Biuletyn teologiczno-moralny

Zbigniew Wejcman, Andrzej F.

Dziuba, K. F. Papciak, Zbigniew

Sareło, Alojzy Marcol

Biuletyn teologiczno-moralny

Collectanea Theologica 63/1, 129-146

C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 63 (1993) n r 1

BIULETYN TEOLOGICZNO-MORALNY

Z a w a r to ś ć : I. S P R A W O Z D A N IA . 1. D ro g i d o g o s p o d a r k i ry n k o w e j i do o d ­ p o w ie d z ia ln o ś c i sp o łe c z n e j. — 2. W a rto ś ć ży cia . S y m p o z ju m w W ü rz b u rg u , p a ź d z ie rn ik ’91. II. O M Ó W IE N IA . 1. W o jn a , p o k ó j, r o z b r o je n ie . — 2. S to lic ą A p o s to ls k a i O rg a n iz a c ja N a ro d ó w Z je d n o c z o n y c h w k o n te k ś c ie e to s u m ię ­ d z y n a ro d o w e g o . — 3. M o ra ln o ść w u ję c i u e ty k i fe m in is ty c z n e j* . I. S P R A W O Z D A N IA 1. D ro g i d o g o s p o d a r k i r y n k o w e j i d o o d p o w ie d z ia ln o ś c i s p o łe c z n e j W d n ia c h 22—24 lis to p a d a 1991 r o k u w A k a d e m ii T e o lo g ii K a to lic k ie j w W a rs z a w ie o d b y ło się m ię d z y n a ro d o w e s y m p o z ju m n a u k o w e n a t e m a t

D ro g i do g o s p o d a r k i r y n k o w e j i do o d p o w ie d zia ln o ś c i sp o łe c z n e j z o rg a n iz o ­

w a n e p r z e z S e k c ję N a u k S p o łe c z n y c h A T K p r z y w spółudizdale F u n d a c ji A T K o ra z F u n d a c ji K o n r a d a A d e n a u e r a . P r o b le m a ty k a s y m p o z ju m k o n c e n tr o w a ­ ł a się w o k ó ł p o ję c ia s p o łe c z n e j g o s p o d a rk i ry n k o w e j, te r m in u , co do k tó re g o is tn ie je jesz c z e sp o ro n ieśo isło ści. K o n f e r e n c ja p o m y ś la n a b y ła ró w n ie ż ja k o s p o tk a n ie n a u k o w c ó w z p a ń s tw , w k tó r y c h g o s p o d a r k a r y n k o w a ju ż is tn i e ­ j e (N iem cy, S z w a jc a r ia ) , z te o r e ty k a m i i p r a k t y k a m i p o lity k i sp o łe c z n e j i g o sp o d a rc z e j w P o lsc e . J e d n o c z e ś n ie w ie le u w a g i p o św ię c o n o r o li n ie p a ń ­ s tw o w y c h in s ty t u c ji sp o łe c z n y c h w p ro c e s ie tr a n s f o r m a c j i u stro jo w y c h . O rg a n iz a to rz y s y m p o z ju m w z a p ro s z e n iu s k ie r o w a n y m do u c z e s tn ik ó w n a p is a li m .in .: „ P o ls k a p r ó b u j e g ru n to w n ie z re f o rm o w a ć sw ó j u s t r ó j g o sp o ­ d a rc z y i d o sto so w a ć go do k r y te r ió w g o s p o d a r k i ry n k o w e j. W tr a k c ie p r o ­ c e s u re f o rm , k tó r e m u to w a rz y s z ą sp o łe c z n e k o n s e k w e n c je w y r a ź n ie o d c z u ­ w a n e p rz e z w ię k sz o ś ć sp o łe c z e ń s tw a , c o ra z b a r d z ie j n a g lą c e s ta je s ię p y t a ­ n ie o sp o łe c z n ą w y trz y m a ło ś ć i a k c e p ta c ję p r z e jś c ia do g o s p o d a rk i ry n k o w e j. P o w o d z e n ie p ro c e s u r e f o r m z ale żeć b ę d z ie w n ie m a ły m s to p n iu o d teg o , ja k d a le c e z a d o w a la ją c a b ę d z ie ró w n o le g ło ść i h a r m o n iz a c ja r e f o r m g o s p o d a r­ c z y c h i s p o łe c z n y c h , t o je s t w ja k im sto p n iu r e f o r m y t e m o g ą b y ć a k c e p to ­ w a n e p rz e z w ię k sz o ś ć sp o łe c z e ń stw a . P o n ie w a ż w P o ls c e n ie p o w s ta ł jesz c z e s y s te m b e z p ie c z e ń s tw a so c ja ln e g o , a o d p o w ie d z ia ln o ś ć za je g o stw o rz e n ie n ie m o ż e sp a ść w y łą c z n ie n a b a r k i p a ń s tw a , p o w s ta je p y ta n ie , ja k ie n ie p a ń s tw o ­ w e o rg a n iz a c je — j a k n a p r z y k ła d K o śc ió ł — m ó g łb y p e łn ić ro lę in s ty t u c ji o p ie k i sp o łe c z n e j” . P r ó b ą o d p o w ie d z i n a t e i in n e p y ta n ia s ta ły się r e f e r a ty p rz y g o to w a n e n a k o n f e r e n c ję p rz e z p re le g e n tó w , a ta k ż e im p ro w iz o w a n e , a le n ie m n ie j c ie k a w e w y p o w ie d z i a d v o c e m in n y c h u c z e s tn ik ó w sy m p o z ju m , b io r ą c y c h u d z ia ł m .in . w d y s k u s ji p a n e lo w e j o s ta tn ie g o d n ia o b ra d . P o w ita n ia g ości o r a z w p ro w a d z e n ia w p r o b le m a ty k ę s y m p o z ju m d o ­ k o n a ł k ie r o w n ik S e k c ji C h rz e ś c ija ń s k ic h N a u k S p o łe c z n y c h A T K , t a . p ro f . H . J u t o s. N a s tę p n ie g ło s z a b r a ł p ro f . R . U e r t z, k ie r o w n ik g r u p y n i e ­ m ie c k ie j. W s w y m k r ó t k im w y s tą p ie n iu z a w a r ł w ie le c e n n y c h sp o s trz e ż e ń d o ty c z ą c y c h o m a w ia n e j p ro b le m a ty k i. M ięd zy in n y m i .p o staw ił p y ta n ie o m o ­ żliw o ść a k c e p ta c ji g-ospodarki r y n k o w e j w je j o b e c n y m k s z ta łc ie p rz e z K o ś ­ ciół. W o ln y r y n e k ja k o f o r m a c ja e k o n o m ic z n a , m im o iż p o w s ta ł w o b rę b ie c h rz e ś c ija ń s tw a , to j e d n a k u sw y c h ź ró d e ł m a s p o ro z ja w is k k u ltu ro w y c h , od k tó r y c h K o śc ió ł z a w sz e s ię d y s ta n s o w a ł, д р . lib e ra liz m .

P ie r w s z y r e f e r a t w y g ło sił p ro f. M. H o n e c k e r z U n iw e r s y te tu w B o n n . W sw y m w y s tą p ie n iu p rz y b liż y ł n a jw a ż n ie js z y d o k u m e n t sp o łeczn y K o śc io ła

* R e d a k to r e m b iu l e ty n u je s t k s. A lo jz y M а г с o 1, W a rs z a w a . 9 — C ollectanea T heologica 1/M

p r o te s ta n c k ie g o o s ta tn ic h la t, m ia n o w ic ie m e m o r a n d u m lu te r a ń s k ie D o b ro

w s p ó ln e a d o b ro w ła s n e (u k a z a ło się o n o w k r ó tc e p o o g ło sz e n iu p rz e z J a n a

P a w ła I I e n c y k lik i sp o łe c z n e j C e n te s im u s a n n u s). P ro f. H o n e c k e r n a k r e ś lił tło r e lig ijn e i k u ltu r o w e m e m o ra n d u m , a n a s tę p n ie o m ó w ił i s c h a r a k te r y ­ z o w a ł tr e ś ć d o k u m e n tu . A u to r p o ru s z y ł ta k ż e w a ż n e k w e s tie e ty c z n e , ja k ie s iłą rz e c z y n a r z u c a ją się k a ż d e m u , k to p r ó b u je sp o jrz e ć k ry ty c z n ie n a g o s­ p o d a r k ę ry n k o w ą . P rz e d e w s z y s tk im z w ró c ił H o n e c k e r u w a g ę n a f a k t, że w o ln y r y n e k o p ie r a się n a is tn ie n iu k o n k u r e n c ji, u to ż s a m ia n e j c zęsto z w a l ­ k ą , n a w e t w ro z u m ie n iu d a rw in o w s k ie j ,.w a lk i o b y t ” . J a k p o g o d zić k o n k u ­ r e n c ję z a ltr u iz m e m w ła ś c iw y m c h rz e ś c ija ń s tw u ? J a k h u m a n is ta m oże b y ć k a p it a li s t ą ? P o z y ty w n a o d p o w ie d ź n a te p y ta n i a z a w a r ta je s t w e w ła ś c iw y m ro z u m ie n iu p o ję c ia „ k o n k u r e n c ja ” .

K a ż d y c z ło w ie k je s t w sp o só b n a t u r a l n y z a in te re s o w a n y ty m , a b y się ro z w ija ć i a b y — je d n o c z e śn ie — p rz e ż y ć . P o m o c n a m oże b y ć w ty m r e ­ g u ła : czy ń cie in n y m w sz y stk o to, czego c h c ie lib y ś c ie d la sieb ie. W życiu c o d z ie n n y m d o b ro in n y c h i w ła s n e in t e r e s y n ie u s ta n n ie się s p la ta ją , a le ro z s ą d e k i p o c z u c ie c z ło w ie c z e ń stw a s k ła n ia ją do te g o , b y z a p o b ie g a ć n ie ­ p o h a m o w a n e j k o n k u re n c ji. K o n k u r e n c ja n ie m oże s ta ć się e g o is ty c z n y m c e ­ le m d la n ie j s a m e j. M u si b y ć o n a p o s tr z e g a n a ja k o ś ro d e k do o sią g n ię c ia p e w n y c h celów . W isto c ie b o w ie m k o n k u r e n c ja m a d o p ro w a d z ić do tw o r z e ­ n ia n a jb a r d z ie j o sz c z ę d n y c h f o r m g o s p o d a ro w a n ia , a ta k r o z u m ia n e w s p ó ł­ z a w o d n ic tw o e k o n o m ic z n e m o ż n a p o g o d zić z w ia rą .

S p o łe c z n a g o s p o d a rk a r y n k o w a n ie je s t z b io re m d o g m a tó w e k o n o m ic z ­ n y c h , a le je s t sy s te m e m , k tó r y u k s z ta łto w a ł się w p e w n e j p r a g m a ty c e d z ia ­ ła ń lu d z k ic h . G o s p o d a rk a ry n k o w a m a d z ię k i te m u je d n ą .p o d sta w o w ą z a ­ le tę : f u n k c j o n u je ró w n ie ż w te d y , g d y n ie w sz y sc y lu d z ie są d o b rz y . J e s t po p r o s tu r e a lis ty c z n a . I dlatetgo te ż m u s i i m o że b y ć n ie u s ta n n ie re f le k to w a n a p rz e z e ty k ę — sp o łe c z n ą i in d y w id u a ln ą .

N a s tę p n y r e f e r a t w y g ło sił p ro f. H . J u r o s. P o ru s z y ł o n p ro b le m n ie ­ z w y k le a k tu a l n y i w a ż n y w o b e c n e j s y tu a c ji sp o łe c z n e j i p o lity c z n e j n a s z e ­ go k r a ju . Z a ją ł się m ia n o w ic ie z ja w is k ie m k a to lic y z m u p o lity czn eg o . W e d łu g a u to r a , p o ls k i k a to lic y z m je s t sp e c y fic z n y , p o n ie w a ż o n to w ła ś n ie w z n a c z ­ n e j m ie rz e d o p ro w a d z ił do u p a d k u k o m u n iz m u i do d e m o k r a ty z a c ji życia w P o lsce. J e d n a k p o p ie r a ją c i tw o rz ą c sp o łe c z e ń stw o d e m o k ra ty c z n e n a le ż y z a d a ć sobie p y ta n ie o p rz y s z ły k s z ta łt i k o n c e p c ję teg o s p o łe c z e ń stw a : czy m a to b y ć sp o łe c z e ń stw o c n o ty i p ra w d y , czy sp o łe c z e ń stw o p o rz ą d k u i p o ­ k o ju , ja k k a ż d e n o w o c z e sn e s p o łe c z e ń stw o e u ro p e js k ie . D e m o k ra ty z a c ji ż y ­ c ia w P o ls c e s p r z y ja ły n ie ty lk o s iln e tr a d y c je w o ln o śc io w e , a le p r z e d e w s z y s tk im p o w sz e c h n a g o to w o ść do p o ś w ię c a n ia się n a rzecz d o b ra sp o łe c z ­ n e g o , d o b r a w s p ó ln e g o . L ecz i w ty m ró ż n im y się od in n y c h n a ro d ó w , że P o ls k a j e s t k r a j e m in d y w id u a lis tó w , i te n is to tn y c z y n n ik p o w in ie n b y ć p o ­ w a ż n ie b r a n y p o d u w a g ę p rz e z n a s z y c h p o lity k ó w i d e c y d e n tó w . T w o rz e n ie św ia d o m o śc i b y c ia p o d m io te m ży cia sp o łe c z n e g o m u s i b y ć p o p ie r a n e m e t o ­ d a m i p o lity c z n y m i.

N ie ste ty , w p r z y p a d k u p o ls k ie g o k a to lic y z m u p o lity c z n e g o d z ia ła ln o ś ć p o lity k ó w t e j o r ie n ta c ji p o s trz e g a n a je s t p rz e z ogół s p o łe c z e ń stw a ja k o p r ó ­ b a n a r z u c e n ia w ła s n e j w e r s j i c o n s e n s u s u sp o łeczn eg o . K a to lic c y p o lity c y s z u k a ją p rz y w ile jó w , z a jm u ją k lu c z o w e p o z y c je p o lity c z n e i w y d a je się, że z m ie rz a ją d o z in s ty tu c jo n a liz o w a n ia w ła d z y k o ś c ie ln e j n a w z ó r K o śc io ła e w a n g e lic k ie g o w NRD . N a u k i m o r a ln e K o śc io ła , a ta k ż e w ła s n e p o g lą d y re lig ijn e t r a k t u j ą ja k o n ie z b ę d n ą . p o d s ta w ę d la o sią g n ię c ia p o ro z u m ie n ia sp o łeczn eg o . J e d n a k n ie z a u w a ż a ją p r z y ty m in n y c h s ta n o w is k i o p c ji ś w ia ­ to p o g lą d o w y c h , a n a w e t je ś li ta k , to n ie t r a k t u j ą ic h ja k o ró w n o rz ę d n y c h c z y n n ik ó w b u d o w a n ia c o n se n s u su sp o łeczn eg o .

N ie z n a c z y to o czy w iście, że k a to lic c y p o lity c y w s p o łe c z e ń stw ie d e m o ­ k r a ty c z n y m m a ją z re z y g n o w a ć ze sp e c y fic z n ie c h rz e ś c ija ń s k ic h z a sa d . J e d ­ n a k n a c z e ln ą c e c h ą k a to lic y z m u p o lity c z n e g o m u s i b y ć p e w ie n k r y ty c z n y

n ie p o k ó j e ty c z n y i s z u k a n ie re z e r w m o r a ln y c h u lu d z i in a c z e j m y ś lą c y c h , nie* z aś ic h re p r e s jo n o w a n ie . P a ń s tw o k o n fe s y jn e n ie je s t a lt e r n a t y w ą d la n o w o czesn eg o p a ń s tw a , d e m o k ra ty c z n e g o p a ń s tw a p o r z ą d k u i prarw a. P a ń ­ s tw o n ie m o że b y ć w y z n a n io w e , p o n ie w a ż z s a m e j sw e j is to ty n ie p o z o sta je o n o o b o ję tn e n a ta k ie w a rto ś c i, ja k p o d m io to w o ść , g o d n o ść oso b y , p r a w a czło w ie k a. R e p r e z e n tu ją c ta k o k re ś lo n ą h ie r a r c h ię w a rto ś c i, p a ń s tw o n e u ­ t r a ln e św ia to p o g lą d o w o s t a je s ię n ie z b ę d n y m u z u p e łn ie n ie m d la c h rz e ś c i­ ja ń s k ie j w iz ji ś w ia ta . W o b e c n e j s y tu a c ji w P o ls c e n ie je s t p o tr z e b n a m o - ra liz u ją c a p o lity k a , k tó r a k o n tr o lu je , co r o b ią in n i, a je d n o c z e śn ie sa m a od sie b ie n iczeg o n ie w y m a g a . P o lsc e n ie je s t p o tr z e b n a d e m o k r a c ja o b s e r w a ­ to r ó w c h rz e ś c ija ń s k ic h . P o tr z e b n a je j je s t d e m o k r a c ja a k ty w n y c h c h rz e ś c i- ja n .

K o le jn y r e f e r a t, p rz y g o to w a n y p rz e z b p a d r a Cz. D o m i n a , p o d n ie o b e c ­ n o ść a u to r a w y g ło sił k s. M e lic h z K a to w ic . Z a p o z n a ł o n s łu c h a c z y z s y tu a ­ c ją i z a d a n ia m i k o ś c ie ln e j o rg a n iz a c ji „ C a r ita s ” . Do p o d s ta w o w y c h celó w sto w a rz y s z e n ia a u to r z a lic z y ł o p ie k ę n a d n a ju b o ż s z y m i i n a jb a r d z ie j u p o ­ śle d z o n y m i w a r s tw a m i lu d n o śc i. N ie ste ty , „ C a rita s ” p o ls k i n ie d y s p o n u je s t r u k tu r a m i o rg a n iz a c y jn y m i z p ra w d z iw e g o z d a rz e n ia . W iąże się to z d łu ­ g o le tn ią p o lity k ą p a ń s tw a k o m u n is ty c z n e g o w o b ec t e j o rg a n iz a c ji, ja k i w o ­ b e c K o śc io ła k a to lic k ie g o w P o lsce. B ra k je s t p ra w d z iw ie k o m p e te n tn y c h p ra c o w n ik ó w , k tó r z y b ę d ą c fa c h o w c a m i w d z ie d z in ie p o lity k i s p o łe c z n e j i o p ie k i s o c ja ln e j m o g lib y ro z w ią z y w a ć d ra m a ty c z n e p ro b le m y u b o g ich , u p o ś ­ le d z o n y c h fiz y c z n ie i p sy c h ic z n ie , n a rk o m a n ó w , a lk o h o lik ó w , a z y la n tó w itp . W t e j sy tu a c ji, w o b e c b ra k ó w k a d ro w y c h i z a p le c z a m a te ria ło w e g o , sp o łe c z ­ n a g o s p o d a rk a ry n k o w a p o w in n a a k ty w n ie w sp o m ó c c h a r y t a ty w n ą d z ia ła l­ n o ść „ C a rita s ” , b ę d ą c ą r ę k ą K o śc io ła w y c ią g n ię tą w je j k ie r u n k u .

P ro b le m o m p s y c h o s p o łe c z n y m w p ro c e s ie p rz e c h o d z e n ia do g o s p o d a rk i r y n k o w e j p o ś w ię c ił sw ó j r e f e r a t p ro f. G. S c h m i d t c h e n z Z u ry c h u . D la a u to r a s p o łe c z e ń stw o p lu r a lis ty c z n e o p ie ra się n a d w ó c h p o d s ta w o w y c h p r z e ­ s ła n k a c h : n a w o ln o śc i g ło s z e n ia w ła s n y c h p o g lą d ó w o ra z n a b r a k u ja k i e jk o l­ w ie k fo rm y ic h d y s k r y m in a c ji. N ie m n ie j p ro w a d z i to do p o w s ta n ia s w o is te ­ g o s y n k r e ty z m u , ro z u m ia n e g o n ie ty lk o ja k o p o m ie s z a n ie ró ż n y c h p o ję ć r e ­ lig ijn y c h , a le ró w n ie ż p o ję ć i o p c ji p o lity c z n y c h . O b e c n ie ta k a n ic n ie m ó ­ w ią c a i n ic k o n k r e tn ie n ie w y r a ż a ją c a m o w a (języ k ) p o lity c z n a d o szła do sz c z y tó w p o p u la r n o ś c i. P o c ią g a to za s o b ą d e z o rie n ta c ję p o lity c z n ą sp o łe c z e ń ­ stw a , k tó r e n ie w ie d o k ła d n ie , co je s t jeg o w ła s n y m s p o jrz e n ie m n a rz e c z y ­ w isto ść , a co zo sta ło m u n ie ja k o n a d a n e p rz e z ś ro d k i m aso w e g o p rz e k a z u . T a a m b iw a le n c ja i n ie m o ż n o ść o k re ś le n ia w ła s n e j to ż s a m o śc i m y ś le n ia w sp o łe c z e ń stw ie m a n ip u lo w a n y m p rz e z m a s s m e d ia p o w o d u je w z ro s t z a in te ­ re s o w a n ia d z ie d z in a m i p o z a in te le k tu a ln y m i, ta k i m i ja k r o z w ija n ie w ła s n e j tę ż y z n y fiz y c z n e j czy s f e ra ży cia se k su a ln e g o .

D ru g ą is to tn ą c e c h ą sp o łe c z e ń stw a o k re s u tr a n s f o r m a c j i u s tro jo w y c h je s t z a c h w ia n ie s y s te m u a u to w a rto ś c io w a n ia . P r a c o w n ik u to ż s a m ia p o c z u ­ c ie w ła s n e j w a rto ś c i z w a rto ś c ią i o s ią g a n y m s u k c e s e m sw e j firm y . Ż y ją c je d y n ie ż y c ie m z a k ła d u o sią g a sz c z e g ó ln ą a f i r m a c ję w ła s n e j w a rto ś c i. T o z c z a se m ro d z i n a p ię c ia i p o s ta w y n e u ro ty c z n e . P rz y ty m r y n e k s ta w ia co­ r a z w ię k sz e w y m a g a n ia , a le n ie w z m a c n ia p r a c o w n ik a i n ie p o m a g a m u . R o z w ią z a n ie w id z i a u to r w ja k n a js z e rs z y m z a s p o k a ja n iu s fe ry e m o c jo n a l­ n y c h p o tr z e b p r a c o w n ik a z a ró w n o w p ra c y , ja k i p o z a n ią .

P r a k t y k a r y n k u n ie s ie ze so b ą i in n e k w e s tie sp o łeczn e. A u to r w y m ie ­ n ił m .in . p ro b le m z w ię k s z e n ia a u to k o n tr o li sp o łe c z n e j p rz y re z y g n a c ji z k o n ­ tr o li p a ń s tw o w e j, d y le m a t d y s tr y b u c ji d o c h o d u n a ro d o w e g o , k tó r a n ie n is z ­ czy d u c h a p rz e d s ię b io rc z o śc i, k w e s tie ru c h liw o ś c i sp o łe c z n e j o ra z p ro b le m u n if o rm iz m u i s c h e m a ty z a c ji k u ltu r o w e j.

K o le jn y d z ie ń o b r a d ro z p o c z ą ł p ro f. R . K r a u s z U n iw e r s y te tu w B o ­ c h u m . P r z e p r o w a d z ił o n s e r ię ro z w a ż a ń n a te m a t i n s ty t u c ji sp o łe c z n y c h i p a ń ­ stw o w y c h w sp o łe c z n e j g o sp o d a rc e ry n k o w e j. A u to r p r z e d s ta w ił c h a r a k t e - s*

r y s ty k ę is tn ie ją c e g o w N ie m c z e c h s y s te m u b e z p ie c z e ń s tw a so c ja ln e g o . P u n ­ k te m , w o k ó ł k tó r e g o k o n c e n tr o w a ła się u w a g a p re le g e n ta , s t a ła s ię r o la s a m o rz ą d ó w lo k a ln y c h i K o śc io ła w s y s te m ie o p ie k i s p o łe c z n e j. U b e z p ie ­ c z e n ia sp o łe c z n e n ie d o k o n u ją się w n im je d y n ie p o p rz e z in s ty tu c je p a ń ­ stw o w e , a le za s p r a w ą m n ie js z y c h w s p ó ln o t, co p o z w a la n a ic h z ró ż n ic o ­ w a n ie .

P o m o c s p o łe c z n a w N iem cz ech k ie r u je się tr z e m a p o d s ta w o w y m i z a s a ­ d a m i, m ia n o w ic ie z a s a d ą d ru g ie j p o m o cy , z a s a d ą z in s ty tu c jo n a liz o w a n e j p o ­ m o c n ic z o śc i o ra z z a s a d ą in d y w id u a liz a c ji p o m o cy . O zn acza to , że o p ie k a sp o łe c z n a w k r a c z a d o p ie ro w te d y , g d y w y c z e rp ią się b ą d ź z a w o d z ą p i e r ­ w o tn e ź ró d ła p o m o c y s o c ja ln e j. P o d ru g ie , z a k re s p o m o cy s p o łe c z n e j i je j c h a r a k t e r s ą śc iśle u z a le ż n io n e o d s y tu a c ji k o n k r e tn e g o „ p o m o c o b io rc y ” . Zaisada z in s ty tu c jo n a liz o w a n e j p o m o c n ic z o śc i g ło s i p ie r w s z e ń s tw o n i e p a ń ­ s tw o w y c h in s ty t u c ji c h a r y ta ty w n y c h . D z ię k i te m u p o m o c s p o łe c z n a m o ż e s p r a w n ie j i p e w n ie j tr a f ić d o p o tr z e b u ją c e g o .

A u to r r e f e r a t u m o c n o p o d k r e ś lił fa k t, że o so b iste , z in d y w id u a liz o w a n e fo r m y p o m o c y sp o łe c z n e j m a ją n ie z w y k łą w a r to ś ć w o k re s ie tr a n s f o r m a c j i u s tro jo w y c h . D o m a g a ją się te g o n ie ty lk o p r a k t y k a s o c ja ln a , a le ró w n ie ż p o c z u c ie c z ło w ie c z e ń stw a i g o d n o śc i lu d z k ie j.

K o le jn y m u c z e s tn ik ie m sy m p o z ju m , k tó r y w y g ło sił r e f e r a t, b y ł p ro f. J. O z d o w s k i z A T K . S k u p ił o n się n a p r o b le m a ty c e w ła s n o ś c i w s y s te m ie g o s p o d a rk i ry n k o w e j. P r a w o in d y w id u a ln e g o p o s ia d a n ia je s t n ie z b y w a ln y m p r a w e m . k a ż d e g o c z ło w ie k a , n ie m n ie j m ie ś c i się ono w sz e rz e j p o ję ty m p r a ­ w ie p o w s z e c h n e j u ż y te c z n o śc i, w sp ó ln e g o u ż y tk o w a n ia d ó b r. J e s t to n ie ­ z w y k le w a ż n e w m o m e n c ie b u d o w a n ia n o w e g o so lid a ry z m u sp o łe c z n e g o , o p a rte g o w s z a k ż e n a re g u ła c h w o ln e g o r y n k u . W m in io n y m o k re s ie e ta t y - z a c ja w ła s n o ś c i i c e n tr a liz a c ja z a rz ą d z a n ia sp o w o d o w a ły ta k ie n a s tę p s tw a , j a k n is k i p o z io m w y d a jn o ś c i p ra c y o ra z sk ło n n o ść do le k c e w a ż e n ia p r a w a . D la te g o te ż w o b e c n e j d o b ie p r z e m ia n g o s p o d a rc z y c h i u s tr o jo w y c h t a k w a ż n e s t a j e się b u d o w a n ie n o w e g o ła d u e k o n o m ic z n e g o n a u p o w s z e c h n ie n iu w ła s n o ś c i tr w a ł y c h d ó b r k o n s u m p c y jn y c h i śro d k ó w p ro d u k c ji. O p a rc ie g o ­ s p o d a r k i n a w ła s n o ś c i p r y w a tn e j p o w in n o n i e ty lk o z w ię k sz y ć e fe k ty w n o ś ć p r a c y i u ru c h o m ić p ra w id ło w e m e c h a n iz m y e k o n o m ic z n e , a le ró w n ie ż z a ­ b e z p ie c z y ć p r a w a c z ło w ie k a i ro d z in y . W obec o g ra n ic z o n e j ilo ści d ó b r z a r ó w ­ n o in d y w id u a ln y c h , ja k i z b io ro w y c h n ie z b ę d n a s ta je się ic h s k u te c z n a o c h ­ ro n a , n p . p o p rz e z p ro w a d z e n ie s k u te c z n e g o p r a w o d a w s tw a e k o lo g iczn eg o .

P o ls k i s y s te m u p o w s z e c h n ie n ia w ła s n o ś c i p r y w a tn e j, ta k i e j j a k ś r o d k i p r o d u k c ji, je s t jeszcze w s ta d iu m w s tę p n y m , a p r z y ty m z a h a m o w a n y zo­ s t a ł p rz e z w a lk ę z in f la c ją . N ie m n ie j ju ż te r a z z a u w a ż y ć m o ż n a , ja k is to tn y je s t w ty m p ro c e s ie ja s n o o k re ś lo n y z w ią z e k p r a c y z k a p ita łe m , t a k a b y z w ię k sz y ć z a ró w n o m e c h a n iz m y p ro e fe k ty w n o ś e io w e , ja k i u ła tw ić s p o łe ­ c z e ń s tw u d o s tę p do w ła sn o ś c i. W p ro c e s ie ty m fu n k c je p a ń s t w a i w ła ś c i­ c ie li p r y w a tn y c h p o w in n y b y ć je d y n ie p o m o c n ic z e i n a d z o ru ją c e . T a k a p o ­ s t a w a s p r z y ja ć te ż m o ż e z w ię k s z e n iu p o c z u c ia p o d m io to w o śc i w n o w y m s y s te m ie e k o n o m ic z n y m . P ro f. G. K l e i n h e n z z U n iw e r s y te tu w P a s s a u w y g ło sił r e f e r a t n a t e m a t p o r z ą d k u r y n k u p r a c y w sp o łe c z n e j g o sp o d a rc e ry n k o w e j. W s w y m w y s tą p ie n iu o k re ś lił ro lę i z n a c z e n ie p o szc z e g ó ln y c h p o d m io tó w r y n k u р т а - с у , ta k ic h j a k p ra c o d a w c a , p ra c o b io rc a , 'z w i ą z k i z aw o d o w e. A u to r u s y s te ­ m a ty z o w a ł ró w n ie ż p r a w a i . o b o w ią z k i k a ż d e g o z ty c h p o d m io tó w z a ró w n o w s to s u n k u d o in n y c h e le m e n tó w r y n k u p r a c y , ja k i w o b e c k o m p le k s o w o p o jm o w a n e j g o s p o d a r k i n a ro d o w e j.

A u to r p rz y b liż y ł te ż słu c h a c z o m s y s te m ro z w ią z y w a n ia s p o r ó w p ła c o ­ w y c h , j a k i is tn ie je w N iem czech . P o d k r e ś lił w y ższo ść u m ó w z b io ro w y c h n a d in d y w id u a ln y m i o r a z ro lę p a ń s t w a ja k o n e u tr a ln e g o o b s e r w a to r a i m e d i a ­ t o r a w te g o ty p u k o n flik ta c h . J e d n o c z e ś n ie s c h a r a k te r y z o w a ł z n a c z e n ie o d p o w ie d z ia ln o ś c i w d z ia ła n iu p r a c o w n ic z y c h z w ią z k ó w z a w o d o w y c h i o m ó ­

w ił k w e s tię w ła ś c iw e j p o lity k i p ła c ja k o in s tr u m e n tu r e g u lu ją c e g o p r o b le ­ m y r y n k u p ra c y .

P r c f . M . S z y i k - S к о с z n y z U n iw e r s y te tu W a rs z a w s k ie g o w y g ło siła r e f e r a t p o ś w ię c o n y sp o łe c z n y m a s p e k to m r y n k u p r a c y w P o lsce. W ed łu g a u to r k i r e f e r a tu , b e z ro b o c ie w n a s z y m k r a j u n ie o s ią g n ę ło jeszcze sw e g o m a k s y m a ln e g o p o z io m u , a ju ż s ta ło s ię k w e s tią sp o łe c z n ą . B e z ro b o c ie n ie s ie ze s o b ą p e w n e k o sz ty , k tó r y c h w n a s z y m k r a j u n ik t n ie liczy, a są to k o sz ty z a ró w n o e k o n o m ic z n e , in d y w id u a ln e , ja k i sp o łeczn e. S p o łe c z n e s k u t k i b e z ro b o c ia b ę d ą w P o ls c e jeszcze w y ż sz e n iż w in n y c h k r a j a c h E u r o ­ py. g d y ż n a s z a s y t u a c ja je s t o w ie le g o rs z a n iż g d z ie in d z ie j. N ie b e z p ie c z e ń stw a z w ią z a n e z b e z ro b o c ie m is tn i e ją ró w n ie ż w sy s te m ie sp o łe c z n e j g o s p o d a r k i ry n k o w e j. T y m w ię k sz e z n a c z e n ie w w a lc e z ty m z ja w is k ie m m a t u t a j p a ń s tw o . P o p ie rw s z e , m u s i o c h r a n ia ć p r a c o w n ik ó w p rz e d u t r a t ą p r a c y ; p o d ru g ie , p o w in n o za b e z p ie c z y ć o p ie k ę s o c ja ln ą b e z ­ ro b o tn y m o ra z u ła t w ia ć z n a le z ie n ie in n y c h s ta n o w is k p ra c y . W p ie r w s z e j k w e s tii p a ń s tw o w in n o in g e r o w a ć w p r z y p a d k u n a d m i e r n e j sa m o w o li p r a ­ c o d a w c y w o b e c p ra c o b io rc y o ra z p o w in n o c z u w a ć n a d r e a liz a c ją p e w n y c h św ia d c z e ń p r a c o d a w c y n a rz e c z z w a ln ia n y c h p ra c o w n ik ó w . W d r u g im p r z y ­ p a d k u p a ń s tw o m u s i z o rg a n iz o w a ć s k u te c z n y s y s te m z a s iłk ó w d la b e z ro ­ b o tn y c h , z in d y w id u a liz o w a n y i d o sto s o w a n y z a ró w n o d o d o ty c h c z a so w e j p ła c y b e z ro b o tn e g o , j a k i do o g ó ln eg o p o z io m u ż y c ia sp o łe c z e ń s tw a . Z a o s tr z e ­ n ie k r y t e r ió w p r z y z n a w a n ia z a siłk ó w n ie ro z w ią ż e p ro b le m u b e z ro b o c ia , g d y ż lu d z ie p o z b a w ie n i ty c h p ie n ię d z y b ę d ą o c z e k iw a ć p o m o c y z o p ie k i sp o łe c z n e j.

N a' p o d s ta w ie b a d a ń e m p iry c z n y c h a u to r k a s tw ie rd z iła k u m u la c ję b e z ­ ro b o c ia sz c z e g ó ln ie w ś r ó d m ło d y c h , co p o w o d u je ic h f r u s t r a c j ę i d e m o r a li­ z a c ję o ra z p o g łę b ia p a to lo g ię sp o łeczn ą. S p o łe c z n e s k u tk i b e z ro b o c ia z a le ż ą p rz y ty m o d je g o d łu g o trw a ło ś c i, ro d z a ju i z a k r e s u św ia d c z e ń o ra z o d tła sp o łeczn eg o . D o sp o łe c z n y c h s k u tk ó w b e z ro b o c ia a u to r k a z a lic z y ła p ro b le m y z w y k o rz y s ta n ie m c z a s u w o ln eg o , s k u tk i z d ro w o tn e , w z ro s t n a p ię ć sp o łecz­ n y c h o ra z o b s e r w o w a n ą ju ż re z y g n a c ję p r a c o w n ik ó w z p rz y s łu g u ją c y c h im św ia d c z e ń w o b a w ie p r z e d u t r a t ą p ra c y .

K o le jn y r e f e r a t w y g ło s ił p ro f. J . S t i n g 1, b y ły p rz e w o d n ic z ą c y F e d e ­ ra ln e g o U rz ę d u P r a c y w N iem cz ech . T e m a ty k a je g o w y s tą p ie n ia k o n c e n tr o ­ w a ła się w o k ó ł p o d s ta w o w y c h z a s a d z a b e z p ie c z e n ia s o c ja ln e g o w R e p u b lic e F e d e r a l n e j N iem iec. A u to r z w ró c ił u w a g ę n a g e n e z ę te g o s y s te m u , m a ją c e g o s w e k o rz e n ie w c h rz e ś c ija ń s k ic h p o ję c ia c h o so b y lu d z k ie j, z a s a d y s o lid a r­ n o ś c i 2 in n y m i o ra z z a s a d y p o m o c n ic z o śc i ja k o c ią g łe g o k r y t e r iu m w ła ś c i­ w e g o p o w ią z a n ia o so b y z e w sp ó ln o tą .

S y s te m u b e z p ie c z e ń sp o łe c z n y c h w N ie m c z e c h n ie o p ie r a się w y łą c z n ie n a s k ła d k a c h w p ła c a n y c h n a b ieżą co . M a o n r a c z e j fo r m ę p e w n e j u m o w y sp o łeczn ej, z g o d n ie z k tó r ą k o le jn e g e n e r a c je są z o b o w ią z a n e do u tr z y m a ­ n ia i o p ie k o w a n ia się ty m i, k tó r z y ju ż n ie p r a c u ją . D z ię k i ta k ie m u r o z w ią ­ z a n iu w y so k o ść w y p ła c a n y c h r e n t i e m ery tu T n ie u le g a z m ia n ie n a n ie k o ­ rz y ść ś w ia d c z e n io b io rc y . R ó ż n ic a b o w ie m p o k r y w a n a je s t z a k tu a ln y c h s k ł a ­ d ek . T a f o r m a u b e z p ie c z e ń tw o rz y ró w n ie ż p o s ta w y p ro s o lid a m o ś c io w e w s p o łe c z e ń stw ie o r a z z w ra c a u w a g ę n a los g e n e r a c ji ju ż n ie p r o d u k ty w ­ n y c h . Z r e s z tą s y s te m u b e z p ie c z e ń j e s t n ie z w y k le sz e ro k i i o b e jm u je w ie le p rz y p a d k ó w lo so w y ch . J e s t to sy s te m s iln ie z in d y w id u a liz o w a n y , o p ie ra się b o w ie m n a s a m o rz ą d o w y c h in s ty tu c ja c h so c ja ln y c h . P a ń s tw o je s t je d y n ie c z y n n ik ie m , k tó r y n ie ja k o o d g ó rn ie w y m u s z a p o s ta w y so lid a rn o ś c io w e m i ę ­ d zy c z ło n k a m i d a n e j sp o łeczn o ści.

W ic e m in is te r d r I. W ó y c i c k a z M in is te r s tw a P r a c y i O p ie k i S p o ­ łe c z n e j w s w y m r e f e r a c ie o m ó w iła s y s te m b e z p ie c z e ń s tw a s o c ja ln e g o i p o ­ ru s z y ła p ro b le m g r a n ic p a ń s tw a so cjaln eg o . A u to r k a o d n io s ła się d o z a r z u ­ tów , tu i ó w d z ie s p o ty k a n y c h , że P o ls k a n ie m a ja s n o o k re ś lo n e g o m o d e lu p o lity k i so c ja ln e j. T o p r a w d a , a le n a le ż y z a u w a ż y ć , że p o lity k a sp o łeczn a

je s t sp o łe c z n a w ła ś n ie d la te g o , że k s z t a łt u je się w sp o łe c z e ń stw ie ja k o r e ­ z u lta t ta r ć i g r y in te re s ó w p o m ię d z y ró ż n y m i g r u p a m i n a c is k u . D o ty c h c z a so ­ w a p o lity k a p a ń s tw a w k w e s tia c h sp o łe c z n y c h b y ła p o lity k ą g a b in e to w ą , p o z b a w io n ą r e a liz m u i e la s ty c z n o ś c i. D la te g o te ż w p o w ią z a n iu z p ro c e s e m tr a n s f o r m a c j i u s tro jo w y c h s y tu a c ja o b e c n e j p o lity k i s o c ja ln e j je s t n ie w ą tp l i­ w ie t r u d n a , a le n ie b e z n a d z ie jn a .

O s ta tn ie la t a p rz y n io s ły n o w e in s tr u m e n ty d la p ro w a d z e n ia p r a w id ł o ­ w e j p o lity k i sp o łe c z n e j. N a s tą p iły z m ia n y p r a w n e i u s ta w o d a w c z e w z a k r e ­ s ie p o lity k i s o c ja ln e j. S tw o rz o n o m o ż liw o śc i u c z e s tn ic z e n ia w te j p o lity c e s a m o rz ą d ó w lo k a ln y c h i p o d m io tó w g o sp o d a rc z y c h . O bok teg o d z ia ła te ż t r ó j p a r t n e r s k i u k ła d r z ą d — z w ią z k i z a w o d o w e — p ra c o d a w c y . J e d n a k d o ­ p ó k i n ie b ę d ą to p a r t n e r z y je d n a k o w o s iln i, u k ła d t e n n ie b ę d z ie p r a w id ło ­ w o fu n k c jo n o w a ł.

To, ja k b ę d z ie w y g lą d a ł m o d e l p o lity k i sp o łe c z n e j w P o lsc e , zale ży o d k ilk u is to tn y c h c z y n n ik ó w . A u to r k a z a lic z y ła do n ic h : p rz e ła m a n ie b a r i e r y św ia d o m o śc io w e j, k tó r a w d a ls z y m c ią g u n ie p o z w a la p o s trz e g a ć p o lity k i sp o łe c z n e j ta k ą , ja k ą je s t, to z n a c z y ja k o p o lity k i r e d y s tr y b u c ji śro d k ó w fin a n s o w y c h ; w y ra ź n y p o d z ia ł k o m p e te n c ji p o m ię d z y w s z y s tk ie p o d m io ty p o lity k i so c ja ln e j, p o c z ą w sz y o d rz ą d u , a sk o ń c z y w sz y n a je d n o s tc e ; p r z e ­ z w y c ię ż e n ie k r y z y s u e k o n o m ic z n e g o , k tó r y o b e c n ie w y m u s z a d o k o n y w a n ie c zęsto d ra s ty c z n y c h w y b o ró w w p o lity c e b e z p ie c z e ń s tw a so c ja ln e g o .

N a s tę p n y p r e le g e n t, p ro f. A. S c h ü l l e r z U n iw e r s y te tu w M a r b u rg u , p o ś w ię c ił sw o je w y s tą p ie n ie s y s te m o w i c e n w sp o łe c z n e j g o sp o d a rc e r y n k o ­ w e j. D la a u to r a sy s te m c e n m a p o d s ta w o w e z n a c z e n ie w g o s p o d a rc e r y n ­ k o w e j. P o ls k a z n a jd u j e się w n ie z w y k le tr u d n e j s y tu a c ji. W o ln y r y n e k w p ro w a d z o n y z o s ta ł w o k re s ie w a lk i z in f la c ją . T a k p o d s ta w o w y m e c h a ­ n iz m g o s p o d a r k i ry n k o w e j, ja k im je s t s y s te m w o ln y c h cen, o d b ie r a n y je s t p rz e z s p o łe c z e ń stw o ja k o u d e rz e n ie w ic h d o ty c h c z a so w y p o zio m życia. P o ­ z a ty m sp o łe c z e ń stw o p o ls k ie w ię k sz o ś ć m a j ą tk u p o s ia d a w fo r m ie d ó b r p ie n ię ż n y c h , n ie z a ś m a te ria ln y c h . T a o k o lic z n o ść d o d a tk o w o p o g łę b ia t r u d ­ n o śc i w p ro c e s ie u w a ln ia n ia cen. N ie m n ie j p ro c e s te n je s t k o n ie c z n y , g d y ż b e z w o ln y c h , n a t u r a ln y c h c e n n ie m o ż e is tn ie ć sk u te c z n y s y s te m p o p y tu - -p o d a ż y . t D la p o ls k ie j rz e c z y w is to śc i g o s p o d a rc z e j k lu c z o w y m z a d a n ie m s ta je się d ą ż e n ie do u n ii e k o n o m ic z n e j z E u ro p ą . A b y to o sią g n ą ć , n a le ż y p rz e d e w s z y s tk im w p ro w a d z ić c e n y r y n k u w e w n ę trz n e g o w k o n te k s t e u ro p e js k i. J e d n a k w ię k s z a część g o s p o d a rk i w d a ls z y m c ią g u je s t p a ń s tw o w a . D la te g o ja w i się tu p y ta n ie , ja k m o ż n a d o p ro w a d z ić p rz e d s ię b io rs tw a p a ń s tw o w e do r a c jo n a ln y c h z a c h o w a ń ry n k o w y c h , do r e a ln e j k a lk u la c ji k o sz tó w i z y sk u , d o r e s p e k to w a n ia e u ro p e js k ie g o s y s te m u cen. W e d łu g a u to r a , p o m o c n a m o ­ że b y ć w ty m p ra w id ło w a p o lity k a w a lu to w a , a w ię c w y m ie n ia ln o ś ć z ło ­ tó w k i o ra z p o p ie r a n ie k o n k u r e n c ji g o sp o d a rc z e j, n a r z u c a ją c e j p o ls k im p r z e d ­ się b io rs tw o m w ła s n e , w o ln o ry n k o w e r e g u ły z a c h o w a ń e k o n o m ic z n y c h .

O s ta tn im r e f e r e n te m b y ł doc. J . A u l a y t n e r z U W . S w o ją w y p o w ie d ź p o św ię c ił p ro b le m o m p o lity k i s o c ja ln e j w p ro c e s ie p rz e m ia n u s tro jo w y c h . D la a u to r a z a s a d n ic z y m p y ta n ie m w p ro e e s ie w p ro w a d z a n ia g o s p o d a r k i r y n k o w e j je s t p y ta n ie o to, k to p o w in ie n d o k o n y w a ć tr a n s f o r m a c j i sp o łe c z ­ n y c h i g o sp o d a rc z y c h w n a s z y m k r a j u . S o c ja liz m p o d z ie lił w z a sa d z ie je d ­ n o ro d n e sp o łe c z e ń stw o n a k la s y sp o łe c z n e , p r e z e n tu ją c e p o s ta w y o c z e k u ją c e b ą d ź n a w e t ro sz c z e n io w e w s to s u n k u do p a ń s tw a . D la g o s p o d a rk i r y n k o ­ w e j, je j d z ia ła n ia i sk u te c z n o śc i, n ie z b ę d n y j e s t z k o le i s ta n ś r e d n i, k tó r y w P o ls c e jeszcze n ie is tn ie je . S ta n ś r e d n i n ie je s t b o w ie m a r y tm e ty c z n ą s u m ą s o c ja lis ty c z n y c h k la s sp o łeczn y ch , ro b o tn ik ó w , c h ło p ó w czy in te lig e n ­ cji. S k ła d a ją się n a n ie g o p rz e d s ię b io rc y , w ła ś c ic ie le a k c ji i p a p ie r ó w w a r ­ to ś c io w y c h , m e n a d ż e ro w ie o r a z in te lig e n c ja w y z n a c z a ją c a k a p ita lis ty c z n y s y ­ ste m w a rto ś c i.

p o c z ą tk o w e j i n ie m a je s z c z e w ię k sz e g o w p ły w u n a p o lity k ę p o ls k ą . M a ją ją n a to m ia s t ro b o tn ic y i c h ło p i ja k o g ru p y n a c is k u . D o ty c h c z a so w e k la s y sp o łeczn e p r e z e n t u ją ro sz c z e n io w y , z aś s t a n ś r e d n i — k o n s u m p c y jn y sy s te m w a rto ś c i. I n a jp r a w d o p o d o b n ie j n ie is tn ie je t u t a j k o m p ro m is o w y m o d e l sy ­ s te m u w a rto ś c i, n a ja k i m o g ły b y p rz y s ta ć o b ie te g ru p y . A b y w p ro w a d z ić s p o łeczn ą g o s p o d a rk ę ry n k o w ą , w P o lsce n a le ż y p ro m o w a ć s ta n ŚTedni, co z k o le i je s t n ie do p o g o d z e n ia z p ro w a d z e n ie m p o lity k i s o c ja ln e j n a k ie r o ­ w a n e j n a is tn ie ją c e k la s y sp o łeczn e.

Z w ie lu p o w o d ó w k w e s tie sp o łe c z n e w r a z z p ro c e s e m tr a n s f o r m a c j i r o ­ sn ą , a n ie m a le ją . T e k w e s tie s o c ja ln e to n p . b e z ro b o c ie , p a u p e r y z a c ja sp o ­ łe c z e ń stw a . k ry z y s m ie s z k a ln ic tw a czy k ry z y s o p ie k i z d ro w o tn e j. B ra k je s t d o ty c h c z a s w iz ji p o lity k i sp o łe c z n e j z d o ln e j w ła ś c iw ie o c h ra n ia ć lu d z i s ł a ­ b y c h s o c ja ln e . To źle r o k u j e P o lsc e i in n y m re f o r m u ją c y m się k r a jo m p o s t­ k o m u n isty c z n y m .

P o p r z e d s ta w ie n iu w s z y s tk ic h r e f e r a tó w u c z e s tn ic y sy m p o z ju m w z ię li u d z ia ł w d y s k u s ji p a n e lo w e j, k tó r e j m o d e r a to r a m i b y li p ro f. W. Z o h l n h o - f e r z U n iw e r s y te tu w M o g u n c ji o ra z p ro f. H. J u r o s z A T K . W d y s k u s ji głos z a b ra li m . in. p ro f. p ro f. K a lis ia k , M a ła c h o w s k i, T y m o w sk i i M ic h a ­ łow icz. T e m a te m ro z w a ż a ń b y ły p ro b le m y n o w e g o ła d u g o sp o d a rc z e g o i s p o ­ łecz n eg o P o ls k i w k o n te k ś c ie in te g r a c ji ze W sp ó ln o tą E u ro p e js k ą i g o sp o ­ d a r k ą ś w ia to w ą . P r z e d s ta w io n e w r e f e r a ta c h i p o d c z a s d y s k u s ji w n io s k i d o ­ w o d n ie w s k a z a ły n a ró ż n o ro d n o ś ć i b o g a c tw o p ro w a d z o n y c h p rz e z u c z e s tn i­ k ó w s y m p o z ju m b a d a ń . S p o tk a n ie w A T K u m o ż liw iło z a p o z n a n ie się z ty m i r e f le k s ja m i o ra z z a in s p iro w a ło do z w e ry fik o w a n ia w ła s n y c h p o g lą d ó w n a sp o łe c z n ą g o s p o d a r k ę ry n k o w ą .

Z b ig n ie w W e jc m a n , W a r sza w a

2. W artość życia

S y m p ozju m w W iirzburgu, paźd ziern ik ’91

W a rto ść ży cia je s t z a ró w n o u n a s, ja k i u n a s z y c h s ą s ia d ó w p rz e d m io ­ te m d y s k u s ji g łó w n ie w r a m a c h d e b a ty a n ty a b o r c y jn e j. P ro b le m te n je d n a k w ró w n y m s to p n iu ja w i się w z w ią z k u z d e b a tą d o ty c z ą c ą a k ty w n e j e u t a ­ n a z ji n a ż ą d a n ie c z ło w ie k a n ie u le c z a ln ie c h o re g o . W g rę w c h o d z ą p rz y ty m k w e s tie m e d y c z n e , ju ry d y c z n e , a z w ła sz c z a e ty c z n e . P o d c z a s sy m p o z ju m , ja k ie w p a ź d z ie rn ik u 1991 ro k u o d b y ło się w W iirz b u rg u p od a u s p ic ja m i B a w a r s k ie j A k a d e m ii K a to lic k ie j, p o d ję to p ró b ę ro z p o z n a n ia a k tu a ln e g o s ta n u z a g a d n ie n ia . P ro b le m e u ta n a z ji w io s n ą 1991 t r a f i ł b o w ie m p o n o w n ie n a czo ło w e s tro n y d z ie n n ik ó w , a to d z ię k i s p r a w o ­ z d a n iu K o m is ji Z d ro w ia w E u ro p e js k im P a rla m e n c ie . W n io s k o w a n o w n im o p ra w o do s to s o w a n ia e u ta n a z ji n a ż ą d a n ie n ie u le c z a ln ie c h o reg o w s y ­ tu a c ji, g d y po z a się g n ię c iu o p in ii ze sp o łu le k a r s k ie g o n ie is tn ie ją sz a n s e ja k ie jk o lw ie k te r a p ii. W n io s e k w y w o ła ł o s t r y s p rz e c iw ze s tro n y c h rz e ś c i­ ja ń s k ic h in s ty tu c ji s z p ita ln y c h , ja k i ze s tro n y K o ścio łó w . P o d c z a s p r z e s łu ­ c h a n ia , ja k ie w P a r la m e n c ie E u ro p e js k im w t e j s p r a w ie m ia ło m ie js c e w l i ­ sto p a d z ie 1991 z a ró w n o p o sło w ie , j a k i e k s p e r c i w y p o w ie d z ie li się p rz e c iw ­ k o r e g u la c ji z a g a d n ie n ia n a s k a lę k o n ty n e n tu . D y s k u s je i r e a k c je u ja w n iły b o w ie m is tn ie n ie ro z p o w sz e c h n io n y c h o b a w , p o c z u c ia z a g ro ż e n ia , a n a d e w sz y stk o b r a k ja s n o s p r e c y z o w a n y c h p o ję ć . S ta n o w is k a z w o le n n ik ó w i p r z e ­ c iw n ik ó w co ra z b a r d z ie j się p o la r y z u ją . N ie ja s n a p rz y ty m je s t s y tu a c ja p r a w n a , ja k to p o k a z a n o n a p rz y k ła d z ie H o la n d ii. M im o z g ła s z a n ia ró ż n y c h p r o je k tó w p r a w n y c h , d o ty c h c z a s w ż a d n y m p a ń s tw ie n ie w y d a n o w y ra ź n e g o zez w o le n ia n a a k ty w n ą e u ta n a z ję . W p r a k ­ ty c e p r a w n ic z e j n ie k tó r y c h k r a jó w n o tu je się je d n a k te n d e n c ję do n ie ś c i- g a n ia a k ty w n e j e u ta n a z ji n a ż ą d a n ie c h o re g o a lb o d o s ię g a n ia p o b a rd z o ła g o d n e ś r o d k i k a r n e .

O p u b lik o w a n y je s ie n ią 1991 ro k u r a p o r t h o le n d e r s k ie j k o m is ji rz ą d o w e j (R e m m e lin k ), d o ty c z ą c y p r a k t y k e u ta n a ty c z n y c h w m e d y c y n ie , m ó w i o 2300 n a ro k p r z y p a d k a c h śm ieTci n a s k u te k a k ty w n e j e u ta n a z ji m e d y c z n e j. O z n a ­ cza to, że s p o ś ró d 130 000 z g o n ó w n a ro k w H o la n d ii 2% z m a r ło n a w y r a ź n e ż ą d a n ie p rz y a k ty w n e j p o m o cy le k a r s k ie j. Z r a p o r tu w y n ik a p o n a d to , że w d a ls z y c h 400 p r z y p a d k a c h le k a r z e n a ż y c z e n ie n ie u le c z a ln ie c h o ry c h u d z ie lili p o m o c y p r z y z a d a w a n iu so b ie ś m ie rc i p rz e z p a c je n ta b W e d łu g p r a w a h o le n d e rs k ie g o e u ta n a z ja d o ty c h c z a s je s t k a r a ln a . Z r e ­ g u ły je d n a k p o u ja w n ie n i u a k ty w n e j e u ta n a z ji n ie n a s t ę p u je s k a z a n ie . O w szem , w to k u s ą p r a c e n a d n o w e liz a c ją p r a w a k a r n e g o w ty m w z g lę d z ie . R o zg ło su n a b r a ł n ie d a w n o p r o je k t rz ą d o w y , k tó r y zatsadniczo p o d tr z y m u je k a r a ln o ś ć e u ta n a z ji, a d la le k a r z y p r z e w id u je o b o w ią z e k z g ło szen ia w s z y s t­ k ic h p r z y p a d k ó w e u ta n a z ji, n ie z a w ie ra n a to m ia s t b liż sz y c h r e g u la c ji co d o teg o , w ja k i c h p r z y p a d k a c h p o w in n a w k ro c z y ć p r o k u r a tu r a .

O p u b lik o w a n ie w y n ik ó w r a p o r tu K o m is ji R e m m e lin k p rz y c z y n iło isię w H o la n d ii d o o ż y w ie n ia d y s k u s ji w o k ó ł e u ta n a z ji z a ró w n o w ż y c iu p u ­ b lic z n y m , ja k i w k r ę g a c h fa c h o w c ó w . Z d a n ie m o b s e r w a to ró w s c e n y h o le n ­ d e r s k ie j, p r o w a d z i s ię tę d y s k u s ję s to s u n k o w o s w o b o d n ie , w s p o s ó b w o ln y o d -tej h is to r y c z n e j h ip o te k i, k tó r a w s ą s ie d n ic h N ie m c z e c h c ią ż y n a d ro z ­ tr z ą s a n ie m te g o p ro b le m u . W o b lic z u ta k ie g o s t a n u rz e c z y A k a d e m ia K a to lic k a w B a w a r ii w z o r ­ g a n iz o w a n y m w p a ź d z ie r n ik u ’91 is p o tk a n iu p o s ta n o w iła s p re c y z o w a ć p o ję ­ c ia i z a ją ć s ta n o w is k o n a te m a t W a r to ś c i ży c ia .

D o to c z ą c e j isię d y s k u s ji u s to s u n k o w a n o isię w p e r s p e k ty w ie filo z o fii i teo lo g ii, ja k i w p e r s p e k ty w ie p r a k t y k i m e d y c z n e j i ju r y d y c z n e j. K lu c z o ­ w e z n a c z e n ie p rz y p is y w a n o ro z g r a n ic z e n iu p o m ię d z y e u ta n a z ją c z y n n ą i b ie r n ą . T o b o w ie m -ro zg ran iczen ie w y z n a c z a s ta tu s q u o w p r a k t y c e k lin ic z ­ n e j i ju r y d y c z n e j. Z a a k ty w n ą e u ta n a z ję u c h o d z i w p r a w ie i m e d y c y n ie z a m ie rz o n e u ś m ie rc e n ie p a c je n ta p o p rz e z p o d a n ie s u b s ta n c ji s k r a c a ją c y c h ż y c ie z z a ­ m ia r e m sp o w o d o w a n ia śm ie rc i, a b y p o ło ż y ć k r e s b ó lo m i c ie r p ie n iu . I n t e r ­ w e n c ji ta k ie j n ie n a le ż y p o d w z g lę d e m p r a w n y m czy e ty c z n y m u to ż s a m ia ć z e w s p ó łd z ia ła n ie m w sa m o b ó js tw ie , g d y ż s p o w o d o w a n ie ś m ie rc i z le k a r s k ą p o m o c ą le ż y w r ę k u -samego u m ie ra ją c e g o , w p r z y p a d k u z a ś a k ty w n e j e u t a ­ n a z ji — w r ę k u k o g o ś d ru g ie g o . Z a p o ś r e d n ią p o m o c w z e jś c iu ze ś w ia t a u c h o d z i n i e z a m ie rz o n e p r z y ­ s p ie sz e n ie śm ie rc i ja k o u b o c z n y s k u t e k ła g o d z e n ia b ó lu . Z a s to s o w a n ie p a l i a ­ ty w n e j t e r a p i i m a g łó w n ie n a ce lu o p a n o w y w a n ie b ó lu i u s p o k o je n ie p a ­ c je n ta . I n n a rzecz, że ta te r a p ia m o ż e -skrócić ży cie p a c je n ta . W p r z e c iw ie ń ­ s tw ie d o a k ty w n e j e u ta n a z ji p o ś r e d n ia in t e r w e n c ja p r z y z a s to s o w a n iu z a ­ s a d y d z ia ła ń o p o d w ó jn y m s k u tk u n a o g ó l — ta k ż e w o c z a c h te o lo g ii m o ­ r a l n e j — u c h o d z i za d o p u s z c z a ln ą p r z y z a ło ż e n iu , że g łó w n y m c e le m je s t ła g o d z e n ie b ó lu , a ś m ie rć n a s t ą p i z w y s o k im p r a w d o p o d o b ie ń s tw e m . Z a p a s y w n ą e u ta n a z ję u c h o d z i w ły c h w a r u n k a c h p r z e r w a n ie 1-ub n ie -, p o d e jm o w a n ie p r z e d łu ż a ją c y c h ż y c ie d z ia ła ń .

D. B i r n b a c h e r , p r o f e s o r filo z o fii w E sse n , u k a z a ł w -siwoim -w ystą­ p ie n iu p rz y c z y n y , d la k tó r y c h a k ty w n e sp o w o d o w a n ie śm ie rc i w r a d y k a l ­ n e j fo r m ie tr z e b a in a c z e j o c e n ia ć n iż p a s y w n e je j d o p u sz c z e n ie , ja k ie to le -1 P o r. A . F o i t z i k, S te h t e in D a m m b r u c h b evo r? « H e rd e r K o r r e s ­ p o n d en z» 46 (1992) 39; L. K e n n e d y , S te r b e h ilfe . E in P lä d o y e r, M ü n c h e n 1991, 14 n n ; H . M . K u i t e r t , D e r g e w ü n s c h te T o d . E u th a n a s ie u n d h u ­ m a n e s S te r b e n , G ü te rs lo h 1991; R . H e g s e l m a n n / R . M e r k e l (H g.),

Z u r D e b a tte ü b e r E u th a n a sie , F r a n k f u r t a.M . 1991 ; E. S c h o c k e n h o f f , S te r b e h ilfe u n d M e n s c h e n w ü r d e . B e ig le itu n g z u m e ig e n e n T o d , R e g e n s b u rg

r u j e te o lo g ia m o r a ln a , p r a w o , a ta k ż e c o n a j m n i e j cz ę ść o p in ii p u b lic z n e j. P r z y ty m to , o k r e ś la się ja k o p o m o c w u m ie r a n iu , p o w in n o b y ć to le ro w a n e ty lk o w śc iśle o k re ś lo n e j s y tu a c ji, w k tó r e j je s t w y so c e p ra w d o p o d o b n e , że s t a n p a c je n ta je s t n ie o d w r a c a ln y , a s a m p a c j e n t p rz e z d łu ż s z y czas i czę­ ś c ie j w y r a ż a p r a g n ie n ie ś m ie rc i i z d a je so b ie s p r a w ę z d o n io sło śc i sw e g o p r a g n ie n ia . B ir n h a c h e r z a k w e s tio n o w a ł w a r to ś ć p r z y ta c z a n e g o n a u z a s a d n ie n ie r ó ż ­ n ic y m ię d z y a k ty w n ą a p a s y w n ą p o m o c ą w u m i e r a n i u a r g u m e n tu , że w w y ­ p a d k u b ie r n e j e u ta n a z ji s to s u ją c y j ą n ie d y s p o n u je ż y c ie m d ru g ie g o czło­ w ie k a a n i ś m ie r ć n ie je s t z a m ie rz o n a . "Wszystko z o s ta w ia s ię n a tu r a ln e m u b ie g o w i. T o z p e r s p e k ty w y in te n c ji. N a to m ia s t z p e r s p e k ty w y s k u t k ó w d z ia ­ ła n ia n ie w id a ć , z d a n ie m B im b a c h e ra , ró ż n ic y m ię d z y a k ty w n ą a p a s y w n ą e u ta n a z ją , d o p ó k i o b ie m a j ą d o k ła d n ie te n s a m s k u te k . R o z ró ż n ia n ie ty c h d w u ty p ó w u w a ż a o n za se n s o w n e w z a le ż n o śc i o d te g o , n a ja k i e j p ła s z ­ cz y ź n ie s ta w ia m y p y ta n ie o s k u tk i: n a p ła s z c z y ź n ie p o je d y n c z y c h a k tó w e u ta n a z ji to le ro w a n y c h , ch o ć n ie le g a liz o w a n y c h , czy te ż n a p ła s z c z y ź n ie p r a k t y k i le g ity m iz o w a n e j p rz e z e to s s ta n o w y i praiw o k a r n e . P rz y o c e n ie le g ity m iz o w a n e j p r a k t y k i a k ty w n e j e u ta n a z ji n a le ż y m ie ć n a u w a d z e o w ie ­ le d a le j id ą c e n a s t ę p s tw a n iż p r z y o c e n ie o d o so b n io n e g o p r z y p a d k u .

W ła ś n ie w a s p e k c ie u p o w s z e c h n io n e j le g a ln e j p r a k t y k i a k ty w n e j e u t a ­ n a z ji p rz e c iw n ic y a k ty w n e j e u ta n a z ji w s k a z u ją , że w ią ż e s ię o n a z o w ie le p o w a ż n ie js z y m i k o n s e k w e n c ja m i n iż te , k tó r e w y n ik a ją z p a s y w n e j e u t a ­ n a z ji. O ile p rz y s ię g ę H ip o k r a te s a m o ż n a jeszcze p o g o d zić z p r a k ty k o w a n ie m p a s y w n e j e u ta n a z ji, to d o p u s z c z e n ie a k ty w n e j w p ły n ę ło b y n e g a ty w n ie n a o b r a z i św ia d o m o ść le k a r z a .

J e d n a k w ię k sz o ś ć le k a r z y , ja k w ie lo k r o tn ie p o d k r e ś la n o w W ü rz b u rg u, w p r a k ty c e w y p o w ia d a się z a m o r a ln ie u s p r a w ie d liw io n y m n ie p r z e d łu ż a n ie m ż y c ia c z ło w ie k a u m ie r a ją c e g o p rz y ró w n o c z e s n y m o d rz u c e n iu a k ty w n e j e u t a ­ n a z ji. S ta n o w e o rg a n iz a c je le k a r s k ie z ty c h sa m y c h p o w o d ó w w y p o w ia d a ją się n a og ó ł p rz e c iw k o d o p u s z c z a ln o ś c i a k ty w n e j e u ta n a z ji.

Z p e r s p e k ty w y le k a r z a , k t ó r y c o d z ie n n ie p r z y łożu c h o re g o m u s i w y b ie ­ ra ć p o m ię d z y s p o d z ie w a n y m e fe k te m a m o ż liw y m o b c ią ż e n ie m p a c je n ta , w ü r z b u r s k i in t e r n i s ta , p ro f. К . W i im s, p o d k r e ś la ł k o n ie c z n o ść ro z r ó ż n ia ­ n ia m ię d z y a k ty w n ą a p a s y w n ą e u ta n a z ją . D o ty c z y to sz c z e g ó ln ie o n k o lo g ii. J e g o z d a n ie m , ja k o ś ć ży cia m a t u n ie c h y b n ie p r i o r y t e t p r z e d p rz e d łu ż a n ie m życia za w s z e lk ą c e n ę . U n ie u le c z a ln ie c h o ry c h lu b u m ie r a ją c y c h d la z a ­ w ie s z e n ia d a ls z e j t e r a p i i d e c y d u ją c e z n a c z e n ie m o r a ln e m a u ś w ia d a m ia n ie so b ie, że p rz y c z y n ą ś m ie rc i n ie je s t p r z e r w a n ie lu b z a n ie c h a n ie p r z e d łu ż a ­ ją c e j życie te r a p ii, lecz c h o ro b a p a c je n ta . W ilm s p o d a ł p r z y ty m p o d r o z ­ w a g ę , że p rz y w ie lu n ie u le c z a ln y c h c h o ro b a c h m im o to n ie m o ż n a z re z y g n o w a ć z le k ó w , k tó r e n io s ą z e so b ą ry z y k o d la ż y c ia p a c je n ta . N ie z b ę d n e ła g o d z e ­ n ie b ó lu — o c z y w is ty o b o w ią z e k le k a r z a — je s t w ta k i m w y p a d k u w y ż ­ s z y m d o b re m n iż p o te n c ja ln e .sk ró cen ie ży cia. P o d k r e ś la ł ró w n ie ż , że ja k ie ­ k o lw ie k z a ta r c ie ró ż n ic y m ię d z y a k ty w n ą a p a s y w n ą e u ta n a z ją w ie d z ie do u t r a t y z a u f a n ia .pom iędzy p a c je n te m a le k a rz e m . B i r n b a c h e r ro z u m o ­ w a ł in a c z e j: .sądził, że w s y t u a c ji c ie r p ie n ia z .pow odu n ie u le c z a ln e j c h o ro ­ b y św ia d o m o ść , że ja k o u lt im a r a t io .p o zo staje jesz c z e a k ty w n a e u ta n a z ja , k tó r a .położy k r e s c ie r p ie n iu , m o ż e e w e n tu a ln ie d z ia ła ć k o ją c o . P r z y z n a w a ł je d n a k , że .p ra w d z iw e o b c ią ż e n ie z a u f a n ia i z w ią z a n e z ty m p o c z u c ie r e a l ­ n e g o z a g ro ż e n ia m o g ło b y u p e w n y c h p a c je n tó w w y r a s t a ć z p r z e ś w ia d c z e n ia , że w o b e c n a s t a n ia s y t u a c ji b e z w y jś c ia p o w in n i (m u sz ą ) zgodzić s ię n a a k ty w n ą e u ta n a z ję .

W r e f e r a ta c h , j a k i w d y s k u s ja c h s y m p o z ju m z a s a d n ic z o je d n a k p r z e ­ w ija ły się m o ty w y s p r z e c iw u w o b e c z e z w o le n ia n a a k ty w n ą e u ta n a z ję . U s ta w ic z n ie ro z b r z m ie w a ło o s trz e ż e n ie : p r in c ip iis o b s ta ! W s k a z y w a n o n a

n ie b e z p ie c z e ń s tw o n a d m i e r n e j lib e ra liz a c ji p r a k t y k i w p r o w a d z o n e j w n a j ­ le p s z e j n a w e t w ie rz e . A p e lo w a n o , b y le k a r z o m n ie u d z ie la ć „ lic e n c ji z a b i­

j a n i a ” . W s k a z y w a n o , że o d e jś c ie o d z a sa d y , w m y ś l k tó r e j a k ty w n a e u t a n a ­ z ja je s t c ię ż k im w y k ro c z e n ie m , p rz y c z y n i isię do z a b ija n ia w s y tu a c ja c h z n a c z n ie m n ie j u s p r a w ie d liw io n y c h . G ro ź n e je s t n ie b e z p ie c z e ń stw o , że a k ty w ­ n e u ś m ie r c a n ie p r z e r o d z i się w p r a k t y c e le k a r s k ie j w ru ty n ę , ja k i n ie b e z ­ p ie c z e ń stw o , że p ra k ty k o w a n ie ś m ie rc i „z lito ś c i” z o sta n ie ro z c ią g n ię te n a n ie d o b ro w o ln e p rz y p a d k i.

D. G i e s e n , p r a w n ik u n iw e r s y te tu b e rliń s k ie g o , z c a łą m o c ą p o d k r e ś ­ la ł p o trz e b ę r o z r ó ż n ia n ia m ię d z y a k ty w n ą i p a s y w n ą e u ta n a z ją . P rz e p is y p r a w n e u w a ż a ł w ty m w z g lę d z ie za w y s ta r c z a ją c e . W sk a z y w a ł te ż , że d o ­ p u s z c z e n ie a k ty w n e j e u ta n a z ji, n a w e t p r z y su p o z y c ji, że d a n e j o so b ie o d ­ d a je się p r a w d z iw ą p rz y s łu g ę , w isposób n ie b e z p ie c z n y p rz y c z y n i się d o o s ł a ­ b ie n ia w e w n ę trz n e g o sp rz e c iw u w o b ec z a b ija n ia c z ło w ie k a . W szelk ie d y ­ sk u s je w o k ó ł e u ta n a z ji p o w in n y się te ż liczy ć z p ra w e m sa m o s ta n o w ie n ia , k tó r e p r z y s łu g u je k a ż d e m u c z ło w ie k o w i. G ie s e n je s t św ia d o m y , że to w ła ­ śn ie p ra w o do s a m o s ta n o w ie n ia je s t z a ra z e m k o ro n n y m a rg u m e n te m w r ę ­ k a c h z w o le n n ik ó w a k ty w n e j e u ta n a z ji. Z w o le n n ic y le g a liz a c ji a k ty w n e j e u ta n a z ji w s k a z u ją , że p r a w o to o b e jm u je ta k ż e p r a w o d o d o b re g o s a m o ­ p o c z u c ia i d o d o b r e j ś m ie rc i. J a k o k o r e la t w ią ż ą z ty m p r a w o le k a r z a d o s p e łn ie n ia p r a g n i e n ia ś m ie rc i p a c je n ta i d o a k ty w n e g o w ty m u d z ia łu . R e ­ f e r e n t je d n a k w id z i w ty m m y ln ą in te r p r e ta c ję z a s a d y a u to n o m ii i słu sz n ie p o d k re ś la , że k t o d r u g i e j o so b ie k a ż e z a d y s p o n o w a ć sw o im ż y cie m , d z ia ła ju ż n ie a u to n o m ic z n ie , lecz heteran o m iczin ie.

R e f e r e n t s f o r m u ło w a ł w n io s e k k o ń c o w y : choć tr u d n o się d o p a trz e ć p r z e ­ k o n y w a ją c y c h p r y n c y p ia ln y c h w z g lę d ó w , d la k tó r y c h n a le ż a ło b y a k ty w n ą e u ta n a z ję e ty c z n ie o d rz u c ić , to je d n a k p r a g m a ty c z n e w z g lę d y p r z e m a w ia ją z a ty m , a b y a k ty w n ą e u ta n a z ję o g ra n ic z y ć do n a p r a w d ę s k r a jn y c h p r z y p a d ­ ków . P ro f. E. S c h o c k e n h o f f , m o r a lis ta z U n iw e r s y te tu w R e g e n s b u rg u , k u r a t o r d u c h o w y le k a r z y n ie m ie c k ic h , w y s tą p ił z d e c y d o w a n ie p rz e c iw k o p o ­ g ląd o w i, że w b e z n a d z ie jn y m p o ło ż e n iu n ie u le c z a ln ie c h o re g o ś m ie rć n a ż ą ­ d a n ie je s t o s ta te c z n ą i je d y n ą p o m o cą. D o św ia d c z e n ia z a k ła d ó w le c z n ic z y c h w s k a z u ją , że p r a g n ie n ie p rz y s p ie s z e n ia ś m ie rc i n ie w y s tę p u je ta m . g d z ie in te n s y w n e lu d z k ie z a ję c ie s ię u m ie r a ją c y m w p o łą c z e n iu z e s k u te c z n y m z w a lc z a n ie m b ó lu u m o ż liw ia ją o d c h o d z ą c e m u w ła ś c iw e k s z ta łto w a n ie p r o ­ c e su u m ie r a n ia . T a k a lu d z k a p o m o c w u m ie r a n iu z a k ła d a o c z y w iśc ie r o z ­ ró ż n ie n ie a k ty w n e j i p a s y w n e j e u ta n a z ji. B o ty lk o d o p u sz c z e n ie do u m ie ­ r a n ia g w a r a n tu j e c z ło w ie k o w i p ra w o do w ła s n e j śm ie rc i, n ie w .sensie m a ­ n ip u lo w a n e g o s a m o b ó js tw a , lecz w s e n s ie św ia d o m e g o k s z ta łto w a n ia p r o c e ­ s u u m ie ra n ia . A k ty w n a e u ta n a z ja n a to m ia s t s p r a w ia , że śm ie rć s t a j e się w y d a rz e n ie m s z tu c z n y m , w y p rz e d z a ją c y m w ła s n ą śm ie rć . S c h o c k e n h o ff p o d ­ k r e ś la ł ta k ż e , że c h o ć s a m a d e b a ta w o k ó ł e u ta n a z ji w y ro s ła w p e w n y m s e n ­ sie z p r o te s tu p rz e c iw k o m o ż liw y m te r a p e u ty c z n y m e k sc e so m w s p ó łc z e s n e j m e d y c y n y , t<* je d n a k id e a a k ty w n e j e u ta n a z ji w y w o d z i się z p rz e ś w ia d c z e ­ n ia , że n a w s z y s tk o is tn i e je „ te c h n ic z n e ” ro z w ią z a n ie i że is tn ie je ta k ż e „ te c h n ic z n a ś m ie rć ” .

D o te g o te c h n ic z n e g o m o d e lu m y ś le n ia u s to s u n k o w a ł s ię A. A n z e n - b a c h e r, p r o f e s o r . a n tr o p o lo g ii c h rz e ś c ija ń s k ie j w M o g u n c ji, w s k a z u ją c , że z d o m in o w a ł o n w s p ó łc z e s n ą d e b a tę w o k ó ł e u ta n a z ji. J e d n o c z e ś n ie p o d k r e ś ­ la ł, że n a r ó w n i z g ło ś n ą n ie d a w n o a f e r ą w o k ó ł te z P . S in g e ra , w s k a z u je o n a n a a k tu a ln o ś ć te m a ty k i i — m im o w s z y s tk o — n a p e w n e n ie d o s ta tk i a r g u m e n ta c y j n e w tr a d y c y jn e j ety c e . C zy sto r a c jo n a ln a d y s k u s ja , b ez z a ­ p le c z a m e ta fiz y c z n e g o i b ez p e w n y c h re lig ijn y c h założeń, z p o z y c ji c z y sto ■se k u la r y s t yc z n e j je s t b a rd z o tr u d n a .

II. O M Ó W IE N IA 1. W o jn a , p o k ó j, ro z b r o je n ie

W y ra z e m z a a n g a ż o w a n ia K o śc io ła w p o s łu g ę p o k o ju są o g ła s z a n e o d 1968 r o k u c o ro c z n e o rę d z ia p o k o ju , z k tó r y c h k a ż d e o p a tr z o n e je s t p e w n y m ty tu łe m czy h a s łe m , z w ra c a ją c y m u w a g ę n a w y b r a n y a s p e k t s z e r o k ie j .pro­ b le m a ty k i. O rę d z ie n a X X I I I Ś w ia to w y D zień P o k o ju z 1 s ty c z n ia 1990 r o k u m ia ło te m a t : P o k ó j z B o g ie m S tw ó r c ą — p o k ó j z c a ły m s tw o r z e n ie m .

W a rto o d n o to w a ć p o ja w ia ją c e s ię co ra z czę śc ie j z b io ry z a w ie ra ją c e z e ­ s ta w w s z y s tk ic h o rę d z i. S ta r a n ie m P o ls k ie g o I n s ty tu t u K u ltu r y C h rz e ś c i­ ja ń s k ie j, d z ia ła ją c e g o w r a m a c h F u n d a c ji J a n a P a w ła II, u k a z a ł się zb ió r p t. P a w e ł V I, J a n P a w e ł II. O rę d zia P a p ie s k ie n a Ś w ia t o w y D zie ń P o k o ju , R z y m 1985, ss. 186. P u b lik a c ja ta , p o p rz e d z o n a n o tą od w y d a w c y (s. 7) o ra z r.e fe ra te m k a r d . A g o stin o C a s a r o l e g o : S to lic a A p o s to ls k a i p o k ó j, w y g ło ­ szo n y m 18 X I 1983 n a U n iw e rs y te c ie w S a n F ra n c is c o (s. 9—27), u d o s tę p n ia n a s. 29— 181 o s ie m n a ś c ie o rę d z i (11 P a w ła V I i 7 J a n a P a w ła II). N a k o ­ n ie c d o d a n o jeszcze n o tę b ib lio g r a fic z n ą o k r e ś la ją c ą p o c h o d z e n ie p o ls k ic h te k s tó w o rę d z i (s.183— 186).

P o d o b n y z b ió r u k a z a ł s ię p o d p a tr o n a te m P a p ie s k ie j K o m is ji „ I u s titia e t P a x ” : W a y s o f P eace. P a p a l M e ssa g e s fo r th e W o r ld D a y s o f P ea ce (1968—

1986), V a tic a n C ity 1986, ss. 261. S ło w o p r e z e n t a c ji n a p is a ł k a r d . R o g e r E t c h e g a r a y , p rz e w o d n ic z ą c y w s p o m n ia n e j K o m is ji (s. I I I —V). C ało ść z a ­ m y k a in te r e s u ją c y i p r z y d a t n y in d e k s T zeczow y (s. 247—-261). O b a z b io ry s ta n o w ią c e n n ą pom o c w s t u d ia c h n a d p ro b le m a ty k ą w o jn y , p o k o ju i ro z b r o ­ je n ia . O rę d z ia s ą b o w ie m sz c z e g ó ln ie c z u ły m i w y ra z ic ie la m i z a tr o s k a n ia K o śc io ła o e ty c z n e w y m ia r y ż y c ia ś w ia ta i c z ło w ie k a , r e l a c ji m ię d z y lu d z k ic h i r e l a c ji m ię d z y c z ło w ie k ie m a n a t u r ą .

W y d a w n ic tw o A k a d e m ii A lfo n s ja ń s k ie j ja k o c z w a r ty to m w s e r ii Q u a e ­

s tio n e s m o r a le s o p u b lik o w a ło k s ią ż k ę : L ’E n c ic lic a « P a cem in terris» — A v e n - tic in q u e a n n i d e lla P u b b lic a z io n e — te s to latiw o — tr a d u z io n e ita lia n a — c o m m e n t ο α c u r a d e l ca rd . P ie tr o P a c a n , R o m a 1988, ss. 165. K s ią ż k a z a w ie ­

ra p rz e d e w s z y s tk im tr u d n o d z iś d o s tę p n y te k s t ła c iń s k i e n c y k lik i (s. 10— 105). D o k u m e n t te n n o sz ą c y p e łn y ty tu ł: O p o k o ju m ię d z y w s z y s tk im i n a r o ­

d a m i o p a r ty m n a p r a w d z ie , sp r a w ie d liw o ś c i, m iło ś c i i w o ln o ś c i ' je s t u z n a n y m

n ie m a l p rz e z w s z y s tk ic h w y ra z e m tr o s k i o ś w ia t w sp ó łc z e sn y . J e s t te ż s y n ­ te z ą o ra z w s k a z a n ie m d a ls z y c h w y siłk ó w , po lin ii k tó r y c h id ą m .in . w s p o m ­ n ia n e o rę d z ia . S z c z e g ó ln ie c e n n y m je s t te k s t k o m e n ta r z a k a r d . P . P a v a n a , u w a ż a n e g o za je d n e g o ze w s p ó łtw ó rc ó w e n c y k lik i (s. 107—165). T e k s t te n d o tą d n ig d z ie n ie b y ł p u b lik o w a n y . W to k u a n a liz k o m e n ta to r id z ie za s c h e ­ m a te m e n c y k lik i, d o ty k a ją c b a rd z o w ie lu k w e s tii m o r a ln y c h . O b ficie te ż k o ­ rz y s ta ze w c z e ś n ie js z y c h i p ó ź n ie js z y c h w y p o w ie d z i K o śc io ła , a ta k ż e z w y ­ p o w ie d z i lu d z i św ie c k ic h . M o żn a w te n s p o s ó b o b s e rw o w a ć d ro g i r o z w o jo ­ w e d o k tr y n y p o k o ju o ra z k w e s tii, k tó r e c z e k a ją jesz c z e n a s w o je ro z w ią z a ­ n ie. Z d a n ie m k a r d y n a ła , w b a d a n ia c h n a d .p o k o jem m u s i iść w p a r z e w i­ d z e n ie rz e c z y w is to śc i z ie m s k ie j z te o r e ty c z n y m b a d a n ie m , a ja k o c h rz e ś c i­ ja n ie n ie p o w in n iś m y z a p o m in a ć , że p o k ó j o s ta te c z n ie je s t d a r e m B oga. P o ­ tr z e b n e z a te m s ą i k a te g o r ie w ia ry . K o m e n ta r z P. P a v a n a d o P a c e m in t e r ­

ris je s t je d n y m z n a jb a r d z ie j k o m p e te n tn y c h , a z a ra z e m o tw a r t y c h n a ro z ­

w ó j m y ś li k o ś c ie ln e j o p o k o ju . K o rz y s ta ją c z z a c h ę ty k a r d y n a ła , n a le ż y c ią g le sięg ać do d o k u m e n tu J a n a X X II I, k tó r y je s t n a d a l a k tu a ln y i w y m a ­ ga jeszcze g łę b sz e g o p r z y s w o je n ia p r z e z teo lo g ię.

P r o b le m a ty k ę rozrw oju p o s ta w K o ścio ła w o b e c z b ro je ń i ro z b r o je n ia 'w d o b ie b ro n i te r m o n u k l e a r n e j p o d ją ł R o b e rt R a j e c k i w k s ią ż c e : S to lic a

A p o s to ls k a w o b e c ro z b ro je n ia , W a rs z a w a 1989, ss. 306. J e s t to w m ia r ę c a ło ­

ścio w e o p ra c o w a n ie te j p r o b le m a ty k i. P o p rz e d m o w ie k s. J. К o n d z i e 1 i (s. 5—6) i w s tę p ie (s. 7—8) k o rp u s p r a c y p o d z ie lo n y z o s ta ł n a c z te ry b lo k i