Ocena częstości spożycia śniadań wśród dzieci wiejskich

EDYTA SULIGA

OCENA CZÊSTOŒCI SPO¯YCIA ŒNIADAÑ WŒRÓD DZIECI WIEJSKICH THE ESTIMATION OF THE FREQUENCY OF THE CONSUMPTION

OF BREAKFASTS AMONG RURAL CHILDREN Zak³ad Antropologii Pedagogiki

Akademia Œwiêtokrzyska 25-029 Kielce, ul. Krakowska 11 Kierownik: prof. dr hab. A. Jopkiewicz

Dokonano oceny czêstoœci i regularnoœci spo¿ycia œniadañ wœród dzieci wiej-skich w wieku 7-15 lat i zbadano zwi¹zki pomiêdzy sytuacj¹ ekonomiczno-spo-³eczn¹ rodzin badanych dzieci a czêstoœci¹ spo¿ycia œniadañ. Dzieci z rodzin o dobrej sytuacji ekonomiczno-spo³ecznej spo¿ywa³y posi³ki najbardziej regu-larnie.

S³owa kluczowe: spo¿ycie posi³ków, dzieci wiejskie, spo¿ycie œniadañ przez dzieci wiej-skie, sytuacja ekonomiczna w rodzinach wiejskich

Key words: meals consumption, rural children, breakfast consumption by rural children, social situation of rural families

WSTÊP

Prawid³owe wykorzystanie sk³adników pokarmowych przyjmowanych przez cz³owieka z po¿ywieniem ma miejsce wówczas, gdy posi³ki zostan¹ w³aœciwie roz³o¿one w ci¹gu dnia. Szczególnie wa¿ne jest regularne spo¿ywanie pierwszego i drugiego œniadania. Ni-skie stê¿enie glukozy po wielogodzinnej przerwie nocnej u osób, które nie spo¿y³y pierw-szego œniadania mo¿e powodowaæ obni¿enie wydolnoœci fizycznej i umys³owej oraz z³e samopoczucie. Dzieci, które opuszcza³y pierwsze œniadania cechowa³o ni¿sze dobowe spo-¿ycie energii, bia³ka, witamin i sk³adników mineralnych [1, 9, 14]. Kolejny posi³ek ka¿dy uczeñ powinien spo¿yæ po up³ywie nie wiêcej ni¿ 4 godzin. Zbyt d³ugie przerwy pomiêdzy posi³kami powoduj¹ uczucie g³odu, rozdra¿nienie, obni¿enie tempa pracy i zdolnoœci do koncentracji uwagi, wp³ywaj¹c tym samym ujemnie na efektywnoœæ procesu nauczania [10, 11, 12, 13, 16].

Wyniki wielu badañ potwierdzaj¹ istnienie znacznych ró¿nic w zachowaniach ¿ywienio-wych, zwi¹zanych ze stratyfikacj¹ spo³eczn¹, a zmiennymi spo³ecznymi najsilniej ró¿nicu-j¹cymi sposób ¿ywienia dzieci i m³odzie¿y s¹: wykszta³cenie rodziców i liczba dzieci w rodzinie [3, 4, 5]. St¹d celem pracy by³a ocena czêstoœci i regularnoœci spo¿ycia œniadañ wœród dzieci wiejskich oraz zbadanie zwi¹zków pomiêdzy sytuacj¹ ekonomiczno-spo³eczn¹ rodzin badanych dzieci a czêstoœci¹ spo¿ycia œniadañ.

MATERIA£ I METODY

Badaniami objêto 2584 dzieci w wieku 7-15 lat (1306 dziewcz¹t i 1278 ch³opców). Wszyscy badani wywodzili siê ze œrodowiska wiejskiego, z losowo wybranych szkó³ podstawowych i gimna-zjów œrodkowo-wschodniej i po³udniowej Polski. Ca³oœæ materia³u stanowi¹ ³¹cznie wyniki badañ przeprowadzonych w 2002 roku [15], w których wziê³o udzia³ 1154 uczniów oraz rezultaty badañ, które przeprowadzono w 2004 roku, w innych ni¿ poprzednio miejscowoœciach, obejmuj¹ce 1430 uczniów.

Przy pomocy wywiadu zebrano informacje dotycz¹ce spo¿ycia w dniu poprzedzaj¹cym badanie: pierwszego œniadania, napoju i drugiego œniadania oraz obiadu w szkole. Kwestionariusz wywiadu zawiera³ tak¿e pytania dotycz¹ce rodzaju napojów oraz produktów konsumowanych na drugie œnia-danie, jak równie¿ czasu, jaki badane dzieci spêdzi³y tego dnia w szkole (poza domem). Jedynie 18,3% uczniów jad³o obiady w szkole, a ponad po³owa badanych (52,1%) przebywa³a w szkole 7 lub wiêcej godzin. Zgodnie z danymi z piœmiennictwa ka¿de dziecko powinno rozpocz¹æ naukê w szko-le po zjedzeniu pierwszego œniadania i zjeœæ w szkoszko-le nastêpny posi³ek po up³ywie nie wiêcej ni¿ 4 rodzin. Uczniów, którzy nie spe³nili przynajmniej jednego z tych warunków uznano za spo¿ywaj¹-cych œniadania nieregularnie. Stanowili oni 39,98% ogó³u badanych.

Sytuacjê ekonomiczno-spo³eczn¹ (SES) rodzin dzieci objêtych badaniem okreœlono na podsta-wie punktów przyznawanych arbitralnie za poziom wykszta³cenia rodziców i liczbê dzieci w rodzi-nie, w nastêpuj¹cy sposób:

– wykszta³cenie matki i ojca: wy¿sze – 7 pkt., œrednie – 5 pkt., zasadnicze zawodowe – 3 pkt., podstawowe – 1 pkt,

– liczba dzieci w rodzinie: 1 dziecko – 7 pkt., 2 dzieci – 5 pkt., 3 dzieci – 3 pkt., 4 i wiêcej dzieci – 1 pkt.

W oparciu o sumê uzyskanych punktów wyró¿niono nastêpuj¹ce kategorie SES: z³a – 3-7 pkt. (18,50%), przeciêtna – 9-15 pkt. (72,60%), dobra 17-21 pkt. (8,90%).

WYNIKI

Pierwszego œniadania nie spo¿y³o ³¹cznie 21,48% dzieci objêtych badaniem (tab. I) i odsetek ten zwiêkszy³ siê z 19,20% w badaniach z 2002 roku [15] do 23,30% w 2004 roku. Drugiego œniadania nie spo¿y³o w dniu poprzedzaj¹cym badanie 12,58% uczniów. Odsetek dzieci, które nie zjad³y drugiego œniadania siêgaj¹cy 14,56% w badaniach z 2002 roku zmniejszy³ siê do 10,98% w 2004 roku. Regularnoœæ spo¿ywania posi³ków obni¿y³a siê z 61,35% w 2002 r. do 58,95% w 2004 r. Bior¹c pod uwagê obydwa badania ³¹cznie, posi³ki spo¿ywa³o nieregularnie niemal 40% dzieci wiejskich. Zwiêkszy³a siê natomiast

3RVLáNL ']LHZF] WD &KáRSF\ 5D]HP :\QLNWHVWX  7$.    3LHUZV]H QLDGDQLH 1,(        7$.    'UXJLH QLDGDQLH 1,(        7$.    1DSyM ZV]NROH 1,(        7$.    5HJXODUQH VSR \FLH 1,(        Ta b e l a I . Czêstoœæ spo¿ycia œniadañ wœród badanych uczniów w zale¿noœci od p³ci (%)

The frequency of breakfast consumption among interviewed schoolchildren depend-ing on their sex (%)

wyraŸnie liczba uczniów, którzy wypijali napój w trakcie pobytu w szkole. Stanowili oni ³¹cznie 72,87% badanych, tj. 65,42% w 2002 roku i 78,88% w 2004 r.

Nie stwierdzono istotnych ró¿nic w czêstoœci i regularnoœci spo¿ycia œniadañ oraz napo-jów w szkole w zale¿noœci od p³ci badanych (tab. I). Nie znalaz³y wiêc potwierdzenia wy-niki badañ z 2002 roku, w których stwierdzono wiêksz¹ czêstoœæ i regularnoœæ spo¿ycia drugich œniadañ wœród dziewcz¹t.

Z wy¿sz¹ SES rodziny wi¹za³ siê wiêkszy odsetek dzieci spo¿ywaj¹cych pierwsze œnia-danie (tab. II). W grupie o z³ej SES spo¿y³o je ponad 10% mniej dzieci w porównaniu z wywodz¹cymi siê z rodzin o dobrej SES. Uczniowie z rodzin o z³ej SES znacznie rzadziej w porównaniu z rówieœnikami z dwóch pozosta³ych grup jedli drugie œniadanie. Zaznaczy³a siê tak¿e niewielka tendencja do rzadszego wypijania napojów podczas pobytu w szkole przez dzieci z rodzin o z³ej SES, jednak zale¿noœæ ta nie by³a istotna statystycznie. SES rodziny najsilniej ró¿nicowa³a regularnoœæ spo¿ycia œniadañ wœród badanych uczniów. Po-nad 20% wiêcej dzieci z rodzin o z³ej SES w porównaniu z grup¹ o dobrej SES spo¿ywa³o posi³ki nieregularnie.

Wœród produktów, które spo¿ywane by³y przez badane dzieci w szkole, najczêœciej wy-mieniane by³y kanapki (51,11%), dro¿d¿ówki (20,25%), owoce (15,19%), s³odycze (12,80%), chipsy (10,51%). WyraŸnie rzadziej wskazywane by³y produkty typu „fast food” (1,28%) i jogurty (3,21%). Wœród napojów najczêœciej wymieniana by³a herbata (48,16%), napoje gazowane (29,80%), soki i napoje owocowe (28,12%), a najrzadziej mleko i napoje mleczne (5,01%) i woda (9,08%). Podane wyniki nie sumuj¹ siê do 100%, gdy¿ niektóre dzieci spo¿ywa³y wiêcej ni¿ jeden z analizowanych produktów lub napojów.

Dzieci z grupy o z³ej SES rodziny rzadziej w porównaniu z pozosta³ymi rówieœnikami jad³y w czasie pobytu w szkole kanapki i owoce oraz jogurty i chipsy natomiast czêœciej dro¿d¿ówki i herbatniki (ryc. 1). Uczniowie z rodzin o dobrej SES najczêœciej jedli kanapki i owoce, natomiast dzieci z grupy o przeciêtnej SES rodziny czêœciej ni¿ pozosta³e jad³y s³odycze i chipsy. Wœród napojów wypijanych przez uczniów z rodzin o dobrej SES domi-nowa³y soki owocowe (ryc. 2), a najrzadziej pi³y je dzieci z rodzin o z³ej SES. W grupie tej natomiast najczêœciej pitymi napojami by³y: herbata, napoje gazowane i woda.

3RVLáNL _GREUD6(6 _{SU]HFL WQD}6(6 6(6_]áD :\QLNWHVWX  7$.    3LHUZV]H QLDGDQLH 1,(     !    7$.    'UXJLH QLDGDQLH 1,(     !    7$.    1DSyM ZV]NROH 1,(        7$.    5HJXODUQH VSR \FLH 1,(     !    * – istotnoœæ na poziomie p£0,01 ** – istotnoœæ na poziomie p£0,001

Ta b e l a I I . Czêstoœæ spo¿ycia œniadañ wœród badanych uczniów w zale¿noœci od sytuacji ekonomiczno-spo³ecznej rodziny (%)

The frequency of breakfast consumption among interviewed schoolchildren depend-ing on the socio-economic situation of the family (%)

       6(6GREUD 6(6SU]HFL WQD 6(6]áD         _6(6GREUD 6(6SU]HFL WQD 6(6]áD 

Ryc. 2. Napoje wypijane w szkole przez badanych uczniów w zale¿noœci od SES rodziny (%). Beverages drunk at school depending on the socio-economic situation of the family (%). Ryc. 1. Produkty spo¿ywane przez badanych uczniów na drugie œniadanie, w zale¿noœci od SES

rodziny (%).

Products consumed for the second breakfast depending on the socio-economic situation of the family (%).

herbata napoje

gazowane soki owocowe woda mleko i napojemleczne kanapki dro¿d¿ówki owoce chipsy s³odycze jogurty herbatniki „fast food”

DYSKUSJA

Wyniki badañ przeprowadzonych w 2004 roku wskazuj¹, ¿e odsetek dzieci, które nie spo¿y³y pierwszego œniadania i od¿ywia³y siê nieregularnie by³ nieco wiêkszy w porówna-niu z badaniami sprzed dwóch lat [15]. Podobn¹ tendencjê zaobserwowano zarówno w badaniach polskich [8], jak i amerykañskich [12]. W 2004 r. odnotowano w porównaniu z 2002 r. mniejszy odsetek uczniów, którzy nie spo¿ywali drugiego œniadania i nie wypijali w szkole ¿adnego napoju. Nieco wiêksza czêstoœæ spo¿ycia drugich œniadañ w porównaniu z rezultatami badañ innych autorów [6, 8] mo¿e czêœciowo wynikaæ z faktu, ¿e znaczn¹ czêœæ produktów wskazywanych przez dzieci jako drugie œniadanie stanowi³y jedynie prze-k¹ski (s³odycze, chipsy), a tylko 51,11% spo¿ywanych produktów stanowi³y kanapki. Od-setek prawid³owo zestawionych drugich œniadañ by³by wiêc wœród badanych niewielki. Wiêksza czêstoœæ wypijania napojów w czasie pobytu w szkole zwi¹zana by³a z tym, ¿e w wielu szko³ach, które zosta³y objête badaniami w 2004 r., oferowano uczniom mo¿liwoœæ wypicia herbaty za symboliczn¹ op³atê. W porównaniu z 2002 rokiem zwiêkszy³a siê wœród dzieci g³ównie czêstoœæ picia herbaty. ¯adna z objêtych badaniem szkó³ nie prowadzi³a do¿ywiania w postaci szklanki mleka.

Nie stwierdzono istotnych ró¿nic w czêstoœci i regularnoœci spo¿ycia œniadañ w zale¿no-œci od p³ci badanych uczniów. Jednak zró¿nicowanie tego typu notowane jest czêzale¿no-œciej w starszych grupach wiekowych [8, 12, 14].

SES rodziny by³a czynnikiem w istotny sposób ró¿nicuj¹cym czêstoœæ i regularnoœæ spo-¿ycia œniadañ wœród uczniów. Posi³ki te spo¿ywane by³y tym rzadziej im gorsza by³a SES rodziny. Kontrast pomiêdzy rozpatrywanymi grupami SES w przypadku spo¿ycia drugich œniadañ by³by prawdopodobnie jeszcze wiêkszy, gdyby nie fakt, i¿ w kilku gminach, w których przeprowadzono badania, dzieci z najubo¿szych rodzin korzysta³y z do¿ywiania sponsorowanego przez Oœrodki Pomocy Spo³ecznej. Zazwyczaj by³ to suchy prowiant (g³ów-nie dro¿d¿ówki lub owoce, rzadziej kanapki lub jogurty), w pojedynczych przypadkach, obiady. Wyniki przeprowadzonych badañ wskazuj¹ jednak wyraŸnie, ¿e do¿ywianiem ob-jêta by³a zdecydowanie zbyt ma³a liczba dzieci. Analiza asortymentu napojów oraz produk-tów spo¿ywanych przez dzieci w trakcie pobytu w szkole, w zale¿noœci od SES rodziny, sugeruje bardziej racjonalny sposób ¿ywienia wœród dzieci z grupy o dobrej SES. Podobne zale¿noœci w badaniach dotycz¹cych zwyczajów ¿ywieniowych zaobserwowa³o tak¿e wie-lu innych autorów [2, 3, 4, 5, 7].

WNIOSKI

1. Pierwszego œniadania nie spo¿y³o w dniu badania 21,48% objêtych badaniem dzieci wiejskich, 12,58% nie spo¿y³o drugiego œniadania, a 27,13% nie wypi³o w czasie pobytu w szkole ¿adnego napoju. A¿ 39,98% badanych spo¿ywa³o posi³ki nieregularnie. Nie stwier-dzono istotnych ró¿nic w czêstoœci i regularnoœci spo¿ycia œniadañ w zale¿noœci od p³ci.

2. Sytuacja ekonomiczno-spo³eczna rodziny by³a czynnikiem wyraŸnie ró¿nicuj¹cym czêstoœæ spo¿ycia œniadañ. Regularnie spo¿ywa³o posi³ki niemal o 20% dzieci wiêcej po-chodz¹cych z rodzin o dobrej sytuacji ekonomiczno-spo³ecznej w porównaniu z dzieæmi z rodzin o z³ej sytuacji.

z rodzin o dobrej sytuacji ekonomiczno-spo³ecznej czêœciej ni¿ pozostali spo¿ywali kanap-ki, owoce i pili soki owocowe. Dla dzieci z rodzin o z³ej sytuacji ekonomiczno-spo³ecznej typowe by³o wysokie spo¿ycie dro¿d¿ówek i herbatników, a wœród wypijanych w szkole napojów dominowa³a herbata.

4. Wyniki przeprowadzonych badañ wskazuj¹ na koniecznoœæ podjêcia dzia³añ maj¹-cych na celu zniwelowanie istniej¹maj¹-cych ró¿nic spo³ecznych w ¿ywieniu dzieci i m³odzie¿y. E . S u l i g a

THE ESTIMATION OF THE FREQUENCY OF THE CONSUMPTION OF BREAKFASTS AMONG RURAL CHILDREN

Summary

The purpose of the study was the estimation of the frequency and regularity of the consumption of breakfasts among rural children, and the examining of relations between the economic and social situation of families of the investigated children and the frequency of the consumption of breakfasts. The investigation included 2,584 girls and boys aged 7-15 years. The first breakfast was not eaten on the day of the investigation by over 1/5 of the schoolchildren, while light lunch was not eaten by over 1/8 school children. Children who come from well-off families consumed meals more regularly than children from poorer families.

PIŒMIENNICTWO

1. Berkey C.S., Rockett H.R.H., Gillman M.W., Field A.E., Colditz G.A.: Longitudinal study of skipping breakfast and weight change in adolescents. Int. J. Obes., 2003, 27, 1258-1266. 2. Bowman S.A.: Role of breakfast in the American diet by income group. Fam. Econ. Nutr. Rev.,

1997, 10, 221-227.

3. Charzewska J., Rogalska-NiedŸwiedŸ M., Chwojnowska Z., Chabros E., Wajszczyk B.,

Lacho-wicz A., Kaszak E., Kozak Z.: Spo³eczne uwarunkowania ¿ywienia m³odzie¿y w latach

1982-1991. I¯¯, Warszawa 1995.

4. Charzewski J., Lewandowska J., Piechaczek H., Syta A.: Spo³eczne uwarunkowania ¿ywienia. Cz. I. Wych. Fiz. i Sport, 1998, 1, 49-59.

5. Charzewski J., Lewandowska J., Piechaczek H.: Spo³eczne uwarunkowania ¿ywienia. Cz. II. Wych. Fiz. i Sport, 1999, 1-2, 19-36.

6. Hamu³ka J., Gronowska-Senger A., Witkowska K.: Czêstotliwoœæ spo¿ywania i wartoœæ energe-tyczna œniadañ uczniów wybranych szkó³ podstawowych w Warszawie. Roczn. PZH, 2000, 51, 279-290.

7. Höglund D., Samuelson G., Mark A.: Food habits in Swedish adolescents in relation to socioeco-nomic conditions. Eur. J. Clin. Nutr., 1998, 52, 784-789.

8. Komosiñska K., Woynarowska B., Mazur J.: Zachowania zdrowotne zwi¹zane z ¿ywieniem u m³odzie¿y szkolnej w Polsce w latach 1990-1998. ¯yw. Cz³ow. Metab., 2001, 1, 17-30. 9. Nicklas T.A., Reger C., Myers L., O’Neil C.: Breakfast consumption with and without

vitamin-mineral supplement use favorably impacts daily nutrient intake of ninth-grade students. J. Ado-lesc. Health, 2000, 27, 314-321.

10. Pollitt E., Cueto S., Jacoby E.R.: Fasting and cognition in well- and undernourished schoolchil-dren: a review of three experimental studies. Am. J. Clin. Nutr., 1998, 67 suppl., 779-784. 11. Pollitt E., Mathews R.: Breakfast and cognition: an integrative summary. Am. J. Clin. Nutr.,

12. Siega-Riz A.M., Popkin B.M., Carson T.: Trends in breakfast consumption for children in the United States from 1965 to 1991. Am. J. Clin. Nutr. 1998, 67 suppl., 748-756.

13. Simeon D.T., Grantham-McGregor S.: Effects of missing breakfast on the cognitive functions of school children of differing nutritional status. Am. J. Clin. Nutr., 1989, 49, 646-653.

14. Sjöberg A., Hallberg L., Höglund D., Hulthén L.: Meal pattern, food choice, nutrient intake and lifestyle factors in The Göteborg Adolescence Study. Eur. J. Clin. Nutr. 2003, 57, 1569-1578. 15. Suliga E.: Czêstoœæ spo¿ycia pierwszych i drugich œniadañ wœród dzieci wiejskich. Roczn. PZH

2003, 54, 213-220.

16. Woynarowska B.: Posi³ki szkolne. w: Zdrowie i szko³a, pod red. B. Woynarowskiej. PZWL, Warszawa 2000, 380-385.