"Cena polskości", Paweł Sowa, Warszawa 1976 : [recenzja]

Chłosta, Jan

"Cena polskości", Paweł Sowa,

Warszawa 1976 : [recenzja]

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 582-584

582 Recenzje i om ówienia

P a w eł Sow a, Cena polskości, W arszawa 1976, N ow um — W ydaw nictw o Ars Christiana, ss. 272.

A utor tej książki jest rodow itym W arm iakiem . Urodził się 23 kw ietnia 1897 roku w podolsztyńskiej w si K ieźliny, a w ięc w krótce ukończy osiem ­ dziesiąt lat. Sow a stosunkow o w cześnie w łączył się do działalności polskich organizacji. Przed plebiscytem b y ł w yk ładow cą na kursach nauczycielskich organizow anych przez W arm iński K om itet P leb iscytow y, należał do tych m ło­ dych działaczy z W armii i Mazur, którzy w 1923 roku utw orzyli Zw iązek To­ w arzystw M łodzieży w Prusach W schodnich, b ył także sekretarzem komórki Z w iązku P olak ów w Sztum ie, a w latach 1929— 1933 sekretarzem generalnym Zrzeszenia R odaków z Warmii, Mazur i Ziem i M alborskiej z siedzibą w B yd­ goszczy. % tym okresie w yd aw ał „Ziem ię W schodnio-Pruską”, która m iała być m iesięcznikiem . W ydał także kilka druków zw artych 4 Bezpośrednio po za­ kończeniu II w ojny św iatow ej pow rócił na ziem ię rodzinną. N ajpierw pełnił obow iązki burm istrza D ziałdowa, w latach 1946— 1948 b y ł naczelnikiem w y ­ działu olsztyńskiego K uratorium . B y ł także prezesem W arm ińsko-M azurskie­ go T ow arzystw a K ulturalno-Społecznego.

Cena polskości jest trzecią z k olei książką Sow y, opublikow aną po 1945 roku. Jego interesujące w spom nienia m iały dotąd dw a w ydania !. W roku 1976 ukazała się także pow ieść o H erm anie Falkenbergu, agencie m iędzy inn ym i Bund. De utsc he r Osten 3. Postać ta pojaw iła się też na stronach C eny polskości. F alken berg uchodził bow iem za szczgólnie szkodliw ego przeciw nika przede w szy ­ stk im P olak ów w spółpracujących ze szczycieńskim ośrodkiem ruchu polskiego. Om awiana książka koncentruje się w okół czterech zagadnień: 1. sytuacji polskich katolików i protestantów w zakresie opieki religijnej, 2. trudności w oddziaływ aniu na polską m łodzież na W armii i Mazurach, 3. roli prasy w utrw alaniu polskości, 4. działalności szczycieńskiego ośrodka polskiego. Autor om ów ił te tem aty na podstaw ie doniesień agentów , które znajdują się w do­ kum entacji Bun d Deutscher Os ten z lat 1935— 1939. Dotąd m ateriały te nie b y ły znane. W iedziano jednak o tym , że P aw eł Sow a w 1946 roku zdołał za­ bezpieczyć część dokum entów organizacji, specjalnie pow ołanej do tępienia tego w szystkiego, co m iało zw iązek z polskością. W sw oich wspom nieniach opisał zresztą, w jaki sposób stał się w łaścicielem tych interesujących m ateria­ łów . N a podstaw ie cytatów z tych dokum entów oraz om ówień, dokonanych w książce, można w nioskow ać, że m ateriały te uzupełniają naszą w iedzę o po­ łożeniu Polaków w Prusach W schodnich w okresie m iędzyw ojennym . Przed­ staw iają obraz nierów nej w alki, która toczyła się na M azurach i W arm ii m ię­ dzy zorganizow anym zw iązkiem niem ieckich urzędników a Polakam i, często osam otnionym i, broniącym i sw ojej godności i praw a do szanow ania tradycji sw ych przodków. Stanow ią w reszcie znaczące źródło do określenia stanu po­ siadania polskich organizacji i instytucji, przedstaw iają ich in icjatyw y i przed­ sięw zięcia, często w zarodku lik w idow ane przez aktyw istów Bun d Deutscher Osten. N ie w szystkie jednak fakty zaw arte w dokum entach tej polakożerczej

1 P. Sow a, W a rm ia -M a zu ry. R o d zim e j p o e z ji, z w y c z a jo m i o b y c za jo m oraz k u ltu rze I histo rii p o św ięco n a , Poznań 1927, ss. 31; ten że. R a tu jm y M a zu ry, N apisał w U rocznicą p le ­

b isc y tu W a rm ia k , Toruń 1931, ss. 15; tenże, W in cza ra r a je k , W ąbrzeźno 1932, ss. 30.

2 P . Sow a, Po obu stronach kordonu . W spom nienia, Olsztyn 1969, 1974. 3 P. Sow a, A g en t R abe, W arszawa 1976, s. 186.

Recenzje i om ówienia 583 organizacji m ogą być praw dziw e. Bun d Deutsc he r Osten nierzadko w spraw o­ zdaniach m iesięcznych pow iększał sw oje dokonania w w alce z polskim ru­ chem , przy czym niejednokrotnie — dla zdobycia uznania zw ierzchn ik ów — m ało znaczącym akcjom Związku P olaków w N iem czech nadaw ano rangę w ielkiej m anifestacji polskości. Czerpiąc inform acje z tych dokum entów , n ie m ożna 0 tym zapominać. W ym agają one bow iem konfrontacji z w ciąż wzbogacaną literaturą naukow ą na tem at ruchu polskiego na W armii i Mazurach w okre­ sie m iędzyw ojennym , opracow yw aną na pod staw ie m ateriałów archiw alnych, znajdujących się w A rchiw um A k t N ow ych w W arszawie, artykułów praso­ w ych z polskiej prasy w ydaw anej w Niem czech, w spom nień b yłych działaczy Z w iązku P olak ów w Niem czech. P a w e ł Sow a nie dokonał w sw ojej książce takiego porównania, a jeśli n aw et starał się niektóre problem y om ów ić sze­ rzej, to pom ijał podstaw ow ą literaturę naukow ą z tego zakresu. N ie m ożna jednak m ieć pretensji do autora o to, że nie napisał na ten tem at rozprawy naukow ej. Taką rozprawę pow inien napisać ktoś inny. T ym czasem warto zastanow ić się nad m ożliw ościam i pełnego udostępnienia w spom nianych do­ kum entów Bun d Deutsc he r Osten historykom .

Spośród cenniejszych, now ych faktów , w yd ob ytych przez S ow ę z m ateria­ łów Bu n d Deutscher Osten n ależy w ym ienić „Z estaw ienia polskich nabożeństw na M azurach w latach 1937— 1938”, n iew yjaśn ion ą do końca spraw ę 18 tysięcy podpisów, uzyskanych przez Ottona Skoka celem utw orzenia m azurskiego kościoła narodow ego czy sytuację polskości w kościołach katolickich. Warto także zwrócić uw agę na szereg n ow ych czy zapom nianych n azw isk księży ka­ tolickich, angażujących się po stronic polskiej, jak na przykład ks. ks. Socha- czew ski, Kaczorow ski, Goryński.

Praca Sow y jest interesująca w tych fragm entach, k ied y referu je spra­ wozdania Bu nd Deutscher Osten z lat 1935— 1939. N atom iast autor w sw oich w yw odach historycznych jest n ieścisły, popełnia w iele błęd ów rzeczowych, m yli fakty historyczne, nie podaje popraw nej pisow ni nazw m iejscow ości, przekręca nazw iska itd. Szkoda, że autorow i nie pom ogli tu profesjonalni historycy. P aw eł Sow a na przykład przecenia rolę K ościoła katolickiego, gdy w zapale pu blicystycznym stw ierdza, iż „Kościół b y ł trw ałą niezaw odną osto­ ją polsk ości” (s. 57). Tu w odpow iedzi warto przypom nieć o działalności ta­ kich biskupów jak: Thiel, Bludau czy Kaller. Z drugiej strony sam autor w innym fragm encie książki podkreśla, iż w ielu księży, a zw łaszcza w yższe katolickie duchow ieństw o niem ieck ie w Prusach W schodnich, przejaw iało obojętność wobec spraw y germ anizacji lub ją popierało (s. 52, 71, 88). S tosu ­ nek Kościoła katolickiego do Trzeciej R zeszy został rów nież om ów iony jedno­ stronnie, bez uw zględnienia szerszego kontekstu politycznego.

Obszerny w stęp pióra Jana M ajdeckiego jest, jak m i się w ydaje, typo­ w ym przykładem potocznej w ied zy historycznej przeciętnego in teligen ta p o l­ skiego o W armii i Mazurach, pełnej uproszczeń i zabarwionej patriotycznym patosem . Dla M ajdeckiego W arm iak m usi być P olak iem (jakby nie dostrzegał północnej części Warmii). N ie w idzi on rów nież biskupów w arm ińskich w X IX 1 X X w ieku, którzy nie protestow ali przeciw ko germ anizacji ludności polskiej, dalej nie dostrzega chyba różnic pom iędzy M azurami i W arm iakam i, gdyż inaczej nie u żyw ałby zwrotu w rodzaju „lud w arm ińsko-m azurski” (s. 26).

584 Recenzje i om ówienia

Pom im o tych nieścisłości om aw iana książka zawiera w iele interesującego m ateriału na tem at położenia P olak ów w Prusach W schodnich przed II wojną św iatow ą. Znajdujem y w niej odpow iedzi na w iele k w estii zw iązanych z rolą wschodniopruskiej komórki Bun d Deutscher Os ten w zw alczaniu ruchu pol­ skiego. K siążka jest napisana językiem żyw ym i kom unikatyw nym . Szkoda tylko, że w yd aw n ictw o nie w zbogaciło tej pozycji ilustracjam i ani indeksam i. Jan Chłosta