S
S
S
Z
Z
Z
A
A
A
C
C
C
O
O
O
W
W
W
A
A
A
N
N
N
II
I
E
E
E
P
P
P
O
O
O
T
T
T
E
E
E
N
N
N
C
C
C
JJ
J
A
A
A
ŁŁ
Ł
U
U
U
P
P
P
LL
L
O
O
O
N
N
N
O
O
O
W
W
W
A
A
A
N
N
N
II
I
A
A
A
I
II
W
W
W
II
I
E
E
E
LL
L
K
K
K
O
O
O
Ś
Ś
Ś
C
C
C
II
I
S
S
S
Z
Z
Z
K
K
K
Ó
Ó
Ó
D
D
D
W
W
W
Y
Y
Y
R
R
R
Z
Z
Z
Ą
Ą
Ą
D
D
D
Z
Z
Z
A
A
A
N
N
N
Y
Y
Y
C
C
C
H
H
H
P
P
P
R
R
R
Z
Z
Z
E
E
E
Z
Z
Z
Z
Z
Z
W
W
W
II
I
E
E
E
R
R
R
Z
Z
Z
Ę
Ę
Ę
T
T
T
A
A
A
ŁŁ
Ł
O
O
O
W
W
W
N
N
N
E
E
E
W
W
W
U
U
U
P
P
P
R
R
R
A
A
A
W
W
W
A
A
A
C
C
C
H
H
H
Z
Z
Z
II
I
E
E
E
M
M
M
N
N
N
II
I
A
A
A
K
K
K
A
A
A
dr Wojciech Nowacki1, dr inż. Marian Flis2
1 IHAR – PIB, Zakład Agronomii Ziemniaka, 05-140 Serock, e-mail: w.nowacki@ihar.edu.pl 2 UP w Lublinie, Zakład Ekologii i Hodowli Zwierząt Łownych
ul. Akademicka 13, 20-950 Lublin, e-mail: marian.flis@up.lublin.pl
olnicy, producenci ziemniaków, któ-rych plantacje są położone w bliskim sąsiedztwie kompleksów leśnych, bardzo często narażeni są na straty plonów powodowane przez zwierzynę, w tym głów-nie dziki, których populacja w ostatnich la-tach istotnie wzrosła. Na tym tle powstają niekiedy spory pomiędzy rolnikami a dzier-żawcami obwodów łowieckich, którymi są myśliwi zrzeszeni w kołach łowieckich, doty-czące właściwego oszacowania wielkości wyrządzonych szkód. Szkody wyrządzane przez dziki na plantacjach ziemniaka są ści-śle powiązane z terminem sadzenia, ale z największymi i częściej występującymi trze-ba się liczyć w pełni okresu wegetacji, po zawiązaniu bulw i tuż przed zbiorem (Flis 2009, 2010).
Rys. 1. W regionach o wysokim ryzyku wystąpie-nia szkód wyrządzanych przez zwierzęta łowne rolnicy profilaktycznie odstraszają nieproszonych gości – czy skutecznie? (fot. W. Nowacki)
Szacowanie szkód na plantacji ziemniaka już w okresie pełnej dojrzałości, niezależnie od stanu agrotechnicznego plantacji, nie jest trudne, jeśli część pola nie została zniszczo-na i możzniszczo-na zniszczo-na niej wykozniszczo-nać dość precyzyjne pomiary biometryczne (rzeczywista obsada roślin na jednostce powierzchni, średni plon z jednej rośliny, udział zniszczonej po-wierzchni). Trudniej natomiast oszacować w okresie wegetacji potencjalny poziom plono-wania, kiedy nie jest jeszcze w pełni ukształ-towany plon końcowy bulw. Należy wówczas oszacować stan plantacji w czasie wystąpie-nia szkody i określić prognozę plonowawystąpie-nia, a z tym mogą już być poważniejsze kłopoty (Flis 2007, 2008).
Czynniki determinujące
poziom plonowania ziemniaków
Potencjalny plon ziemniaków, możliwy do uzyskania w optymalnych warunkach glebo-wo-klimatycznych i przy właściwej, dla sze-rokości geograficznej naszego kraju wynosi ponad 80 ton z 1 ha.
Poziom plonowania każdej rośliny upraw-nej w powszechnej praktyce zależy w naj-większym uproszczeniu od warunków klima-tycznych okresu wegetacji i od stosowanego przez rolnika systemu gospodarowania (in-tensywności przyjętej technologii uprawy). Ziemniak może być uprawiany w systemie konwencjonalnym ekstensywnym
(niskona-R
kładowym), konwencjonalnym średnio inten-sywnym lub zbliżonym do niego certyfikowa-nym systemie integrowanej produkcji, certy-fikowanym ekologicznym lub konwencjonal-nym intensywkonwencjonal-nym, czyli wysokonakładowym (Nowacki 2010a).
Każdy rolnik ma prawo wyboru określo-nego systemu produkcji ziemniaków, licząc się z konsekwencjami zróżnicowanego po-ziomu plonowania w poszczególnych syste-mach. Najwyższe plony można uzyskać w intensywnym systemie gospodarowania. Niestety, w Polsce najbardziej popularny w mniejszych gospodarstwach i na mniejszych plantacjach (do 0,5 ha) jest system niskona-kładowy, w związku z czym gospodarstwa te uzyskują, z reguły corocznie, bardzo niskie plony ziemniaków. Statystyczny plon ogól-nokrajowy jest niski z uwagi na bardzo duży
udział w powierzchni upraw ziemniaka plan-tacji prowadzonych w systemie niskonakła-dowym (tab. 1). Podane w tabeli różnice w wysokości plonów w poszczególnych latach wynikają ze zmienności warunków klima-tycznych okresów wegetacji. Różnice plonów w latach dla konkretnych plantacji mogą być jeszcze większe od tych uśrednionych da-nych tabelaryczda-nych.
Systemy produkcji różnią się intensywno-ścią zabiegów uprawowych, pielęgnacyjnych i ochronnych na plantacjach ziemniaka, a więc poziomem nawożenia, intensywnością ochrony roślin, użyciem kwalifikowanego materiału sadzeniakowego i innymi zabie-gami plonotwórczymi. Szczegółową charak-terystykę poszczególnych systemów produk-cji ziemniaków Czytelnicy mogą znaleźć w wielu innych opracowaniach.
Tabela 1 Plon ogólny ziemniaków (t/ha) w zależności od stosowanego systemu uprawy w Polsce w latach 2002-2009 (wyniki badań oddz. IHAR w Jadwisinie oraz dane GUS)
Rok badań
System produkcji Średnio
w kraju wg GUS
konwencjonalny certyfikowany
intensywny ekstensywny integrowany ekologiczny 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 40,5 39,1 40,3 38,1 36,7 45,2 50,5 50,3 16,8 16,2 17,4 15,2 13,1 18,3 18,1 16,7 32,8 33,8 43,6 26,8 21,4 32,0 30,5 28,0 29,1 17,7 33,9 16,5 22,0 22,6 32,0 34,1 19,3 17,9 19,4 17,6 15,0 20,7 19,1 19,1 Średnio 42,6 16,5 31,1 26,0 18,5 Procent 100 38,7 73,0 61,0 43,4 Metodyka szacowania
lub prognozowania wysokości plonu ziemniaków na plantacji częściowo uszkodzonej przez zwierzynę
Niezależnie od stosowanego systemu pro-dukcji na każdej plantacji tuż przed zbiorem można dość łatwo metodą biometryczną oszacować rzeczywistą wysokość plonu, a w konsekwencji także wielkość szkód wyrzą-dzonych przez dzikie zwierzęta (GUS 2001). Metoda ta może mieć zastosowanie na
plan-tacji częściowo uszkodzonej przez zwierzy-nę. Pomiary biometryczne szacujące poten-cjalny plon należy wykonać na częściach pola, które nie uległy uszkodzeniu. Koniecz-ne jest w tym celu ustalenie w pierwszej ko-lejności rzeczywistej obsady roślin ziemniaka na jednostce powierzchni. Aby zrobić to pro-fesjonalnie, należy:
● zmierzyć szerokość np. 10 redlin i obli-czyć zastosowaną szerokość międzyrzędzi: np. 625 cm : 10 = 62,5 cm;
● ustalić długość odcinka pomiarowego dla
obliczenia gęstości sadzenia w redlinie: 10 0000 cm2 : 62,5 cm = 1600 cm;
● wyznaczyć na plantacji 5 odcinków po-miarowych na redlinach po przekątnej pola, aby pomiar był najbardziej reprezentatywny dla całej plantacji;
● policzyć wszystkie rośliny na wszystkich 5 odcinkach pomiarowych (np. 170), a uzy-skany wynik pomnożyć przez 200; w efekcie uzyskamy rzeczywistą obsadę roślin na 1 hektarze.
W dalszej kolejności trzeba oszacować plon bulw z jednej rośliny. W tym celu wyko-puje się z odcinków pomiarowych możliwie największą liczbę roślin, aby zapewnić naj-większą reprezentatywność próby dla plonu całego pola. Czynności te najogólniej nazy-wane są polową próbą wydajności. Masę zebranych bulw dzielimy przez liczbę wyko-panych roślin i uzyskujemy średni plon z jednej rośliny. Wynik mnożymy następnie przez pełną obsadę roślin na plantacji, którą wcześniej ustaliliśmy, i uzyskujemy rzeczy-wisty plon końcowy (Flis 2007).
Ostatnim etapem jest oszacowanie pro-centowego udziału powierzchni zniszczonej przez zwierzynę w stosunku do całkowitej powierzchni plantacji ziemniaka i wyliczenie masy zniszczonego plonu.
Pomiary biometryczne można wykonać na mniejszej liczbie wyznaczonych odcinków i roślin pomiarowych ziemniaka, ale wów-czas możemy popełnić większy błąd szaco-wania rzeczywistego plonu. Zawsze należy starać się tak dobierać odcinki i rośliny, aby były reprezentatywne dla całej powierzchni pola i uwzględniały ewentualną zmienność glebową.
Szacowanie potencjału plonowania i wyrządzonej szkody na podstawie wyglądu plantacji i wywiadu z rolnikiem Jeśli nie jest możliwe wykonanie pomiarów biometrycznych (zniszczenie całkowite plan-tacji, wczesny termin zniszczenia, przed skumulowaniem plonu przez rośliny itd.), można posłużyć się wskaźnikami redukcji potencjalnego plonu przez czynniki agro-techniczne lub niekorzystne warunki klima-tyczne okresu wegetacji. Jak już wpomnieli-śmy, warunki klimatyczne Polski przy opti-mum wszystkich czynników plonotwórczych
pozwalają obecnie na uzyskanie nawet 80 ton bulw z hektara. Niekorzystny układ kli-matyczny dla ziemniaka, zaniedbana agro-technika i użyty materiał sadzeniakowy złej jakości obniżają poziom plonowania. Po-trzebne jest więc w tej metodzie ustalenie przebiegu procesu produkcji ziemniaków na polu i skonfrontowanie uzyskanego wyniku z oceną stanu plantacji podczas szacowania szkody. Podane niżej wartości są tylko sza-cunkowe i mogą być w konkretnym przypad-ku obarczone dużym błędem. Oto najważ-niejsze bardzo ogólnikowo określone para-metry przydatne do szacowania strat plonu ziemniaków w okresie wegetacji:
● Optymalna obsada roślin, gwarantująca najwyższy plon całkowity i handlowy, powin-na wynosić w produkcji ziemniaków jadal-nych 40-45 tys./ha, w produkcji sadzeniaków 60 tys./ha, w produkcji ziemniaków skrobio-wych 60 tys./ha, a w produkcji dla przetwór-stwa spożywczego (frytki) – 30-35 tys./ha. ● Termin sadzenia opóźniony o 2 tygodnie w stosunku do optymalnego może obniżyć plonowanie o ok. 6%.
● 5% przepustów w obsadzie roślin może obniżyć plon o ok. 4%, a 10% przepustów o 6%.
● Użycie niekwalifikowanego materiału sa-dzeniakowego o niskiej zdrowotności w za-leżności od stopnia zawirusowania bulw i roślin może obniżyć plonowanie ziemniaków o 10 do 18%.
● Optymalny poziom nawożenia azotem wynosi w uprawie ziemniaków od 60 do 180 kg N na 1 ha i jest zależny od kierunku pro-dukcji, wymagań odmiany oraz wykorzysta-nia tego składnika przez rośliny. Zmniejsze-nie poziomu nawożenia obniża plon. Do wy-produkowania 30 ton bulw rośliny ziemniaka potrzebują średnio ok. 150 kg N, 64 kg P2O5
i 240 kg K2O.
● Zachwaszczenie plantacji obniża plono-wanie ziemniaków proporcjonalnie do jego intensywności. Małe zachwaszczenie (10- -20 t chwastów/ha) może obniżyć plon o ok. 5%, a duże (50-60 t/ha) o 20%.
● Bardzo wczesne i silne porażenie roślin przez Phytophthora infestans może obniżyć plon nawet o 50% w zależności od terminu wystąpienia choroby, odporności odmiany na zarazę ziemniaka i od intensywności ochro-ny roślin. Najmniejsza liczba zabiegów
prze-ciwko zarazie najczęściej wynosi 2-3, a naj-wyższa, przy dużej presji infekcyjnej – nawet 10-14.
● Długotrwała susza (3-4 tygodnie) w okre-sie intensywnego wzrostu bulw może spo-wodować spadek plonu do 40%, szczególnie na glebach lekkich.
● Dekadowe potrzeby wodne roślin ziem-niaka w okresie kumulacji plonu (czerwiec, lipiec, sierpień) wynoszą ponad 30 mm. Ważny jest także rozkład opadów.
● Dzienny przeciętny przyrost plonu w okresie od początku tuberyzacji (3-4 tygo-dnie po wschodach) do czasu zasychania łęcin wynosi ok. 500-700 kg/ha, a w szczy-towym okresie kumulacji plonu osiąga war-tość nawet do 1000 kg/dzień.
● Poziom plonowania zależy także od po-tencjału plonowania uprawianej odmiany. Są odmiany wyżej i niżej plonujące. Przy sza-cowaniu strat należy się posłużyć charakte-rystyką agrotechniczną odmian. Mówi ona o stopniu trudności uprawy danej odmiany.
Powyższe zestawienie nie wyczerpuje wszystkich czynników limitujących plonowa-nie roślin ziemniaka, a i te podane wartości są bardzo ogólnikowe, niekiedy nawet wpro-wadzające w błąd niedoświadczone komisje likwidujące szkody. Przykładem może być np. stwierdzone wysokie zachwaszczenie wtórne na plantacjach odmian wcześniej-szych, które ma bardzo mały wpływ na ogra-niczenie plonowania, a stwarza negatywne wrażenie, jeśli chodzi o aktualny stan planta-cji.
Komisje likwidujące szkody wyrządzone przez zwierzynę na plantacjach rolników powinny uwzględnić jak największą liczbę czynników ograniczających plonowanie. Jest to w praktyce często bardzo trudne, ponie-waż nie można strat powodowanych szczególnymi czynnikami sumować, a po-nadto należy uwzględnić jeszcze termin za-istnienia szkody. Bardzo ważna jest aktualna ocena stanu plantacji, na której nie doszło do całkowitego zniszczenia wszystkich roślin. Plantacja czysta (wolna od chwastów), z dobrze uformowanymi redlinami i zdrowymi roślinami (lub pozostałymi po nich grubymi łodygami) jest dowodem, że można było z niej uzyskać wysoki plon. Trudno jednak niekiedy zebrać dowody dla potwierdzenia zastosowanej przez rolnika technologii
uprawy. Najkorzystniej jest, gdy rolnik może udokumentować zastosowaną technologię. Nie jest on jednak obecnie, z małymi wyjąt-kami (systemy certyfikowane), zobowiązany do tworzenia i przechowywania dokumenta-cji wykonywanych zabiegów uprawowych czy zakupu środków produkcji.
W związku z przedstawionymi faktami trudno jednoznacznie wskazać, w jakich oko-licznościach szacujący lub komisja szacują-ca ma podstawy do odmowy wypłaty od-szkodowania z tytułu rażącego naruszenia zasad agrotechnicznych. W opisanych przy-padkach naruszenia podstawowych zasad technologii uprawy ziemniaków w wypadku szkód częściowych będą one skutkować zmniejszeniem plonu, a więc i kwoty sługującego odszkodowania. Z kolei w przy-padku szkód całkowitych, gdy występują rażące naruszenia technologii uprawy (siew lub sadzenie na szkody), szacujący ma pod-stawy odmowy wypłaty odszkodowania, nie-zależnie od tego, czy naruszenie dotyczy jednej, czy też wielu kwestii. Szacowanie szkód ma charakter uznaniowy, tym samym likwidatorzy szkód powinni być osobami do-świadczonymi, a w sprawach spornych za-sięgać informacji u ekspertów.
Szacowanie wartości szkód w uprawach ziemniaka
Końcowym elementem szacowania szkód wyrządzonych przez zwierzynę w uprawach ziemniaka jest określenie ich wartości. Oszacowane szkody w plonach i zbiorach mają swoją cenę rynkową. W wypadku ziemniaków wartości rynkowej nie można oszacować na podstawie ustalonego plonu i zbioru ogólnego. Konieczne jest dodatkowe określenie także plonu handlowego. Plon handlowy jest tą częścią ogólnego, która spełnia standardy wymagań jakościowych określonego kierunku użytkowania ziemnia-ka, a pozostała część stanowi tzw. plon uboczny lub inaczej odpadowy. Plon ubocz-ny stanowią bulwy z wadami wyglądu oraz bulwy drobne, porażone chorobami lub nie spełniające standardów technologicznych w przetwórstwie przemysłowym i przetwórczym (Nowacki 2010b). Wydzielenie tych dwóch kategorii plonu jest istotne, ponieważ różnią się one ceną. Plon handlowy ma cenę wy-znaczoną przez relacje podaży do popytu na
lokalnym rynku, a plon odpadowy z reguły nie podlega sprzedaży i jest użytkowany jako pasza gospodarska, rzadziej jako surowiec dla gorzelnictwa. Jego cena jest dużo niższa od ceny plonu handlowego. Wysokość ceny dla obydwu kategorii plonów należy ustalić na podstawie bieżących notowań cen na targowiskach, rynkach hurtowych, w skupie lub w transakcjach pomiędzy rolnikami (do-tyczy ziemniaka paszowego) (Flis 2007, 2008).
Podsumowanie
Szacowanie szkód wyrządzonych przez zwierzęta łowne nie jest wdzięcznym zaję-ciem, jest bardzo trudne i niekiedy obarczo-ne dużym błędem. Jeśli warunki na to po-zwalają, powinno się zastosować pomiary biometryczne i określić rzeczywisty poziom plonowania na części plantacji nie dotkniętej szkodą, a następnie oszacować skalę znisz-czenia powierzchni plantacji. Jeśli plon bulw przed zniszczeniem nie został jeszcze sku-mulowany, konieczne jest oszacowanie po-tencjalnego plonu na podstawie zastosowa-nej dotychczas na plantacji intensywności technologii uprawy. Oprzeć się można wów-czas na wyglądzie plantacji,
przedstawio-nych przez rolnika dokumentach świadczą-cych o zastosowanych zabiegach i na wy-szacowaniu utraty plonu wskutek zaniecha-nia niektórych zabiegów. Pomocna jest nie-kiedy ocena kultury rolnej całego gospodar-stwa.
Literatura
1. Flis M. 2007. Szkody w ziemniakach. – Łowiec Polski 9: 50-53; 2. Flis M. 2008. Procedura szacowa-nia szkód wyrządzonych przez zwierzęta w uprawach rolniczych. – Biul. IHAR 248: 117-123; 3. Flis M. 2009. Wielkość szkód wyrządzanych przez dziki w uprawach rolniczych w obwodzie łowieckim polnym w latach 1999-2000 i 2008-2009. – Biul. IHAR 254: 179-187; 4. Flis M. 2010. Zmienność wielkości szkód wyrządza-nych przez dziki w zróżnicowawyrządza-nych strukturach agro-cenoz. – Biul. IHAR 256: 193-204; 5. GUS 2001. Me-todyka badań i ocen produkcji rolniczej. Zesz. Metod. Warszawa: 79 s.; 6. Nowacki W. 2010a. Współczesne systemy i technologie uprawy ziemniaka. [W:] Tradycja i nowoczesność w produkcji ziemniaka. Ogólnopol. Konf. Nauk. Jadwisin, 7-9.07.2010. IHAR Oddz. Ja-dwisin: 7-11; 7. Nowacki W. 2010b. O udziale plonu handlowego w plonie ogólnym ziemniaka. [W:] Trady-cja i nowoczesność w produkcji ziemniaka. Ogólnopol. Konf. Nauk. Jadwisin, 7-9.07.2010. IHAR Oddz. Ja-dwisin: 114-116
