ą s z a n se , ż e b y m ia ła o n a w p ły w n a ży cie g o sp o d a r c z e ? P y t a n ie in tr y g u ją c e , a le z a d o w a la ją c a w sz y stk ic h o d p o w ie d ź j e s t n ie m o ż liw a , g d y ż z b y t w ie le n ie ja s n o ś c i t k w i je sz c z e w p o ję c iu e k o n o m ii, a ta k ż e w p o ­ ję c iu m o r a ln o śc i. Z d a n ie m m ó w c y , w śr ó d z a s a d o k r e ś la ją c y c h s to su n e k m o ­ r a ln o ś c i i e k o n o m ii w a ż n a j e s t sz c z e g ó ln ie je d n a , t a m ia n o w ic ie , że je ś li m o w a o g o sp o d a r c e k a p it a lis t y c z n e j, c z y li o p a r t e j n a k o n k u r e n c ji d ó b r i w a r to ś c i, c ię ż a r k r y z y s u w z a k r e sie s to su n k u m ię d z y e k o n o m ik ą a m o r a l­ n o ś c ią ż a d n ą m ia r ą n ie m o ż e b y ć z ło ż o n y n a b a r k i s u m ie n ia in d y w id u a ln e g o . Je d n o s t k a , p r z e z w y c ię ż a ją c s k u t k i t a k ie g o k r y z y s u , m u s i d o z n a ć w sp a r c ia in sty tu c jo n a ln e g o , je ś li n ie m a d o jś ć d o „ e r o z ji ” w a r to ś c i m o r a ln y c h . Z a d a ­ n ie p r z e to , ja k ie s to i p r z e d K o ś c io łe m i t e o lo g ią m o r a ln ą , p o le g a n a ty m , że m u s i b y ć n ie u sta n n ie d o k o n y w a n a o c e n a m o r a ln a „ in s t y t u c ji sp o łe c z n y c h ” , o d p o w ie d z ia ln y c h z a r o z w ó j g o sp o d a r c z y i la d sp o łe c z n y . O c e n a ty c h in s t y ­ t u c ji i ic h d z ia ła n ia o r a z sp r a w d z a n ie ich k o m p e te n c ji ze str o n y K o ś c io ła j e s t sw e g o r o d z a ju a k te m m iło śc i b liź n ie g o .

W d y s k u s ji zw ró co n o u w a g ę n a r y z y k o z a w a r t e w p r z y z n a n iu ja k im k o l­ w ie k w o g ó le s tr u k t u r o m sp o łe c z n o - g o sp o d a r c z y m r o li n o ś n ik a m o r a ln o śc i. Z o sta ło to d e fin ity w n ie i b e z lito śn ie sk o m p r o m ito w a n e w s z e r z ą c e j się w k r a ­ ja c h „ r e a ln e g o s o c ja liz m u ” id e o lo g ii m a r k s is to w s k ie j. J e d n ą z isto tn y c h cech m a r k s iz m u b y ła w ła ś n ie d o m in a c ja s t r u k t u r g o sp o d a r c z y c h n a d g o d n o śc ią je d n o stk i. W to k u ro z w a ż a ń n a d te z a m i H o m a n n a u ja w n iła się ta k ż e ro z ­ b ie ż n o ść m ię d z y m o r a lis ta m i a e ty k a m i w k w e s tii ro li, j a k ą n a le ż y p r z y z n a ć m o r a ln o ś c i w sto su n k u d o ż y c ia g o sp o d a r c z e g o . R e fe r e n to w i w p r o st p o s t a ­ w io n o p y t a n ie : j a k p o g o d z ić sta n o w isk o te o lo g ic z n e ze s ta n o w is k ie m e ty k ó w , j e ś li w ia d o m o , że e ty c y w y r ó ż n ia ją d o b r a e k o n o m ic z n e, te o lo g o w ie z a ś w y c h o d z ą z z a s a d y n a d r z ę d n o ś c i b o n u m h o n e s t u m?

5. E r n s t W o lfg a n g B ö c k e n f o r d ę , c z ło n e k n ie m ie c k ie g o T r y b u n a łu K o n s ty t u c y jn e g o , z a ją ł się s to su n k ie m p o lity k i d o s p r a w ie d liw o ś c i (D e r B e i ­ t r a g p o l i t i s c h e n H a n d e l n s z u r V e r w i r k l i c h u n g v o n G e r e c h t i g k e i t), w sz c z e ­ g ó ln o śc i w k ła d e m , j a k i d z ia ła n ia p o lity c z n e p o w in n y w n o sić w u r z e c z y w ist­ n ie n ie s p r a w ie d liw o śc i. Z w o r n ik ie m m e to d o lo g ic z n y m te z a u t o r a b y ło t r ó j ­ d z ie ln e p o ję c ie sp r a w ie d liw o ś c i w d o k tr y n ie A r y s t o t e le s a i św . T o m a s z a : i u s t i t i a g e n e r a l i s ( l e g a l i s ) , i u s t i t i a d i s t r ï b u t i v a i i u s t i t i a c o m m u t a t i v a . C z y m o ż n a p o w ie d z ie ć , ż e w sz y st k ie d z ia ła n ia sp o łe c z n e , m a ją c e n a c e ­ lu o c h ro n ę d o b r a w sp ó ln e g o , s ą s p r a w ie d liw e ? G e n e r a ln ie rz e c z b io r ą c — ta k , a le n ie n a le ż y z a p o m in a ć , że d o b r o w sp ó ln e m a d w a k o m p o n e n ty : „ s t a - ty c z n o -z a sa d n ic z y ” o r a z „ d y n a m ic z n o - o r ie n ta c y jn y ” . P ie r w s z y z n ic h m a s w o je o p a r c ie w is tn ie n iu w sp ó ln o ty p o lity c z n e j ja k o w sp ó ln o ty o só b o d p o ­ w ie d z ia ln y c h , o b d a rz o n y c h p r a w e m d o u z n a n ia z a sa m o d z ie ln e p o d m io ty m o r a ln e i d o m a g a ją c y c h się ta k ż e p o w sz e c h n e g o u z n a n ia ic h „ p r a w czło ­ w ie k a ” . K o m p o n e n t d y n a m ic z n o - o r ie n ta c y jn y d o b r a w sp ó ln e g o o d n o si się do o g ó ln y c h w a r u n k ó w ż y c ia c z ło n k ó w sp o łe c z n o śc i w k o r e la c ji i w o d p o w ie d z i n a d a n e t e j sp o łe c z n o śc i w a r u n k i p o lity c z n e , g o sp o d a r c z e i sp o łe czn e .

R e fe r e n t n ie p o m in ą ł w sw y m w y s t ą p ie n iu t a k w a ż n e g o p r o b le m u , j a k is t o t a d e m o k r a c ji o r a z ro la , j a k ą w sy st e m ie d e m o k r a ty c z n y m m a do s p e ł­ n ie n ia K o ś c ió ł. D e m o k r a c ja , b ę d ą c p o lity c z n y m w y r a z e m a k ty w n o śc i s p o ­ łe c z n e j, j e s t z is t o t y s w e j n a s t a w io n a n a s t r u k t u r y p a ń st w a . T e z a ś w u s tr o ­ ju d e m o k r a ty c z n y m s ą p o d p o r z ą d k o w a n e d o b r u w sp ó ln e m u . S t ą d w z a k r e s k o m p e te n c ji s p o łe c z e ń s tw a d e m o k r a ty c z n e g o w c h o d z ą t a k ie c zy n n o ści, j a k m . in . p o w o ły w a n ie (w z g lę d n ie le g ity m iz o w a n ie ) w ła d z y p o lity c z n e j, t r o s k a o to, a b y w sz y stk ie o so b y m ia ły ró w n e p r a w a p o lity c z n e etc. J e ś l i n a t o m ia s t c h o d z i o m ie js c e K o ś c io ł a w e w sp ó ln o c ie p o lity c z n e j, to, p o d k r e ś lił a u to r , n ie p o w in ie n on b y ć p o s t r z e g a n y ja k o g r u p a sp o łe c z n a , le c z r a c z e j ja k o p a r ­ t n e r d e m o k r a ty c z n e g o p o r z ą d k u sp o łe c z n e g o . J a k o p a r t n e r g r y sp o łe c z n e j K o ś c ió ł je s t w ię c z n a t u r y s w e j a p o lity c z n y , w p u n k c ie d o jś c ia je d n a k ż e m a on p r a w o d o fo r m u ło w a n ia k o n k lu z ji p o lity c z n y c h .

„ C z y s t a ” i s u r o w a s p r a w ie d liw o ś ć n ie m o ż e je d n a k sta n o w ić p o d st a w y d o r o z w ią z a n ia w sz y st k ic h p r o b le m ó w p o lity c z n y c h i sp o łe c z n y c h w e w n ą tr z d a n e j sp o łe c z n o śc i. P e w n e p r o b le m y ż y c ia sp o łe c z n e g o n ie s ą b o w ie m ro z ­ w ią z y w a ln e n a p o d st a w ie śc iś le o b o w ią z u ją c e g o p r a w a lu b p o c z u c ia s p r a w ie d ­ liw o śc i. W im ię s z e r z e j p o ję t e j sp r a w ie d liw o ś c i o r a z w c e lu ro z sz e r z e n ia p o la w sp ó łp r a c y sp o łe c z n e j n a le ż y się n ie k ie d y o d w o ła ć d o in n y c h w a r to ś c i: w ż y c iu p o lity c z n o -sp o łe c z n y m b ę d z ie to a k t a m n e stii, a n a lo g ic z n ie do a k tu p r z e b a c z e n ia w s to su n k a c h m ię d z y lu d z k ic h .

W d y s k u s ji n a d r e fe r a te m , u tr w a lo n y m n a ta ś m ie p r z e z e k ip ę Z D F , n a jc z ę ś c ie j n a w ią z y w a n o d o a k t u a ln e j s y t u a c ji p o lity c z n o - m ilita r n e j w ś w ie ­ c ie : d o k o n flik t u w Z a to c e P e r s k ie j o r a z d o w o jn y d o m o w e j w J u g o s ł a w ii. P o d n ie sio n y z o st a ł t a k ż e p r o b le m , c z y w o g ó le p o d ja k im ik o lw ie k w a r u n k a m i m o ż e b y ć u s p r a w ie d liw io n e d z ia ła n ie p o lity c z n e , m a ją c e n a c e lu u tr z y m a n ie p o k o ju , k tó r e g o n ie z b ę d n y m s k ła d n ik ie m j e s t in te r w e n c ja z b r o jn a n a t e r y ­ t o r iu m p a ń s t w o śc ie n n y c h . W śró d ro z m ó w c ó w p r z e w a ż a ł p o g lą d , że r o z sz e ­ r z a n ie z a k r e s u u p r a w n ie ń sp o łe c z n o śc i m ię d z y n a r o d o w e j w ty m z a k r e sie p o n a d n ie z b ę d n ą m ia r ę j e s t n ie t y lk o n ie b e z p ie c z n e d la z a c h o w a n ia p o k o ju , a l e ta k ż e r y z y k o w n e p o d w z g lę d e m m o r a ln y m . W g r ę w c h o d z ą p r z e c ie ż n ie t y lk o w z g lę d y m ilita r n e i p o lity c z n e. Z a u w a ż o n o ró w n ie ż , że n ie b e z p ie c z n y j e s t k a ż d y p r z e r o st ż y c ia s p o łe c z ­ n e g o — n ie ty lk o p r z e r o st in d y w id u a liz m u , a le t a k ż e p lu r a liz m u . P r z e s a d n y in d y w id u a liz m o z n a c z a łb y a k c e p t a c ję p r z e z je d n o s tk ę ty lk o ty c h p r a w , k t ó ­ r e „ m n ie się n a le ż ą ” , s k r a j n y z a ś p lu r a liz m m ó g łb y p a r a liż o w a ć s t r u k t u r y sp o łe c z n e i p r z e z to u n ie m o ż liw ia ć w sp ó łp r a c ę p o lity c z n ą p o d m io tó w ż y c ia p u b lic z n e g o .

n y ch p o ję ć , k o n c e p c ji i te o r ii o d n o sz ą c y c h się d o s p r a w ie d liw o ś c i, p o lity k i, e k o n o m ii, w o ln o śc i je d n o s tk i, z a b e z p ie c z e n ia s o c ja ln e g o , a k ty w n o ś c i i n o r m a - ty w n o śc i d z ia ła ń je d n o stk o w y c h i sp o łe c z n y c h . C e le m o b r a d b y ło w y p r a c o w a n ie e le m e n tó w s p r a w ie d liw o ś c i ja k o n o rm y m o r a ln e j w e w sp ó łc z e sn y m św ie c ie , p e łn y m w e w n ę tr z n y c h sp rz e c z n o śc i. P r z y p a tr y w a n o się p iln ie n ie ty lk o te o lo g ic z n y m m o d e lo m n o rm a ty w n o śc i, a le ró w n ie ż i „ św ie c k im ” . Z a u w a ż o n o , że n o rm a ty w n o ść „ ś w ie c k a ” , ch o ć z y s k u je z w y k le sz e r o k ą a p r o b a t ę sp o łe c z n ą , n a jc z ę ś c ie j n ie m a o p a r c ia w z b y t „ m o c n y c h ” p r z e s ła n k a c h . Z w y k le je s t to p o p r o s tu p r z e k o n a n ie , że t r z e b a z r e z y g n o w a ć z w sz e lk ic h o b ie k ty w n y c h , a w ię c w sto su n k u do czło ­ w ie k a z e w n ę tr z n y c h in s t a n c ji n o r m a ty w n y c h i z a s tą p ić je je d n ą ty lk o „ in ­ s t a n c ją ” — c z ło w ie k ie m ja k o ź r ó d łe m m o r a ln o śc i. B e z w ie d n ie sta n o w i to· n a w ią z a n ie do X I X - w ie c z n e j id e o lo g ii p o z y ty w isty c z n e j, k t ó r a ju ż w ó w c z a s, w d u c h u „ o św ie c o n e g o ” h u m a n iz m u , b r o n iła te z y o c z ło w ie k u ja k o „ ź r ó d le m o r a ln o ś c i” (p o r. m . in. s z k o ła li p s k a W u n d ta c z y p o z y ty w iz m w a r sz a w s k i). W im ię t e j id e o lo g ii c z ło w ie k i sp o łe c z ń stw o ja k o s u m a „ o k r u c h ó w lu d z k ic h ” m ia ły b y o sta te c z n ie u s t a la ć , co j e s t „ s p r a w ie d liw e ” i ja k ie r e g u ły r z ą d z ą lu d z ­ k im p o stę p o w a n ie m . J e s t to n ie ja k o „ su b k o n s ty tu c jo n a ln y ” ( ja k to o k re ślo n o w je d n e j z w y p o w ie d z i k o n g re so w y c h ) p o z io m s p r a w ie d liw o śc i, n a t o m ia s t „ k o n s ty t u c jo n a ln y m ” ź r ó d łe m sp r a w ie d liw o ś c i b y ła b y d e m o k r a c ja ja k o fo r m a le g it y m iz a c ji d z ia ła ń p o lity c z n y c h .

K r y z y s sp r a w ie d liw o ś c i, j a k i d o t y k a w sp ó łc z e sn y ś w ia t, m a c h a r a k t e r s y ste m o w y i je d n o s tk a n ie m o ż e z a ń p o n o sić o d p o w ie d z ia ln o śc i. C h c ą c p r z y ­ w ró c ić w ła śc iw e z n a c z e n ie s p r a w ie d liw o śc i, n ie m o ż n a p o p r z e s t a ć n a a p e ­ la c h d o s u m ie n ia in d y w id u a ln e g o . B y ło b y to p o stę p o w a n ie w ró w n y m sto p ­ n iu n ie sk u te c z n e , co k r z y w d z ą c e , a n a w e t g o r s z ą c e i m o g ło b y się ry c h ło p r z e k s z ta łc ić w m o r a liz o w a n ie , k tó r e — j a k w ia d o m o — n ie p r z y n o si e f e k ­ tó w . W r u c h o d n o w y s p r a w ie d liw o ś c i i n a d a n ia je j c h a r a k t e r u n o r m a ty w n e g o m u s i się a k ty w n ie w łą c z y ć te o lo g ia , ś w ia d o m a sw y c h z a d a ń ś w ia d c z e n ia p o ­ m o c y c z ło w ie k o w i o r a z ś w ia d o m a z a g r o ż e ń d la ż y c ia in d y w id u a ln e g o i s p o ­ łe cz n e g o , g d y s p r a w ie d liw o ś ć b y w a b u d o w a n a n a n ie p e łn y c h lu b b łę d n y c h p o d sta w a c h . k s . Z b i g n i e w T e in e r t , P o z n a ń 2. M ię d z y n a ro d o w e s p o t k a n ie w R ie ti W d n ia c h o d 22 d o 27 p a ź d z ie r n ik a 1991 r o k u o d b y ło się w R ie ti w e W ło szech m ię d z y n a r o d o w e s p o t k a n ie p o św ię c o n e o s t a tn ie j sp o łe c z n e j e n c y k li­ ce J a n a P a w ła I I C e n t e s i m u s a n n u s , o p u b lik o w a n e j 1 m a ja 1991 r. B y ło to ju ż d r u g ie te g o ty p u s p o t k a n ie d o ty c z ą c e sp o łe c z n e j n a u k i K o ś c io ła , z o r g a ­ n iz o w a n e p r z e z A S C E (A zio n e S o c ia le C r is t ia n a E u r o la tin o a m e r ic a n a ) — ru c h m a ją c y n a c e lu p o g o d z e n ie p o d sta w o w y c h w a r to ś c i c h r z e ś c ija ń st w a z z a s a d a m i s o c ja liz m u — o r a z p rz e z d ie c e z ję R ie ti. P o p r z e d n ie s p o t k a n ie — ro k te m u — b y ło z o g n isk o w a n e w o k ó ł e n c y k lik i L e o n a X I I I R e r u m n o v a ­ r u m . U c z e stn ic y te g o ro c z n e g o s p o t k a n ia p o c h o d z ili z p o n a d 20 p a ń s t w (w ty m z 6 p a ń st w E u r o p y Ś r o d k o w o -W sc h o d n ie j i z 8 p a ń st w A m e r y k i Ł a c iń s k ie j). B y li to g łó w n ie teo lo d z y , e k o n o m iśc i, p o lity c y i d y p lo m a c i; w śr ó d ty c h o sta tn ic h — a m b a s a d o r z y w ie lu p a ń s t w p r z y S t o lic y A p o s to ls k ie j. Z P o lsk i u d z ia ł w z ię ło trz e c h p r a c o w n ik ó w n a u k o w y c h A k a d e m ii T e o lo g ii K a t o lic k ie j w W a r sz a w ie : k s. p r o f. J . P a s ie r b i k s. d oc. A . M a rc o l, p r o f. J . S ło m iń s k a , p o n a d to r e d a k t o r n a c z e ln y „W ię z i” — d r S . F r a n k o w s k i o r a z a m b a s a d o r P o l­ s k i p r z y S t o lic y A p o s to ls k ie j — p r o f. H . K u p is z e w s k i. S p o tk a n ie m ia ło m ie js c e w s ta r y m , p o ło ż o n y m n a z b o cz u g ó ry , k la s z to r z e fr a n c is z k a ń s k im św . A n to n ie g o . O b r a d o m p r z e w o d n ic z y ł z a ło ż y c ie l A S C E , p r o f. A . L u c ia n i, w sp ie r a n y p r z e z b is k u p a o r d y n a r iu s z a R ie ti, G . M o lin a rie g o .

O g ó ln y t e m a t s p o t k a n ia b r z m ia ł: A n t r o p o l o g i a i s o l i d a r n o ś ć w « C e n t e s i ­ m u s a n n u s » . T e m a tu te g o je d n a k n ie z n a liś m y p r z e d p r z y b y c ie m n a m ie js c e .

W ie d z ie liśm y je d y n ie , ż e n a le ż y p r z y g o to w a ć r e f e r a t y z w ią z a n e z p r o b le m a ­ t y k ą z a w a r t ą w n o w e j e n c y k lic e , co te ż z r o b iliśm y . Z a p la n o w a n y p r z e z o r­ g a n iz a to r ó w p r o g r a m b y ł z d e c y d o w a n ie p r z e ła d o w a n y i n ie d o z r e a liz o w a ­ n ia , z m ie n ia ł się z r e sz tą z g o d z in y n a g o d z in ę . N ie s ta r c z y ło m . in. c z a su n a p r a c ę w g r u p a c h ro b o cz y c h , k tó r e z a m ia s t c z te re c h p o sie d z e ń m ia ły ty lk o je d n o .

P ie r w s z y d z ie ń w y p e łn iła o g ó ln a a n a liz a e n c y k lik i, tr z y n a stę p n e p r z e ­ z n a c z o n e b y ły k o le jn o n a r e la c je p r z e d s ta w ic ie li E u r o p y Z a c h o d n ie j, E u ­ r o p y Ś r o d k o w o -W sc h o d n ie j, c z y li k r a jó w p o stk o m u n isty c z n y c h , o r a z A m e r y k i Ł a c iń s k ie j. P o n ie w a ż z k a ż d e g o p a ń s t w a b y ło p o k ilk u u c z e stm k ó w , w ie lu z n ic h m o g ło p r z e d s ta w ić je d y n ie f r a g m e n t y sw o ic h r e fe r a tó w . D o d a tk o w y m u tr u d n ie n ie m b y ł b r a k tłu m a c z e n ia n a ję z y k f r a n c u s k i i n ie m ie c k i (p o za w ło s k im u w z g lę d n io n o ty lk o h is z p a ń s k i i a n g ie lsk i). P o t y m w stę p ie , p o trz e b n y m d la u k a z a n ia n ie k tó r y c h r e a lió w ty g o d n io ­ w e g o p o b y tu w p ię k n y m s k ą d in ą d R ie ti, c z a s p r z e jś ć d o s tr o n y m e r y to r y c z ­ n e j s p o t k a n ia . N ie sp o só b str e śc ić w sz y stk ic h r e fe r a tó w , w a r to n a t o m ia s t z a tr z y m a ć się n a d n ie k tó r y m i z n ich , j a k ró w n ie ż w y d o b y ć m y ś li p o w t a r z a ­ ją c e s ię w ró ż n y ch w y stą p ie n ia c h . K s . p r o f. F . В i f f i, b y ły r e k to r U n iw e r sy te tu L a t e r a ń s k ie g o , w p r z e d ­ s ta w io n e j a n a liz ie e n c y k lik i p o d k r e ś la ł k o n ie c z n o ść w a lk i o sp r a w ie d liw o ść . N a u k a s p o łe c z n a K o ś c io ł a n ie m o ż e p o z o sta ć t e o r ią ; ś w ia t p o t r z e b u je n ie t y le n a u c z y c ie li, co św ia d k ó w . K o ś c ió ł j e s t św ia d o m teg o , że p o w s t a ją ró ż ­ n e k o n flik t y sp o łe c z n e , a le i o n e m o g ą m ie ć w a r to ś ć p o z y ty w n ą , g d y p r o ­ w a d z ić b ę d ą d o u c z c iw e j d y s k u s ji w p o sz u k iw a n iu s p r a w ie d liw y c h r o z w ią ­ zań . T a k b y ło w P o lsc e — w a lk a p o k o jo w a z w y c ię ż y ła k ła m stw o . C h r z e śc i­ ja n ie n ie m o g ą s ię d y sp e n so w a ć o d w a lk i o s p r a w ie d liw o ś ć . N a jg łę b s z y m m o ty w e m t e j w a lk i je s t c z ło w ie k i je g o p r a w a . T r z e b a p a m ię t a ć o p o d s t a ­ w o w y c h w y m ia r a c h c z ło w ie k a : 1. c z ło w ie k j e s t o so b ą , 2. c z ło w ie k n ie je s t d u c h e m b e z c ie le sn y m — p o t r z e b u je c h le b a , a w ię c g o sp o d a r k i, 3. czło w iek , a b y s ię r o z w ija ć , p o t r z e b u je k u ltu r y , 4. c z ło w ie k m a w y m ia r tr a n s c e n d e n ­ t n y — s k ie r o w a n y j e s t k u B o g u . W a łk a o sp r a w ie d liw o ś ć m u s i p r z e b ie g a ć n a w ie lu p ła sz c z y z n a c h . M u si to b y ć w a lk a o d e m o k r a c ję z a p e w n ia ją c ą o d ­ p o w ie d n i u d z ia ł o só b i g r u p p o śr e d n ic h w k ie r o w a n iu ż y c ie m sp o łe c z n y m M u si to b y ć w a lk a o e k o n o m ię „ z lu d z k ą t w a r z ą ” , e k o n o m ię z g o d n ą z z a ­ s a d a m i e ty k i. M u si to b y ć w a lk a o z a c h o w a n ie i ro z w ó j k u lt u r y ró żn y ch g r u p sp o łe c z n y c h , p r z y c z y m sz c z e g ó ln e z n a c z e n ie m a r o d z in a i n a r ó d ; bez p r a w d z iw y c h w a r to ś c i n ie b ę d z ie p r a w d z iw e g o r o z w o ju . M u si to b y ć w a lk a o „ e k o lo g ię lu d z k ą ” . M u si to w r e sz c ie b y ć s o lid a r n a w a lk a o s o lid a r n o ść ze w sz y stk im i. P o w sz e c h n e p r z e z n a c z e n ie d ó b r d o m a g a się w sp ó łd z ia ła n ia r ó ż n y ch ru ch ó w , d o m a g a się z je d n o c z e n ia g ło só w w sz y stk ic h c h r z e ś c ija n w w a lc e o s p r a w ie d liw o ś ć , k t ó r a — j a k m ó w iła św . K a t a r z y n a — j e s t p e r łą m iło śc i. W d y s k u s ji, j a k a ro z w in ę ła się p o r e f e r a c ie , k s. p r o f. B i f f i s p r e c y ­ z o w a ł p ię ć ce ch p a ń s t w a p r a w a . J e s t to, w e d łu g n ie g o , p a ń stw o : 1.. k o n st y ­ tu c y jn e , c z y li o p a r t e n a k o n st y tu c ji, a n ie n a „ w id z im is ię ” o só b m a ją c y c h w ła d z ę , 2. d e m o k ra ty c z n e , 3. sp o łe c z n e , to z n a c z y r e a liz u ją c e d o b ro w sp ó ln e , a w ię c d a ją c e m o ż liw o ść w sz e c h stro n n e g o ro z w o ju c z ło w ie k a , a w o b e c te g o u w z g lę d n ia ją c e ró w n ie ż je g o w y m ia r p io n o w y i d a ją c e m o ż liw o ść ro z w o ­ ju w ty m z a k r e sie , 4. św ie c k ie , to z n a c z y n ie u w a ż a ją c e się z a k o m p e te n tn e w s p r a w a c h r e lig ii, a le je d n o c z e śn ie d a ją c e o b y w a te lo m m o ż liw o ść d z ia ła ń w d z ie d z in ie r e li g i jn e j (n p . b u d o w a k o śc io łó w , le k c je r e lig ii), 5. p lu r a lis ty c z ­ n e, a n ie f u n d a m e n ta lis ty c z n e .

P o d o b n e m y śli, z w ła sz c z a d o ty c z ą c e k o n ie c z n o śc i w a lk i o s p r a w ie d liw o ść , p r z e w ija ły się w w ie lu w y p o w ie d z ia c h . C z ę sto p o d k r e ś la n o , że s y st e m k o ­ m u n isty c z n y j e s t z a p r z e c z e n ie m s o c ja liz m u , ż e tr z e b a sz u k a ć n o w y c h fo r m s o c ja liz m u , że s a m p a p ie ż , sk o r o s t a w ia z n a k ró w n o śc i m ię d z y k o m u n iz m e m

a r e a ln y m s o c ja liz m e m , p r z y jm u je istn ie n ie ró ż n y ch s y ste m ó w s o c ja liz m u . G r u p a ro b o c z a o b r a d u ją c a n a d p r o b le m a ty k ą p o lity c z n ą p o d k ie r ó w

-n ic tw e m p r o f. L . O ’ N e i l l a z U -n iw e r s y te t u L a v a l a w Q u e b e c u w y -n ik i sw o ic h r e f le k s ji u ję ł a w p ię c iu p u n k ta c h : 1. d ą ż e n ie d o ro z w o ju d e m o k r a c ji p o w in n o in sp ir o w a ć i k ie r o w a ć z a a n g a ż o w a n ie m p o lity c z n y m c h r z e śc ija n , 2. t r z e b a u m ie ć ro z p o z n a ć , ja k ie w a r to ś c i i c e le le ż ą u p o d ło ż a d y s k u s ji i d e c y z ji p o lity c z n y c h , 3. z a a n g a ż o w a n ie p o lity c z n e , a b y b y ło sk u te c z n e , m u ­ s i b y ć k o n k re tn e , d o s to s o w a n e d o s y t u a c ji; m u s i w y n ik a ć z o k o licz n o śc i, a n ie z z a ło ż e ń c z y sto id e o lo g ic z n y c h , 4. o so b a lu d z k a p o w in n n a b y ć g łó w n y m p o d m io te m i c e le m w sz e lk ie j d z ia ła ln o śc i p o lity c z n e j, 5. n a le ż y u n ik a ć p o ­ lit y z a c ji re lig ii. C h r z e ś c ija n ie p o w in n i się a n g a ż o w a ć w p o lity k ę , a le n ie „ ja k o c h r z e ś c ija n ie ” . T e z y te z n a la z ły s ię w d o k u m e n c ie k o ń c o w y m s p o t k a ­ n ia w R ie ti. D o d a n o do n ic h je sz c z e , ja k o p ie r w sz y p u n k t, z d a n ie m ó w ią c e 0 z a a n g a ż o w a n iu n a rz e c z p o k o ju . S p o tk a ło się to ze s p r z e c iw e m ze str o n y P o la k ó w n ie d la te g o , ż e b y ś m y n ie c e n ili p o k o ju , a le d la te g o , że t a k z r e d a ­ g o w a n y t e k s t z b y t p r z y p o m in a ł d o b r z e z n a n ą „ n o w o -m o w ę ” . In n y m w ą t k ie m s p o t k a n ia b y ł w ą t e k ek o n o m ic z n y . Z e b r a n ie m g r u p y r o b o c z e j p o św ię c o n e j te m u te m a to w i k ie r o w a ł — z m a r ły d w a d n i p ó ź n ie j n a z a w a ł s e r c a — k s. A . F o n s e c a S J , r e d a k t o r z w ią z a n y z „ C iv ilt a C atto - li c a ” . W n io sk i do d o k u m e n tu k o ń co w e g o s fo r m u ło w a ł p r o f e s o r e k o n o m ii z U n iw e r sy te tu L o n d y ń sk ie g o , S . F . F r o w e n. D y s k u s ja w te j g r u p ie d o ­ t y c z y ła n a s t ę p u ją c y c h te z : 1. ż a d e n sy st e m e k o n o m ic z n y n ie m o ż e z a p o z n a ­ w a ć i n isz c z y ć w y m ia r u m o r a ln e g o i sp o łe c z n e g o o so b y lu d z k ie j, 2. j e s t s p r a ­ w ą sz c z e g ó ln e j w a g i, a b y s y st e m e k o n o m ic z n y n ie ty lk o p o z w a la ł, a le sp r z y ­ j a ł p o d e jm o w a n iu w ła s n e j in ic ja t y w y p rz e z je d n o s tk i, 3. z d r o w a e k o n o m ia p o w in n a p o p ie r a ć k o o p e r a c ję , a le s t r u k t u r y e k o n o m ic z n e s a m e z s ie b ie d o te g o n ie d o p ro w a d z ą . P o tr z e b n y j e s t g łę b sz y , d u c h o w y b o d z ie c , 4. K o śc ió ł o d r z u c a z a ró w n o m a r k s is to w s k ą , j a k i k a p it a lis t y c z n ą k o n c e p c ję ż y c ia g o s­ p o d a rc z e g o . E n c y k lik a C e n t e s i m u s a n n u s a k c e p tu je je d n a k w o ln y ry n e k u w z g lę d n ia ją c y z a s a d ę s o lid a r n o śc i, j a k ró w n ie ż w ła s n o ść p r y w a tn ą o g r a n i­ cz o n ą d o b r e m w sp ó ln y m , 5. w o b e c n e j s y t u a c ji ś w ia t a k r a j e r o z w in ię te m a ją o b o w ią z e k o k a z a ć p r a w d z iw ą s o lid a r n o ś ć w d z ie d z in ie e k o n o m ii k r a jo m E u r o p y W sc h o d n ie j i w sz y st k im r o z w ija ją c y m się k r a jo m . K o n ie c z n y je s t m . in. p r z e p ły w p r y w a tn e g o k a p i t a ł u d o ty c h k r a jó w . O s t a t n i z w y m ie n io ­ n y ch p r o b le m ó w s t a ł się n a s t ę p n e g o d n ia p r z e d m io te m o s t r e j k o n tr o w e r sji n a s e s ji o g ó ln e j, p o św ię c o n e j E u r o p ie Ś r o d k o w o -W sc h o d n ie j. P r o f e s o r z P a ­ d e r b o r n stw ie r d z ił, że N ie m c y i w o g ó le Z a c h ó d n ie s ą w sta n ie w sz y stk im p o m a g a ć . S t a n o w isk o to sp o t k a ło się z o str y m sp r z e c iw e m . Z w ró c o n o u w a g ę n a to, że N ie m c y m o g ły się r o z w in ą ć d z ię k i p la n o w i M a r s h a lla , n a t o m ia s t k r a j e E u r o p y Ś r o d k o w o -W sc h o d n ie j b y ły p o z b a w io n e t e j m o ż liw o śc i. M ó ­ w io n o te ż o o b o w ią z k u m o r a ln y m p o m o c y i o ró ż n y ch j e j f o r m a c h (b an k i, in w e s t y c je itp ). T e m a ty k a e k o n o m ic z n a d o m in o w a ła w d n iu p r z e z n a c z o n y m d la A m e r y k i Ł a c iń s k ie j. U c z e stn ic y z t a m t y c h k r a jó w , m ó w ią c o t r u d n e j s y t u a c ji sw o ic h sp o łe c z e ń stw , p o d k r e ś la li k o n ie c z n o ść n o w e g o p o r z ą d k u m ię d z y n a r o d o w e g o , o p a r te g o n a z a s a d a c h m o r a ln y c h . P r o b le m ó w e k o n o m ic z n y c h i sp o łe c z n y c h T r z e c ie g o Ś w ia t a n ie d a s ię r o z w ią z a ć b e z w sp ó łp r a c y m ię d z y n a r o d o w e j. N a r o d y s iln ie js z e m u s z ą d o p o m ó c s ła b sz y m , a b y t e o s t a tn ie m o g ły w sp o ­ só b o d p o w ie d z ia ln y ro z w ią z a ć s w o je tru d n o śc i. S o lid a r n o ś ć m u s i się w y r a ż a ć w tw o r z e n iu o d p o w ie d n ic h s tr u k t u r . C h o d z i tu m . in . o h a n d e l z a g r a n ic z n y 1 s y s t e m m o n e ta rn y .

J e s t r z e c z ą in t e r e s u ją c ą , ż e p o d c z a s g d y p r z e d s ta w ic ie le E u r o p y Z a c h o d ­ n ie j k o n c e n tr o w a li s ię g łó w n ie n a z a g a d n ie n ia c h p o lity c z n y c h , a A m e r y k i Ł a c i ń s k i e j — n a e k o n o m ic z n y c h , to p r z e d s ta w ic ie le E u r o p y Ś r o d k o w o -W sc h o d ­ n ie j z w r a c a li sz c z e g ó ln ą u w a g ę n a k u ltu r ę m o r a ln ą i r e lig i jn ą w ła sn y c h sp o łe c z e ń stw . M ó w io n o o sp u sto sz e n iu , d o ja k ie g o k o m u n iz m d o p r o w a d z ił w te j d z ie d z in ie , o k o n ie c z n o śc i p r z e b u d o w y p o s t a w i z a c h o w a ń , o n a d z ie ja c h z w ią ­ z a n y c h z o d r o d z e n ie m r e lig ijn y m i K o śc io łe m . P r z y k ła d o w o k i lk a w y p o w ie ­ d z i: „ S o c ja liz m z o sta ł je sz c z e w str u k t u r a c h , w ś w ia d o m o ś c i lu d z i i w ich

s y ste m ie n e rw o w y m ” (W ę g ry ); „ D e m o k r a c ja j e s t p r o c e se m . K o n ie c z n a je s t t o le r a n c ja w o b e c w s z e lk ie j in n o śc i” (J u g o s ł a w ia ) ; „ Z a d a n ie m K o ś c io ła je s t f o r m a c ja m e n ta ln o śc i. T o d z iś b ę d z ie d e c y d o w a ć ” (C z e c h o sło w a c ja ); „ D la n a s, R u m u n ó w , s p r a w a w o ln o śc i je s t s p r a w ą n a jw a ż n ie js z ą , a le je s t to s p r a ­ w a t r u d n a [...]. W id a ć u n a s o d n o w ę r e lig i jn ą w ró ż n y ch K o ś c io ła c h ” (R u ­ m u n ia ); „ W ie lu lu d z i p o w r ó c iło d o r e lig ii i K o ś c io ła , i w t y m je s t n a d z ie ja ” (B u łg a r ia ).

W y s tą p ie n ia P o la k ó w t e ż d o ty c z y ły t e j p r o b le m a ty k i. K s . p r o f. J . P a - s i e r b z w ró c ił u w a g ę n a to, że w c a ły m w sp ó łc z e sn y m św ie c ie z a n ik a ty p c z ło w ie k a u n iw e r sa ln e g o , tzn . w sz e c h stro n n ie : m o r a ln ie , u m y sło w o i fiz y c z ­ n ie ro z w in ię te g o , a z a s t ę p u je g o „ c z ło w ie k te c h n ic z n y ” . P r o c e s te n w y s t ę p u je ró w n ie ż w P o lsc e . J e ś l i d o te g o d o d a m y fa k t, że w e p o c e k o m u n iz m u k u l­ t u r a b y ła w r ę k a c h u r z ę d n ik ó w , a ś r o d k i m a so w e g o p r z e k a z u p r o w a d z iły do o d r z u c a n ia w a r to ś c i, d o in fa n ty liz m u i b ie r n o śc i, to d o tr z e m y d o ź r ó d e ł o b se rw o w a n e g o u n a s o b n iż e n ia p o z io m u k u ltu r y . K o śc ió ł, k t ó r y w ie le z ro ­ b ił d la k u lt u r y w p o p r z e d n im o k re sie , t e r a z s t a je w o b ec n o w y ch , tru d n y c h w y z w a ń .

K s . d o c. A . M а г с o 1 m ó w ił, ż e J a n P a w e ł I I n ie p o p r z e s t a ł w e n c y k li­ ce n a w sk a z a n iu czy n n ik ó w , k tó r e d o p r o w a d z iły d o u p a d k u r e a ln e g o s o c ja ­ liz m u , a le m ło d y m , p o w s t a ją c y m d e m o k r a c jo m „ w p is a ł d o sz t a m b u c h a ” p o d ­ sta w o w e w a r to śc i, n a k tó r y c h n a le ż y b u d o w a ć d e m o k r a ty c z n y i c h r z e ś c ija ń ­ s k i p o r z ą d e k sp o łe c z n y . W śró d ty c h w a r to ś c i n a czoło w y s u w a się p r a w d a i p r a w d o m ó w n o ść . S t a n o w ią o n e f u n d a m e n t p o r z ą d k u sp o łe c z n e g o . „ C z ło ­ w ie k — p o d k r e ś la P a p ie ż — j e s t p r z e d e w sz y st k im isto tą , k t ó r a s z u k a p r a w ­ d y ” (49). T o sz c z e r e p o sz u k iw a n ie p r a w d y , w ła śc iw e k a ż d e m u p o k o le n iu , p o w in n o z n a le ź ć w y r a ź n e o d b ic ie ró w n ie ż w k u ltu r z e p o lity c z n e j.

T e m a t m o je g o r e f e r a t u b r z m ia ł: K o ś c i ó ł i p a ń s t w o p o s t k o m u n is t y c z n e .

K o śc ió ł, k t ó r y w o k r e sie k o m u n iz m u , b r o n ią c p r a w o so b y lu d z k ie j, sp o łe c z e ń ­ s tw a i k u ltu r y , d o b r z e s p e łn ia ł s w o ją m is ję , m u s i ro z w a ż y ć , ja k ie s ą je g o p o d sta w o w e z a d a n ia w d o b ie o b e c n e j. P o tr z e b n a j e s t p r z e d e w sz y stk im r e ­ f l e k s ja n a d w ła s n ą to ż s a m o śc ią . R e fle k s ja , z k t ó r e j w y p ły w a ć b ę d ą o k re ślo n e p o s t a w y i d z ia ła n ia . K o śc ió ł, k t ó r y j e s t k o m u n ią lu d z i z B o g ie m i lu d z i m ię d z y so b ą , m u s i s tw a r z a ć w a r u n k i a u te n ty c z n e j w sp ó łp r a c y d u c h o w n y c h i św ie c k ic h , m u s i te ż d b a ć o o d p o w ie d n ią f o r m a c ję w sz y stk ic h sw o ic h czło n ­ k ó w . T o ta lit a r y z m p o z o s ta w ił tr w a łe ś la d y w m e n ta ln o ś c i lu d z i. T r z e b a w y ­ p r a c o w a ć n o w e sp o s o b y m y ś le n ia i d z ia ła n ia . T r z e b a się u czy ć, ja k k o r z y ­ s ta ć z w o ln o śc i z a ró w n o w ż y c iu o so b isty m , j a k i w ż y c iu sp o łe c z n y m . S t o ­ su n k i m ię d z y K o ś c io łe m a p a ń st w e m p o w in n y b y ć o p a r te , zg o d n ie z n a u k ą z a w a r t ą w C e n t e s i m u s a n n u s , n a z a s a d z ie a u to n o m ii. I d e a p a ń st w a w y z n a ­ n io w e g o je s t n ie do p r z y ję c ia . P o n ie w a ż je d n a k is tn ie je j a k a ś zb ie ż n o ść m i­ s j i K o ś c io ła i ro li p a ń s t w a w o d n ie sie n iu d o c z ło w ie k a i sp o łe c z e ń stw a , p o ­ t r z e b n a j e s t w s p ó ł p r a c a m ię d z y K o ś c io łe m a p a ń stw e m .

R e d a k t o r d r S . F r a n k i e w i c z w sw o ic h r o z w a ż a n ia c h w y sz e d ł od stw ie r d z e n ia , że e n c y k lik a o d b iła się w P o lsc e b a r d z o s ła b y m ech em . F a k t t e n p r o w a d z i d o ró ż n y c h r e f le k s ji. W s k a z u je p r z e d e w sz y st k im n a to, że P o la c y n ie s ą g łę b ie j z a in t e r e s o w a n i sp o łe c z n y m n a u c z a n ie m K o ś c io ła . W o k r e sie p o p r z e d n im s z u k a liś m y w d o k u m e n ta c h te g o , co p o tw ie r d z a ło n a s z o p ó r m o r a ln y w o b e c p r z e m o c y k o m u n isty c z n e g o p a ń st w a . D z iś te n m o ty w o d p a d ł, sk o ń c z y ło s ię w ię c z a in tr e so w a n ie . Z a o b se r w o w a n e z ja w is k o p r o w a d z i d o d a ls z e j r e f le k s ji, u ś w ia d o m ie n ia so b ie m ia n o w ic ie o g ro m u p r a c y , ja k i s to i p r z e d K o ś c io łe m i w sz y st k im i ś r o d o w is k a m i z a tr o s k a n y m i o p r z y sz ło ść k r a ju . J e s t to p r a c a , k t ó r a z m ie n ić m u s i c a ły m o d e l sp o łe c z n e j k u lt u r y : z k u ltu r y , k t ó r a m ia ł a w d u ż e j m ie rz e c h a r a k t e r o b ro n n y , b y ła k u lt u r ą m o ­ r a ln e g o sp r z e c iw u — w k u lt u r ę d z ia ła n ia p o z y ty w n e g o . S p o łc z e ń stw a , k tó r e ż y ją c w s y st e m a c h t o t a lit a r n y c h p r z e z k ilk a d z ie s ią t la t d o z n a w a ły n i e s p r a ­ w ie d liw o śc i, s ą ch o re. P r o c e s u z d r o w ie n ia m o r a ln e g o w y m a g a od n ich w ie l­ k ic h w y siłk ó w . J e s t tu je d n o c z e śn ie m ie js c e n a so lid n ą p o s t a w ę Z a c h o d u .

J e s z c z e k ilk a słó w o w y s t ą p ie n iu p r z e d s ta w ic ie la Z w ią z k u R a d z ie c k ie g o , W y g ło sił o n p o c h w a łę J a n a P a w ła I I : „ K o ś c ió ł m a t e r a z w ie lk ie g o p a p ie ż a . E n c y k lik a w z b u d z iła d u ż e z a in t e r e s o w a n ie w Z w ią z k u R a d z ie c k im , bo z a ­ w ie r a p r o b le m y , k tó r e d y s k u t u je m y . P a p ie ż d a je n a m p r z y k ła d , j a k je ro z ­ w ią z y w a ć . W id z im y w e n c y k lic e p r o g r a m K o ś c io ła n a p r z y sz ło ść . W id zim y , że K o ś c ió ł w y b r a ł d o b r ą d r o g ę . I m o ż e m y tu lic z y ć n a w sp ó łd z ia ła n ie ” . C z ę ść u c z e stn ik ó w s p o t k a n ia b y ła t y m p r z e m ó w ie n ie m z a c h w y c o n a , a le b y li i t a ­ c y — m . in . z A m e r y k i Ł a c i ń s k i e j — k t ó r z y p y t a li o sz c z e r o ść w y p o w ie d z ia ­ n y c h słó w .

P o ty m sk r ó to w y m p r z e d s ta w ie n iu p r z e b ie g u i t r e ś c i s p o t k a n ia tr z e b a je sz c z e p o s t a w ić p y ta n ie , j a k i b y ł je g o z a sa d n ic z y cel. M y ślę , że d o b r z e w y ­ r a z ił g o p r e z y d e n t A S C E , A . L u c i a n i , g d y p o stw ie r d z e n iu , iż is tn ie je k r y z y s ru c h ó w so c ja lis ty c z n y c h n a Z a c h o d z ie , p o w ie d z ia ł: „ B r a k im p o d ­ s t a w e ty c z n y c h ; u w a ż a ją w ia r ę z a s p r a w ę p r y w a tn ą . C h c e m y w ię c d a ć n a sz w k ła d , ch ce m y , a b y r u c h y s o c ja lis ty c z n e z n a la z ły s w o je p o d st a w y w w a r ­ t o ś c ia c h c h r z e ś c ija ń sk ic h ” . I d e ą p r z e w o d n ią b y ło w ię c o c a le n ie so c ja liz m u . C e n n y m e le m e n te m s p o t k a n ia b y ły k o n ta k ty z u c z e stn ik a m i. M o żn a b y ło p o z n a ć p o s t a w y i z a c h o w a n ia ró ż n y ch o só b , m o ż n a b y ło w ie le się n a u ­ czy ć i zd o b y ć w ie le in fo r m a c ji. I t a k n p . o d p o w a ż n e g o p r o f e s o r a e k o n o m ii, k t ó r y s p o t y k a ł się z b e z p o d st a w n ą k r y ty k ą , a fr o n ta m i, a n a w e t z a g r e s ją , m o ż n a się b y ło u c z y ć k u lt u r y o s o b is te j i p o k o ry . P a t r z ą c n a a u to r y ta r n e , a n a w e t w r ę c z t o t a lit a r n e z a c h o w a n ia i p o s u n ię c ia n ie k tó r y c h o só b m ó w ią ­ c y ch c ią g le o d e m o k r a c ji, m o ż n a b y ło d o św ia d c z a ln ie p r z e k o n a ć s ię o p r z e ­ p a ś c i m ię d z y sło w e m a czy n e m . B y ło to n ie z w y k le p o u c z a ją c e , bo u k a z y w a ­ ło n ie b e z p ie c z e ń stw a z w ią z a n e z id e o lo g ią . A w c u r r i c u l u m v i t a e p r o b o sz ­ c z a z N itr y m o ż n a b y ło u jr z e ć j a k w so c z e w c e s y t u a c ję K o ś c io ła n a S ło w a c ji w o k r e s ie k o m u n iz m u i d n iu d z isie jsz y m . N ie p r z y ję t y d o se m in a r iu m , g d y ż o p r z y ję c iu d e c y d o w a ł s e k r e t a r z p a r t ii, u k o ń c z y ł a r c h it e k tu r ę , a p o te m p rze z z ie lo n ą g r a n ic ę d o s t a ł s ię d o R F N . S t a m t ą d p o je c h a ł d o R z y m u i ja k o czło ­ w ie k św ie c k i p r z e z 4 l a t a s tu d io w a ł te o lo g ię i m is jo lo g ię n a G r e g o r ia n u m . M y ś la ł o m is ja c h w k r a ja c h k o m u n isty c z n y c h . P o s p o t k a n iu z b isk u p e m , k t ó r y p r z y je c h a ł z C z e c h o sło w a c ji, p o d ją ł d e c y z ję w st ą p ie n ia d o se m in a r iu m w R z y m ie . P o trz e c h la t a c h — w 1989 r o k u — o trz y m a ł św ię c e n ia k a p ła ń s k ie . O b e c n ie j e s t je d y n y m k s ię d z e m w 3 5 -ty się c z n e j p a r a f i i (w ik a r y w w o jsk u ). Z o r g a n iz o w a ł m . in . 2 -le tn i k a te c h u m e n a t, w k tó r y m u c z e stn ic z y 50 osó b . M ło d z ie e ż p r z y g o to w u je do c h rz tu p o d c z a s k a te c h e z y , k t ó r ą p r o w a d z i w n ie ­ d a w n o z o rg a n iz o w a n y m lic e u m k o śc ie ln y m .

O p ró cz s p o t k a ń z lu d ź m i, b y ły te ż s p o t k a n ia z k u lt u r ą . B y liś m y n a w s p a ­ n ia ły m k o n c e r c ie O p e r y z R z y m u , k t ó r a w y s t ą p ił a w p ię k n y m t e a tr z e w R ie ­ t i. N ie z a p o m n ia n a i b u d z ą c a g łę b o k ie r e f le k s je b y ła w y c ie c z k a - p ie lg r z y m k a d o G r e c c io , g d z ie w s k a ln y c h g r o t a c h św . F r a n c is z e k s p ę d z ił w ie le c z a su ze sw y m i t o w a r z y s z a m i i g d z ie u r z ą d z ił p ie r w s z y w h is to r ii ż łó b e k n a B o ­ że N a r o d z e n ie . J a n i n a S l o m i ń s k a, W a r s z a w a II. O M Ó W IE N IA N a jn o w s z e p u b l i k a c j e w lo s k o ję z y c z n e z z a k r e s u t e o lo g ii m o r a l n e j

K a t o li c k a t e o lo g ia m o r a ln a w z b o g a c iła się o s t a tn io b a r d z o z n a c z n ie d z ięk i u k a z a n iu się k ilk u w a ż k ic h p o z y c ji w ło sk o ję z y c z n y c h . N ie k tó r e z n ich s ą z r e w id o w a n y m i w z n o w ie n ia m i k s ią ż e k ju ż p o p rz e d n io zn a n y c h , in n e n a t o ­ m ia s t n o w y m i o p r a c o w a n ia m i w y b r a n y c h d z ie d z in z z a k r e s u te o lo g ii m o r a l­ n e j. J a k m n ie m a m , w sz y st k ie z a s ł u g u ją n a c h o c ia ż b y k r ó t k ie o m ó w ie n ie , t a k a b y n ie u s z ły u w a g i p o ls k ic h te o lo g ó w m o r a listó w , a m o ż e ta k ż e sz e rsz e g o , g r o n a c z y te ln ik ó w .

1. K o n t y n u a c ja p o d r ę c z n ik a . P r o f e s o r te o lo g ii w In s ty tu c ie T e o lo g ic z n y m w e F lo r e n c ji, E . C h i a v a c c i , o p u b lik o w a ł k o le jn y to m sw e g o p o d rę c z n ik a te o lo g ii m o r a ln e j. J e s t n im T e o l o g i a m o r a l e , v o l 3 /2 : M o r a le d e tt e v i t a e c o ­ n o m ic a , p o l i t i c a , d i c o m u n ic a z io n e , A s s is i 1990, ss. 374. P o p rz e d n ie t r z y w o ­ lu m in y te g o ż p o d r ę c z n ik a u k a z a ł y się w la t a c h 1977— 1986, z a w sz e w t y m s a m y m w y d a w n ic tw ie C it t a d e lla E d itr ic e i w t e j s a m e j sz a c ie g r a f ic z n e j. S t o s u n e k o m a w ia n e g o to m u 3 /2 d o p o p rz e d n ie g o 3 /1 , k t ó r y ta k ż e j e s t p o ­ św ię c o n y o m ó w ie n iu m o r a ln o ś c i ż y c ia e k o n o m ic z n eg o , z a p r e z e n to w a n y z o sta ł p rz e z s a m e g o a u t o r a w p r z e d m o w ie . T o m p o p r z e d n i m ia ł c h a r a k t e r stu d ió w m o n o g ra fic z n y c h , o d b ie g a ją c y c h od u ję c ia p o d rę c z n ik o w e g o , c h o c ia ż — s tw ie r ­ d z a C h ia v a c c i n ie b e z s a t y s f a k c ji — b y ł on u ż y w a n y ja k o p o d s t a w a te o lo ­ g ic z n y c h w y k ła d ó w k u r so r y c z n y c h , a ta k ż e b y ł p r z e d m io te m d y s k u s ji p o d ­ c z a s lic z n y c h s p o t k a ń n a u k o w y c h m ię d z y te o lo g a m i i e k o n o m ista m i. T o m z a ś 3 /2 j e s t o p r a c o w a n ie m p o d rę c z n ik o w y m , z z a c h o w a n ie m r y g o ró w w y ­ m a g a n y c h w te g o r o d z a ju p u b lik a c ji. C z ę ść p ie r w s z a p o św ię c o n a j e s t o m ó w ie n iu te o lo g ii p o k o ju i w sp ó łż y c ia lu d z k ie g o . T r z y d a lsz e c z ę śc i o m a w ia ją m o r a ln o ść ż y c ia e k o n o m ic z n e g o , ż y ­ c ia p o lity c z n e g o i k o m u n ik a c ji sp o łe c z n e j. P u b li k a c ja z a o p a tr z o n a je s t w in ­ d e k s n a z w is k i b a r d z o sz c z e g ó ło w y s p i s t r e śc i, p o z w a la ją c y n a s z y b k ą o r ie n ­ t a c ję w z a w a r t o ś c i m e r y t o r y c z n e j p o d rę c z n ik a . W o s t a tn im to m ie s w e g o p o d r ę c z n ik a a u t o r z a m ie r z a o p r a c o w a ć p r o b le ­ m a ty k ę m o r a ln ą d o ty c z ą c ą ż y c ia ro d z in n e g o . P o p rz e z s w o je o p r a c o w a n ie te o lo g ii m o r a ln e j w z a p r o p o n o w a n y m u ję c iu a u t o r z a m ie r z a w p r o w a d z ić n o w ą o r g a n iz a c ję w y k ła d u te o lo g ii m o r a ln e j sz c z e g ó ło w e j, k t ó r a — z g o d n ie z w y r a ź n ą d y r e k ty w ą e n c y k lik i J a n a P a w ła II

S o l l ic i t u d o r e i s o c i a l i s — w in n a o b e jm o w a ć t a k ż e c h r z e ś c ija ń s k ą n a u k ę s p o ­ łe c z n ą (sp o łe c z n ą d o k tr y n ę K o śc io ła ). W sw o ic h w y w o d a c h z a w a r t y c h w o m a ­ w ia n y m w o lu m in ie a u t o r n a w ią z u je d o w ie lu u s t a le ń w y r a ż o n y c h w t o ­ m ie p o p rz e d n im . C h o d z iło m u o u n ik n ię c ie p o w t a r z a n ia n p . w y w o d ó w d o ty c z ą c y c h h is t o r ii p r o b le m u czy n ie k tó r y c h w ą tk ó w u b o c z n y c h . R o z w a ż a ­ n ia sw e C h ia v a c c i o p ie r a n a d a n y c h O b ja w ie n ia , w y p o w ie d z ia c h M a g is te r iu m K o ś c io ła o r a z n a n a jn o w s z y c h p u b lik a c ja c h z z a k r e s u p o r u s z a n e j p r o b le ­ m a ty k i, w t y m t a k ż e n a u k p o k re w n y c h . T o k w y w o d ó w j e s t k la ro w n y , j ę ­ z y k b a r d z o p r z y stę p n y , u k ła d c a ło ść i lo g ic z n y , p r o p o r c je w s tr u k t u r z e t r e ś c i o d p o w ie d n io z a c h o w a n e . C z y n n ik ie m b a r d z o p r z e k o n u ją c y m do w y w o d ó w a u t o r a je s t u jm u ją c a św ie ż o ść i ś m ia ło ś ć w t r a k to w a n iu p r o b le m a ty k i, k t ó ­ r a — j a k w ia d o m o n a p o d st a w ie r e c e p c ji p o p rz e d n ic h to m ó w — z r o d z iła z a s tr z e ż e n ia i o p o ry . P e w ie n w p ły w n a t a k ą o cen ę m o ż e m ie ć s p e c y fic z n a p o s t a w a m e to d o lo g ic z n a , w y r a ż a ją c a s ię w d o ść s k r a jn y m u jm o w a n iu p e w ­ n y ch p r o b le m ó w . I t a k n p . stw ie rd z e n ie , że „ d o b r a ź ie m sk ie — b o g a c tw a — n ie m a ją s a m e w so b ie d la u c z n ia C h r y s t u s a ż a d n e j w a r to ś c i” (s. 166) czy te ż w t y m sa m y m d u c h u , że „ d o b r a z ie m sk ie m a ją w a r to ś ć je d y n ie o ty le , o ile s ą n a r z ę d z ia m i w słu ż b ie b r a c io m ” (s. 167), j e s t w y r a z e m s k r a jn e g o u jm o w a n ia e w a n g e lic z n e j z a s a d y s to su n k u d o r z e c z y w isto śc i z ie m sk ic h . W p o d o b n y m d u c h u z o st a ły u ję t e t a k ż e z a s a d y d o ty c z ą c e p o s ia d a n ia : „ 1 ° N ie sz u k a ć w z b o g a c e n ia się , m ie ć w ię c e j je d y n ie d la te g o , że j e s t w ię c e j; 2 ° J e ś l i p o s ia d a s z , p o s ia d a s z , b y d a w a ć , c z y te ż o g ó ln ie j — b y le p ie j s łu ż y ć ” (s. 167).

W o b e c n e j p o ls k ie j s y t u a c ji sp o łe c z n o - p o lity c z n e j b a r d z o n a c z a sie s ą w y w o d y a u t o r a n a t e m a t m o r a ln y c h a s p e k tó w ż y c ia p o lity c z n e g o , z w ła sz ­ c z a z a ś n a t e m a t d z is ia j ju ż b e z d y s k u s y jn e j k o n ie c z n o śc i a n g a ż o w a n ia się w s p r a w y p o lity c z n e .

C ie k a w e s ą r o z w a ż a n ia n a t e m a t m o r a ln o ś c i sp o łe c z n e j k o m u n ik a c ji p o p rz e z d z ie ła sz tu k i. W ty m z a k r e s ie a u t o r je d n a k ż e w y r a z ił o p in ię, z k t ó r ą tr u d n o s ię zg o d z ić . U tr z y m u je o n b o w ie m , iż „ m o r a ln o ś ć s z t u k i n ie m o ż e b y ć m ie r z o n a w p ie r w s z y m rz ę d z ie m o r a ln o ś c ią teg o , co j e s t p r e z e n to w a n e , le c z

w ie r n o ś c ią a r t y s t y w o b ec s ie b ie s a m e g o (...) i p r z e s ła n ie m o sta te c z n y m , w o ­ b e c k t ó r e g o s a m a p r e z e n t a c ja j e s t je d y n ie ś r o d k ie m ” (s. 307). W b a r d z o in st r u k t y w n e j c z ę śc i p o św ię c o n e j m o r a ln o śc i śr o d k ó w sp o łe c z ­ n e g o p r z e k a z u a u to r n ie u s tr z e g ł się m a n ic h e js k o - je d n o s t r o n n e g o w id z e n ia g łó w n ie n e g a ty w n y c h a s p e k tó w t e j d z ie d z in y ż y c ia w sp ó ln o to w e g o . W fo r m ie d o d a tk u a u t o r z a m ie śc ił r o z w a ż a n ia n a t e m a t y ży w o d y s k u ­ to w a n e w e w sp ó łc z e sn e j te o lo g ii m o r a ln e j. O m ó w ił tu p r o b le m „ su m ie n ia k r e a t y w n e g o ” , in a c z e j m ó w ią c — a u to n o m ii su m ie n ia , m o r a ln o ś ć o b ie k ty w n ą o r a z p r o b le m e tn o c e n ry z m u i i n k u lt u r a c ji w z a k r e sie m o r a ln y m . O d n o śn ie do t e g o o sta tn ie g o z a g a d n ie n ia tr u d n o zg o d z ić się z n ie k tó r y m i je g o p o g lą ­ d a m i. M ię d z y in n y m i u t r z y m u je on, iż „ n ie is tn ie je k u lt u r a g lo b a ln ie «w y ż ­ s z a » ” (s. 363). J e ś l i b o w ie m , j a k w y z n a je a u to r , „ k u lt u r a w p r z y b liż e n iu je s t o k r e ś la n a ja k o z e sp ó ł s t r u k t u r (lin g w isty c z n e j, sp o so b ó w m ie s z k a n ia , w y c h o ­ w a n ia , p r o d u k c ji, p o lit y k i itp .)” (s. 362), to p r z e c ie ż , p o r ó w n u ją c je m ię d z y so b ą , m o ż n a o c e n ia ć je d n e ja k o le p sz e o d d r u g ic h . I n n ą n a t o m ia s t s p r a w ą je s t to, ż e K o śc ió ł, n ie z a le ż n ie o d o b ie k ty w n e j w a r to ś c i d a n e j k u ltu r y , p o ­ w in ie n w y p e łn ia ć s w e p o sła n n ic tw o w k a ż d e j z n ic h , a b y w te n sp o só b b u ­ d o w a ć k u ltu r ę b a r d z ie j lu d z k ą o r a z b a r d z ie j e w a n g lic z n ą , o co c h o d ziło S o ­ b o ro w i W a ty k a ń s k ie m u I I , n a k t ó r y C h ia v a c c i w k o n te k ś c ie ty c h ro z w a ż a ń się p o w o łu je . N a k o n ie c sw y c h w y w o d ó w a u t o r w y p o w ia d a o so b iste c re d o n a t e m a t s t a t u s u t e o lo g a w o b e c K o ś c io ła i je g o M a g is te r iu m p is z ą c : „W ie rn o ść te o lo ­ g a w o b e c K o ś c io ła i f u n k c ji je g o M a g is te r iu m n ie p o le g a je d y n ie n a p o ­ s łu sz e ń st w ie i p o d d a n iu w ew n ę tr z n y m , a le ta k ż e n a p o d ję c iu t r u d u n a u k o ­ w e g o o p r a c o w a n ia p r o b le m ó w i z n a jd y w a n iu d r ó g r o z w ią z a n ia . W t e j d o g łę b ­ n e j w ie r n o śc i te o lo g , k a ż d y te o lo g , m o ż e z b łą d z ić , m o ż e b y ć n ie śc is ły lu b w ie lo z n a c z n y , m o ż e b y ć d y s k u s y jn y , m o ż e s ię m y lić ” . I k o ń c z y p r o sz ą c 0 p r z e b a c z e n ie , je ś li w u ję c iu c a ło śc i sw e g o p o d r ę c z n ik a p o b łą d z ił. J e ś l i b y ł n ie śc is ły , to t y lk o d la te g o , iż p o s z u k iw a ł d r ó g r o z w ią z a n ia . J e d y n ie w t a ­ k ie j p e r sp e k t y w ie je g o o p r a c o w a n ia p o w in n y b y ć c z y ta n e i ta m , g d z ie to k o n ie c z n e , p o p r a w ia n e . 2. K o le jn ą p u b li k a c ją o c h a r a k t e r z e p o d r ę c z n ik a te o lo g ii m o r a ln e j, ch o ­ c ia ż o in n y m c ię ż a r z e g a tu n k o w y m , j e s t M o ra le fo n d a m e n t a le М . С h i o d i, C a s a le M o n fe r r a to 1991, ss . 144. J e s t to 28. to m z s e r ii p o d rę c z n ik ó w p o d ­ sta w o w y c h o b e jm u ją c y c h c a ło ść n a u k k o śc ie ln y c h . W s e r ii t e j p r o b le m a ty c e m o r a ln e j p o św ię c o n e z o s t a ły t a k ż e o p r a c o w a n ia m o r a ln o ś c i o s o b is te j (L . S e - b a s t ia n i), m o r a ln o śc i ro d z in n e j (R. P e g o r a r o ) i m o r a ln o ś c i sp o łe c z n e j (G . G a z - zoni). O m a w ia n a w t y m m ie js c u p u b li k a c ja m ło d e g o p r o f e s o r a se m in a r iu m d u c h o w n e g o w B e r g a m o j e s t p o d r ę c z n ik ie m te o lo g ii m o r a ln e j f u n d a m e n t a l­ n e j. J ę z y k u ż y w a n y p r z e z a u t o r a j e s t b a r d z o k o m u n ik a ty w n y , u k ła d p o d ­ rę c z n ik a b a r d z o ja s n y , a r g u m e n t a c ja p r z e k o n u ją c a . D o ść n o w o c z e sn y je s t d o b ó r te m a ty k i. N o w o c z e sn o ść ta p o le g a n a o p u sz c z e n iu n ie k tó r y c h p r o b le ­ m ó w z w y c z a jo w o o m a w ia n y c h w t e o lo g ii m o r a ln e j fu n d a m e n t a ln e j o r a z n a u w y d a tn ie n iu z a ró w n o d o b o r u , j a k i s ty lu b a r d z ie j m o d n y c h w y w o d ó w . 1 t a k w o p r a c o w a n iu ty m n ie m a w y k ła d u n a t e m a t cn ót. J e s t z a to sp o r o r o z w a ż a ń n a t e m a t g e n e z y z ja w is k a m o r a ln e g o , fe n o m e n o lo g ii m o r a ln o śc i i a n tr o p o lo g ii c h r z e ś c ija ń s k ie j. Z a g a d n ie n io m t y m a u t o r p o św ię c ił w ie le u w a ­ g i w p a r t ii p o c z ą tk o w e j sw e g o d z ie ła . Z z a g a d n ie ń ty p o w y c h d la p o d rę c z ­ n ik ó w o m ó w ił p r o b le m s u m ie n ia i p r a w a m o r a ln e g o z u w z g lę d n ie n ie m k o n ­ c e p c ji n o rm m o r a ln y c h , fe n o m e n o lo g ii p r z e ż y c ia w in y , a b a r d z o p o b ie ż n ie p r o b le m u g r z e c h u i n a w r ó c e n ia . P r z y k o ń c u p o d r ę c z n ik a z a m ie śc ił b ib lio ­ g r a f ię o d n o to w a n ą w b a r d z o o b sz e rn y m z e s ta w ie n iu — łą c z n ie z p u b lik a c ja ­ m i n a jś w ie ż s z e j d a ty , t j. z r o k u 1990. P o z a P . R ic o e u r e m , n a t e m a t k tó r e g o p i s a ł s w ą r o z p r a w k ę d o k to r s k ą , c y tu je lit e r a t u r ę je d y n ie w ło sk o ję z y c z n ą , o r y g in a ln ą lu b w t łu m a c z e n ia c h . J e s t to z r e sz tą z r o z u m ia łe , z w a ż y w sz y że a d r e s a t a m i je g o p u b lik a c ji s ą stu d e n c i p o d sta w o w e g o k u r s u s tu d ió w te o lo ­