Badania nad zbrodniczą działalnością władz okupacyjnych w powiecie nowomiejskim (1939-1945)

Betlejewska, Jadwiga

Badania nad zbrodniczą

działalnością władz okupacyjnych w

powiecie nowomiejskim (1939-1945)

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2-3, 319-331

J A D W I G A B E T L E J E W S K A

BA D AN IA NAD ZBRODNICZĄ DZIAŁALNOŚCIĄ

WŁADZ OKUPACYJNYCH W POWIECIE NOWOMIEJSKIM

(1939— 1945)

Z a g a d n ie n ie z b ro d n i h itle ro w s k ic h , ja k o k r w a w e j i b e z p o ś re d n ie j e k s te rm in a c ji lu d n o ś c i t e r e n u n o w o m ie js k ie g o , u w z g lę d n ia n o w d o ty c h c z a s o w y c h o p ra c o w a n ia c h k s ią ż k o w y c h ra c z e j m a rg in a ln ie , z a z w y c z a j p o d a ją c p o je d y n c z e p r z y p a d k i b e s tia ls tw a h itle ro w s k ie g o *. N a p rz y k ła d p r a c a T a d e u s z a K u t y 2 p o r u s z a tr a g e d ię ro d z in y S z a c ­ k ic h z L u b a w y , a C z e s ła w C z u b a k 3 o p is u je f r a g m e n ty p rz e ż y ć z p o b y tu w w ię z ie n iu d la n ie le tn ic h w L u b a w ie . Z o fia C z y ń s k a i B o g u m ił K u p ś ć 4 w y m ie n ia ją ty lk o f ilie o b o zu k o n c e n tra c y jn e g o S tu t th o f . N a to m ia s t S z y m o n D a t n e r 5 p o d a je , iż 15 p a ź d z ie r ­ n ik a 1939 r. w B r a tia n ie S e lb s t s c h u tz r o z s tr z e l a ł o k o ło 150 P o la k ó w a 9 p a ź d z ie rn ik a 1939 r. w le sie m a j ą t k u B ag n o z a m o rd o w a n o s z e ś c iu P o la k ó w . N a le ż y ró w n ie ż w y ­ m ie n ić o p ra c o w a n ie K a z im ie r z a L e s z c z y ń sk ie g o 6, p r a c o w n ik a G łó w n e j K o m is ji B a ­ d a n ia Z b r o d n i H itle ro w s k ic h w P o ls c e (d a le j Gł. K . B Z H w P ). P o n a d to i n te r e s u ją c y n a s t e m a t z o s ta ł u w z g lę d n io n y w o g ó ln o p o lsk im p r z e w o d n i k u 7 i a r ty k u ła c h p r a ­ s o w y c h 8. P rz y to c z o n e o p ra c o w a n ia z w y ją tk ie m in f o r m a c ji p o d a n e j p rz e z T a d e u s z a K u tę , C z e s ła w a C z u b a k a i a r ty k u ły p ra s o w e o p a rte s ą n a a n k ie ta c h , s p o rz ą d z o n y c h w 1946 r. p rz e z b y łe s ą d y g ro d z k ie . A z a te m j e s t to m a t e r i a ł s ta t y s ty c z n y — n ie w y ­ ja ś n i a ją c y o k o lic z n o śc i p o p e łn io n y c h z b ro d n i czy te ż m o ty w ó w d z ia ła n ia h itle ro w c ó w . Z o p ra c o w a ń ty c h n a jc e n n ie js z a j e s t p r a c a K a z im ie r z a L e szc z y ń sk ieg o . M a o n a n i e ­ ja k o c h a r a k t e r k r o n ik i e g z e k u c ji, d o k o n a n y c h n a t e r e n ie p o w ia tu n o w o m ie js k ie g o .

1 W a r t y k u l e n in ie js z y m p o m ija m z b ro d n ie p o p e łn io n e n a je ń c a c h w o je n n y c h , p rz e b y w a ją c y c h n a t e r e n ie te g o p o w ia tu o ra z z b ro d n ie p o p e łn io n e n a ty c h m i e s z k a ń ­ cach p o w ia tu , k tó r z y z n a jd o w a li s ię w c z a sie o k u p a c ji p o z a je g o g ra n ic a m i,

2 T. K u t a , Im io n a z b r o d n i, G d y n ia 1965, s. 98. 3 C. C z u b a k , A l le s in O rd n u n g , W a r s z a w a 1970. 4 Z. C z y ń s k a , В. K u p ś ć , O b o zy z a g ła d y , o b o z y k o n c e n tr a c y jn e i obozy p r a c y n a z ie m ia c h p o ls k ic h 1939— 1945, B iu le ty n G łó w n e j K o m is ji B a d a n ia Z b ro d n i N ie m ie c k ic h w P o ls c e , t. 1, 1946, s. 31. 5 S. D a t n e r , 55 d n i ( 1 I X — 25 X 1939) W e h r m a c h tu w P o lsc e , W a r s z a w a 1967, s. 538. ° K . L e s z c z y ń s k i , E k s te r m in a c ja lu d n o ś c i n a z ie m ia c h p o ls k ic h w la ta c h 1939— 1945, B iu le ty n G łó w n e j K o m is ji B a d a n ia Z b r o d n i H itle ro w s k ic h w P o ls c e (d a le j B G K B Z H w P ), t. 10, 1958, ss. 129— 131. 7 P r z e w o d n ik po u p a m ię tn io n y c h m ie js c a c h w a lk i i m ę c z e ń s tw a . L a ta w o jn y 1939— 1945, W a r s z a w a 1966, s. 261.

320 J A D W I G A B E T L E J E W S K A B az a ź ró d ło w a d o ty c z ą c a o k u p a c y jn y c h d z ie jó w p o w ia tu n o w o m ie js k ie g o jè s t s to s u n k o w o n ie w ie lk a i ro z p ro s z o n a po ró ż n y c h a rc h iw a c h . 'M a te ria łó w p o n ie m ie c k ic h b r a k n ie m a l c a łk o w ic ie . D la te g o te ż w n in ie js z y m a r t y k u l e w y k o rz y s ta n o d o k u m e n ty a r c h iw a ln e , s p o rz ą d z o n e tu ż p o z a k o ń c z e n iu d z ia ła ń w o je n n y c h , a p rz e c h o w y w a n e w G ł. K . B Z H w P , p rz e d e w s z y s tk im a n k ie ty b y ły c h s ą d ó w g ro d z k ic h , czy te ż a k ta k a r n e d o ty c z ą c e z b r o d n ia rz y w o je n n y c h , s ą d z o n y c h n a t e r e n ie P o ls k i. P o w a ż n y m ź ró d łe m są a k t a s ą d ó w p o ls k ic h d o ty c z ą c e u z n a n ia z a z m a r ły c h o ra z m a te r ia ł z e b ra n y w to k u śle d z tw , p r o w a d z o n y c h p rz e z o ls z ty ń s k ą O k rę g o w ą K o m is ję B a d a n ia Z b r o d n i H itle ro w s k ic h w P o ls c e . Z e w z g lę d u n a d o b ro to c z ą c y c h się ś le d z tw n ie u ja w n ia n o n a z w is k w s z y s tk ic h św ia d k ó w . W y d a je się je d n a k , iż b ę d z ie rz e c z ą c elo w ą z d e k o n s p i- ro w a n ie n a z w is k b e z p o ś re d n ic h s p ra w c ó w i z d ję c ie z n ic h z a s ło n y a n o n im o w o śc i. Z a ­ d a n ie to u t r u d n i a w p o w a ż n y m s to p n iu s k ry to b ó jc z y c h a r a k t e r d o k o n y w a n y c h m o r ­ d e rs tw , ic h p o ś p ie c h z w ła sz c z a w p ie rw s z y c h m ie s ią c a c h o k u p a c ji, o ra z z a s tra s z e n ie lu d n o ś c i. A n a liz u ją c o k u p a c ję h itle ro w s k ą w a sp e k c ie z a rz ą d ó w a d m in is tr a c y j n y c h m o ż n a j ą p o d z ie lić n a o k re s z a r z ą d u w o js k o w e g o i o k re s h itle r o w s k ie j a d m in is tr a c j i c y ­ w iln e j. P ie rw s z y o b e jm o w a ł c za s d z ia ła ń w o je n n y c h i a d m in is tr a c j ę w o js k o w ą , tr w a ł od 1 w rz e ś n ia 1939 r. do 25 p a ź d z ie r n ik a 1939 r.; d ru g i t r w a ł od 26 p a ź d z ie rn ik a 1939 r. aź d o fa k ty c z n e g o w y z w o le n ia p o szc z eg ó ln y ch p o ła c i z ie m p o lsk ic h .

W c z a sie d z ia ła ń w o je n n y c h (1 I X — 2 X 1939) w ła d z ę w y k o n a w c z ą s p r a w o w a ł n a c z e ln y d o w ó d c a w o js k lą d o w y c h (D er O b e r b e fe h ls h a b e r d e s H e ere s) W a l th e r v o n B ra u c h its c h . U p ra w n ie n ia te p rz y z n a n e m u z o s ta ły t a j n ą u s ta w ą o o c h ro n ie R ze szy 4 w r z e ś n ia 1938 r.

N a leż y zg o d zić s ię ze Z b ig n ie w e m J a n o w ic z e m 3, że p o w ie rz o n a n a c z e ln e m u d o ­ w ó d c y w o js k lą d o w y c h „ w ła d z a w y k o n a w c z a ” d a le k o w y k r a c z a ła p o z a r a m y d z ia ­ ła ln o ś c i ro z u m ia n e j w tr a d y c y jn y m p o ję c iu p ra w n y m . O b e jm o w a ła o n a b o w ie m ró w n ie ż z a k r e s d z ia ła ln o ś c i p o w sz e c h n ie z a s trz e ż o n y o rg a n o m u s ta w o d a w c z y m , s ą ­ d o w y m i w y k o n a w c z y m . P o tw ie rd z e n ie m s łu sz n o ś c i te j i n t e r p r e t a c j i s ą o g ło szo n e p rz e z B ra u c h i ts c h a o ra z u p ra w n io n y c h p rz e z n ie g o d o w ó d c ó w o k rę g ó w w o js k o w y c h p rz e p is y p r a w n e n a p r z y k ła d k a r n e czy te ż d o ty c z ąc e s p r a w m a ją tk o w y c h , s to s o ­ w a n e n a o k u p o w a n y c h z ie m ia c h p o ls k ic h o ra z p o w o ła n ie są d ó w s p e c ja ln y c h m .in . w B y d g o szczy , k tó re g o d z ia ła ln o ś ć o b e jm o w a ła r ó w n ie ż o b s z a r p o w ia tu n o w o m ie j­ sk ieg o 10.

N a s tę p n ie d o w ó d z tw o o p e ra c y jn e u s tą p iło i w ła d z ę p r z y ję ła a d m in is tr a c j a w o j ­ s k o w a , n a c ze le k tó re j s t a ł g en . G e rd v o n R u n d s te d t. D e k r e te m z 28 w rz e ś n ia 1939 r. d o ty c z ą c y m w y ty c z n y c h w s p r a w i e u s ta n o w ie n ia a d m in is tr a c j i w o js k o w e j n a o k u p o ­ w a n y c h z ie m ia c h p o ls k ic h H itle r je d n o c z e ś n ie z a r z ą d z ił p o w o ła n ie c y w iln y c h s z t a ­ b ó w a d m in is tr a c j i p rz y s z ta b a c h d o w ó d c ó w p o sz c z e g ó ln y c h o k rę g ó w w o jsk o w y c h . P r z y s z ta b ie d o w ó d c y o k rę g u w o js k o w e g o G d a ń s k — P r u s y Z a c h o d n ie 11 H itle r m i a ­ n o w a ł g a u le ite r a g d a ń sk ie g o A l b e r t a F o r s t e r a s z e fe m s z ta b u c y w iln e g o z s ie d z ib ą w G d a ń sk u . Z a rz ą d w o js k o w y z o s ta ł z lik w id o w a n y d e k re te m H itle r a z 8 p a ź d z ie rn ik a 1939 r. 3 Z. J a n o w i c z, U stró j a d m in is tr a c ji z ie m p o ls k ic h w c ie lo n y c h d o R z e s z y N ie ­ m ie c k ie j 1939— 1945, P o z n a ń 1951. ίο к , м . P o s p i e s z a l s k i , H itle r o w s k ie „ p ra w o ” o k u p a c y jn e w P o lsc e , w: D o c u m e n ta o c u p a tio n is, t. 5, P o z n a ń 1952, ss. 40 i 57.

11 W o ln e M ia s to G d a ń s k z o sta ło w łą c z o n e do R ze szy 1 I X 1939; R e ic h s g e s e tz -B la tt (d a le j R G B ), I, s. 1547.

B ADANIA NAD ZBRODNICZĄ DZIA ŁA LN OŚCIĄ WŁADZ O K U PA C Y JN Y C H 321 z m o c ą o b o w ią z u ją c ą od 26 p a ź d z ie r n ik a 1939 r. o w c ie le n iu i a d m in is tr a c j i ziem w s c h o d n ic h 12. Z g o d n ie z b rz m ie n ie m §§ 1 i 2 p o w o ła n e g o d e k r e tu w c ie lo n o do R zeszy N ie m ie c k ie j o k r ę g P r u s y Z a c h o d n ie i o k rę g p o z n a ń s k i. N a z w ę o k rę g u P r u s y Z a c h o d - w s c h o d n ic h 12. Z g o d n ie z b rz m ie n ie m §§ 1 i 2 p o w o ła n e g o d e k r e tu w c ie lo n o do R zeszy z s ie d z ib ą w G d a ń s k u (R e ic h s g a u D a n zig — W e s tp r e u s s e n ). N a cze le o k rę g u s ta n ą ł n a m ie s tn ik (R e ic h s s ta tth a l te r ). Z o s ta ł n im A lb e r t F o r s te r, k tó r y o fic ja ln ie o b ją ł u rz ę d o w a n ie 31 p a ź d z ie r n ik a 1939 r. F o r s te r n a d a l p e łn ił fu n k c ję g a u le ite r a to z n a c z y k ie r o w n ik a p a r ty jn e g o o k rę g u . A z a te m n a s tą p iło p o ­ łą c z e n ie f u n k c ji p a r ty jn y c h i p a ń s tw o w y c h , a u tw o rz o n e o k rę g i a d m in is tr a c y j n e b y ły w z a s a d z ie o k rę g a m i a d m i n is tr a c y j n o - p a r ty jn y m i. Z a s a d a łą c z e n ia f u n k c ji p a r ­ ty jn y c h z p a ń s tw o w y m i w o k rę g u G d a ń s k — P r u s y Z a c h o d n ie s to s o w a n a b y ła r ó w ­ n ież w je d n o s t k a c h a d m in is tra c y j n y c h sz c z e b la p o w ia to w e g o . T e n ż e s a m d e k r e t s ta n o w ił, ż e w s k ła d o k rę g u G d a ń s k — P r u s y Z a c h o d n ie w c h o ­ d z iły trz y r e je n c je : g d a ń s k a , b y d g o s k a i k w id z y ń s k a . N a czele r e je n c ji s t a ł p re z y d e n t. W r e je n c ji k w id z y ń s k ie j, do k tó re j n a le ż a ł p o w ia t n o w o m ie js k i, fu n k c ję p re z y d e n ta p e łn ił v o n K e u d e l l 18. P a ń s tw o w ą fu n k c ję k ie ro w n ic z ą w p o w ia ta c h p e łn ili la n d ra c i. W p o w ie c ie n o w o m ie js k im s ta n o w is k o to o b ją ł w p o c z ą tk o w y m o k re s ie k o m is a ry c z n y s ta r o s ta S tu e rtz , a od k o ń c a 'listo p a d a 1939 r. E r w in J o h s t 14, k tó r y b y ł je d n o c z e ś n ie k r e is le ite r e m — k ie r o w n ik ie m k o m ó rk i p a r t y j n e j n a s z c z e b lu p o w ia to w y m . E r w in J o h s t p rz e d p rz y b y c ie m do p o w ia tu n o w o m ie js k ie g o p e łn ił fu n k c ję s t a ­ ro s ty w r e je n c ji g d a ń s k ie j w p o w ie c ie N iz in y G d a ń sk ie . M a r tin B ro s z a t, o p is u ją c p r z y ­ p a d k i g w a łtó w w P o lsc e, p o d a je n ie k tó r e f a k t y z życ-ia E r w in a J o h s ta . W lis to p a d z ie 1939 r. W ilh e lm S tu c k a r t, s e k r e ta r z s ta n u w M in is t e r s tw ie S p r a w W e w n ę trz n y c h z w o ln ił J o h s ta z a „ n ie u s p ra w ie d liw io n e e g z e k u c je ”. J e d n a k ż e p o u p ły w ie 14 d n i g a u le ite r A lb e r t F o r s te r p o w ie rz y ł J o h s to w i f u n k c ję l a n d r a t a w p o w ie c ie l u b a w ­ s k im 15.

W łą c z e n ie z a c h o d n ic h c zęści P o ls k i do R ze szy N ie m ie c k ie j b y ło je d n o c z e ś n ie p o d z ia łe m o k u p o w a n y c h z ie m , k tó r e d o te j p o r y s ta n o w iły c ało ść z a ró w n o e k o n o ­ m ic z n ą, ja k i a d m in is tra c y j n ą . „ Z ie m ie w c ie lo n e ” z o s ta ły o d d z ie lo n e od G e n e r a ln e j G u b e rn i, o k re ś lo n e j w p ro g r a m ie a n ty p o ls k ie j p o lity k i ja k o R e s t p o l e n 16 g ra n ic ą p o ­ lic y jn ą , d e w iz o w ą i m o n e ta rn ą . Z p u n k t u w id z e n ia n ie m ie c k ie g o „ z ie m ie w c ie lo n e ” s ta ł y s ię in te g r a l n ą częścią T rz e c ie j R zeszy.

T u ż za w o js k ie m f r o n to w y m szły ru c h o m e g r u p y o p e r a c y jn e ró ż n y c h p io n ó w p o ­ lic ji n ie m ie c k ie j, j a k p o lic ji b e z p ie c z e ń s tw a , s łu ż b y b e z p ie c z e ń s tw a i p o lic ji p o r z ą d ­ k o w e j, fo r m a c je w o js k o w e SS o ra z o d d z ia ły s a m o o b ro n y , p o w sz e c h n ie z n a n e p o d

12 R G B , I, s. 2042: E rla ss d e s F ü h r e r s u n d R e ic h s k a n z le r s ü b e r G lie d e ru n g .u n d

V e r w a l tu n g d e r O stg e b ie te v o m 8. O k to b e r 1939.

18 D ie O stg e b ie te d e s D e u ts c h e n R e ic h e s u n d d a s G e n e r a lg o u v e r n e m e n t d e r b e ­

s e tz te n p o ln is c h e n G e b ie te i n s ta tis tis c h e n A n g a b e n , B e r lin 1940. P o d a n o tu , że do

r e je n c ji k w id z y ń s k ie j w łą c z o n o : N o w e M iasto , L u b a w ę o ra z g m in y : G ro d z ic zn o , G ry ź - lin y , K ro to s z y n y , K u rz ę tn ik , L u b a w ę , Ł ą k o rz , M arzę c ic e, M ro czn o , N o w e M iasto , P r ą t n i c ę i R o ż e n ta l. P o n a d to do o k rę g u r e je n c y jn e g o K w id z y n w łą c z o n o część p o ­ w ia tu d z ia łd o w sk ie g o : L i d z b a rk W e lsk i i g m in y : K ie łp in y , L i d z b a rk i R y b n o o ł ą c z ­ n e j p o w ie rz c h n i 35,14 k m 2 i lu d n o ś c i 16 677 osób.

14 C. M a d a j c z y k , P o l ity k a 111 R z e s z y w o k u p o w a n e j P o lsc e , t. 2, W a rsz a w a 1970, s. 457.

15 M. B r o s z a t , N a tio n a ls o zia listis c h e P o le n p o litik 1939— 1945, A rc h iw u m P r z e ­ k ła d ó w Z a c h o d n ie j A g e n c ji P r a s o w e j , n r 42, P o z n a ń 1966, s. 60; p o r. też. C. M a d a j - c z y k , op. cit., t. 2, s. 381.

16 K. M. P o s p i e s z a l s k i , op. cit., ss. 2, 4 i 25.

322 JA D W IG A BETLEJEW SK A

n a z w ą S e lb s t s c h u tz . D z ia ła ły o n e sa m o d z ie ln ie , to z n ac z y n ie b y ły u c h w y c o n e a n i w łą c z o n e w ż a d e n p io n o rg a n iz a c ji p a ń s tw o w e j, s a m o r z ą d o w e j czy też p a r ty jn e j. Z a g a d n ie n ie s t r u k t u r y o r g a n iz a c y jn e j ty c h g r u p i z a k r e s d z ia ła ń od s tro n y fo r m a ln e j o k re ś lo n e z o sta ły w ty m c z a s o w y c h w y ty c z n y c h H im m le r a z 7 p a ź d z ie rn ik a 1939 17. L i k w id a c ja S e lb s t s c h u tz u w o k rę g u G d a ń s k — P r u s y Z a c h o d n ie n a s tą p iła 26 lis to ­ p a d a 1939 r . ia. N a p o d s ta w ie z a c h o w a n y c h d o k u m e n tó w n ie m o ż n a z re k o n s tr u o w a ć je g o s ta n u lic z b o w eg o lu b też n a z w is k d o w ó d c ó w p o sz c z e g ó ln y c h je d n o s te k o r g a n iz a ­ c y jn y c h w p o w ie c ie n o w o m ie js k im . J e ż e li n a to m ia s t c h o d z i o f a k ty c z n ą d z ia ła ln o ś ć ty c h ż e o d d z ia łó w , to t r a f n a je s t o c e n a M a r tin a B ro s z a ta , k t ó r y p o c z y n a n ia h itle ro w c ó w w p ie rw s z y c h m ie s ią c a c h w o jn y w o k u p o w a n e j P o ls c e o k r e ś lił ja k o „ ro z p á s á n y t e r r o r ” i p o ró w n a ł do z d a rz e ń , z a is tn ia ły c h w m a r c u i k w ie tn iu 1933 r o k u n a te r e n ie N ie m ie c lfl.

T a k i s a m „ ro z p á s á n y ” a le i ro z s z a la ły t e r r o r s k ie r o w a n y z o s ta ł p r z e c iw k o l u d ­ n o ści w o je w ó d z tw a p o m o rs k ie g o , w ty m i p o w ia tu n o w o m ie js k ie g o . S to s o w a ła go z a r ó w n o .n ie m ie c k a p o lic ja , n ie m ie c k ie w o jsk o , j a k i o d d z ia ły S e lb s ts c h u tz u .

B y ł o n w y n ik ie m z a p la n o w a n e j a k c ji jesz c z e p rz e d n a p a ś c ią h itle r o w s k ą n a P o l ­ sk ę, o fia ry b o w ie m u ję te z o sta ły n a lis ta c h osób p rz e z n a c z o n y c h do e k s te r m in a c ji — z w a n y c h S o n d e r fa h n d u n g s b u c h 20.

N ie m o ż n a te ż z a p o m in a ć o c z y n n y m u d z ia le o só b z k ie r o w n ic tw a R ze szy N ie ­ m ie c k ie j o ra z k ie ro w n ic tw a o k rę g u G d a ń s k — P r u s y Z a c h o d n ie w p o w s ta w a n iu i d z ia ła n iu S e l b s t s c h u tz u , j a k i o p o d b u r z a ją c y m w p ły w ie r o z p ę ta n e j, k ła m liw e j p r o ­ p a g a n d z ie o r z e k o m y m w y m o rd o w a n iu p rz e z P o la k ó w w c za sie k a m p a n ii w rz e ś n io ­ w e j 1939 r. 57 000 N iem có w .

W lis to p a d z ie 1939 r. F o r s te r n a je d n y m z p u b lic z n y c h w y s t ą p ie ń p o w ie d z ia ł: „ k a ż d a m ię k k o ś ć b y ła b y le k k o m y ś ln o śc ią w o b e c p rz y s z ło ś c i n a sz e g o n a ro d u . W ty m o k rę g u p o tr z e b n i m i b ę d ą tw a r d z i m ę ż cz y ź n i [...] k ła d ę je sz c z e ra z w s z y s tk im m o im p e łn o m o c n ik o m n a serce , b y z P o la k a m i p o s tę p o w a ć b e z w z g lę d n ie ” 21.

-P rz y s tą p io n o do e k s te r m in a c ji p o ls k ic h p rz y w ó d c ó w i in te le k tu a lis t ó w , do k tó re j F o r s te r w je d n e j z p ie rw s z y c h in s t r u k c j i z a lic z y ł w szczeg ó ln o ści n a u c z y c ie li, d u c h o w ­ n y c h , w s z y s tk ic h lu d z i z a k a d e m ic k im w y k s z ta łc e n ie m o ra z e w e n tu a ln ie k u p c ó w 2-. T ę p ie n ie P o la k ó w m ia ło c h a r a k t e r w p o ję c iu p r a w n y m z w y k ły c h m o rd e rs tw , b o n ie o p ie ra ło s ię n a ż a d n y c h w y r o k a c h s ąd o w y c h . S p o ś ró d lu d n o ś c i p o w ia tu n o w o m ie js k ie g o je d n ą z p ie rw s z y c h o fia r b y ł W ła ­ d y s ła w A st, l a t 47, m ie s z k a n ie c L u b a w y , p rz e w o d n ic z ą c y P o ls k ie g o Z w ią z k u Z a ­ ch o d n ie g o . R o z s trz e la ł go S e lb s t s c h u tz 3 w r z e ś n ia 1939 r., w c h w ili g d y u s iło w a ł z n isz c z y ć lis tę c zło n k ó w Z a r z ą d u 23. W ty m ż e s a m y m d n iu w L u b a w ie ż o łn ie rz e n i e ­

17 A rc h iw u m G łó w n e j K o m is ji B a d a n ia Z b r o d n i H itle r o w s k ic h w P o ls c e (D alej A G K B Z H w P ): E rla ss d e s R e ic h s fü h r e r s S S u n d C h e f d e r D e u ts c h e n P o liz e i i m R e ic h s ­ m in is te r iu m d e s I n n e r s O -K d o . 0/191 N r 214/39, B e r lin , d e n 17. O k to b e r 1939; p o r. te ż S. N a w r o c k i , P o lic ja h itle r o w s k a w tz w . K r a ju W a r ty 1939— 1945, P o z n a ń 1969, s. 51, o ra z C. M a d a j с z y k , op. cit., t. 1, s. 40. J8 A G K B Z H w P , A k ta w s p r a w i e g e n e z y S e lb s ts c h u tz u .

10 M. B r o s z a t , op. cit., s. 50; p o r. te ż С. M a d a j c z y к , op. cit., t. 2, s. 381. 20 T. C y p r i a n , W e h r m a c h t. Z b r o d n ia i k a ra , W a r s z a w a 1971, s. 398. A u to r te n p o d a je , ż e lis ty te o b e jm o w a ły p o n a d 61 000 n a z w is k . 21 A G K B Z H w P , A k ta p ro c e s u F o r s te r a , z esp ó ł 280, t. 15, fol. 4583. 22 Ib id e m , fol. 4582. 23 O k rę g o w a K o m is ja B a d a n ia Z b r o d n i H itle ro w s k ic h w P o lsc e, (d a le j O K B Z H ), O lsz ty n , sy g n . S 17/67.

BADANIA NAD ZBRODNICZĄ D ZIA ŁA LN OŚCIĄ WŁADZ O K U PAC Y JNY C H 323

m ie c cy z a s trz e lili W ła d y s ła w a T ru sz k o w sk ie g o , ró w n ie ż m ie s z k a ń c a L u b a w y . P a rę d n i p ó ź n ie j ro z s trz e l a n o m a łż o n k ó w E d w a r d a i G e n o w e fę K u lig o w s k ic h 24 — m ie s z ­ k a ń c ó w N o w eg o M ia s ta . K u lig o w s k i b y ł n a c z e ln ik ie m U r z ę d u P o c z to w e g o w N o w y m M ieście, a ż o n a je g o n a u c z y c ie lk ą ś re d n ie j s z k o ły ró w n ie ż w N o w y m M ieście.

D n ia 6 w rz e ś n ia 1939 r. w o k o lic y L u b a w y S e lb s t s c h u tz ro z s trz e la ł c z te re c h m ie s z k a ń c ó w M ro c z n a w w ie k u od 16 do 20 la t, m ia n o w ic ie b r a c i Ig n a c e g o i H e n ­ r y k a S a ła c k ic h , J a n a Z a g ó rs k ie g o i O rz e ch o w sk ie g o , p o d e jr z a n y c h o p o d p a le n ie s t o ­ do ły w M ro c z e n k u . O z b ro d n i te j m ó w i dziś ż y ją c y je sz c z e ś w i a d e k S ta n is ła w M., k tó r y z o s ta ł w ty m c za sie z a t rz y m a n y i w y w ie z io n y ra z e m z w y m ie n io n y m i o f ia ­ r a m i 2б.

Do osób z a m o rd o w a n y c h w ty m s a m y m c za sie n a le ż y z alicz y ć A d a m a M a je w ­ s k ie g o — s t a n g r e t a z B a g n a ; A n to n ie g o H o s e n b e rg a — n a u c z y c ie la z G ry ź lin ; B e r ­ n a r d a L a m p a rs k ie g o — k u p c a z J a m i e ln ik a ; W ła d y s ła w a K iń s k ie g o z R a d o m n a , B o ­ le s ła w a L u w ic k ie g o z N o w eg o M ia s ta , m a łż e ń s tw o M a r tę i F e lik s a S o ło d o w sk ic h , F r a n c is z k a M ak o w sk ie g o z C h ro ś la , k s ię d z a S ta n is ła w a Z a b ro c k ie g o z B rz ó z ią L u ­ b a w sk ie g o , k s ię d z a W ła d y s ła w a K ijo rę , F r a n c is z k a T y k a rs k ie g o , J a n a D ą b k o w s k ie g o , L eo n a S z u lz a — m ie s z k a ń c ó w L u b a w y o ra z J ó z e f a Ł a w n ic z a k a — m ie s z k a ń c a N o w eg o M iasta . S y n te g o o s ta tn ie g o w n a s tę p u ją c y sp o só b r e la c jo n u je s w o je p rz e ż y c ia z w ią z a n e ze ś m ie rc ią o j c a : 26 „W d n iu 1 lis to p a d a 1939 r. w e sz ło d o m ie s z k a n ia n a sz e g o p a r u N ie m c ó w w ty m o so b iśc ie m i z n a n y H a rtw ig . A re s z to w a li m e g o o jc a i z a w ie ź li o s o b o w y m s a m o c h o ­ d e m d o sie d z ib y S e lb s ts c h u tz u . Z a n ie p o k o jo n y o lo sy o jc a u d a łe m s ię w ty m k i e ­ ru n k u . P o k r ó tk i e j c h w ili o c z e k iw a n ia z o b a c z y łe m j a k z g m a c h u S e lb s t s c h u tz u [p o ło ­ ż o n eg o p rz y u lic y o b e c n ie 2 5 -le c ia P R L , a w o k re s ie m ię d z y w o je n n y m „P o d L i p a m i”] w y p ro w a d z o n o o jc a w r a z z sie d m io m a in n y m i o so b am i. W p ro w a d z o n o ich do sa m o c h o d u , k t ó r y o d je c h a ł w k ie r u n k u N a w r y . Z n a ją c d o b rz e u s y tu o w a n ie t e r e n u p o b ie g łe m w k ie r u n k u N a w r y in n ą , lecz k r ó ts z ą d ro g ą . T a m u k ry łe m s ię w z a ro ś la c h m ie js c o w e g o la su , w o d le g ło śc i o k o ło 80 m o d m ie js c a , d o k tó re g o p rz y w ie z io n o a re s z to w a n y c h . S ta m tą d d o c h o d z iły do m n ie w o ła n ia N ie m c ó w » k o p c ie s z y b c ie j, w y p r z e k lę te p sy p o lsk ie « o ra z s tłu m io n e j ę k i o fia r. N a s tę p n ie u s ły sz a łe m s trz a ły . T a k z g in ą ł m ó j o jc ie c ”.

W N o w y m M ieśc ie h itle r o w c y ro z p o c z ę li s w e r z ą d y od a r e s z to w a n ia ok o ło s tu m ę ż cz y z n , k tó r y m u p rz e d n io k a z a n o z e b r a ć się n a m ie js c o w y m ry n k u . P o p r z e s ł u ­ c h a n iu w m ie js c o w y m S e lb s t s c h u tz u w s z y s tk ic h z a p ro w a d z o n o p ie sz o do Iła w y . T a m p o d d a n o ic h p o n o w n e m u p r z e s łu c h a n iu i po o d p o w ie d n ie j s e g r e g a c ji część z n ic h z w o ln io n o , a część z a p ro w a d z o n o do O ls z ty n a . Z z e z n a ń je d n e g o z a re s z to w a n y c h w y n ik a , że z osób u w ię z io n y c h , a n a s tę p n ie z a p r o w a d z o n y c h do O ls z ty n a n i k t n ie w r ó c ił i d o tą d n ie m a o n ic h ż a d n e j w ia d o m o śc i. W śró d n ic h z g in ę li: d y r. b a n k u N o w eg o M ia s ta M ie c z y sła w B o rk , k s ią d z G re g o rk ie w ic z z R a d o m n a , k u p ie c B o le sła w O lsze w sk i, a p te k a r z B o le sła w M a te r n ic k i i p ie k a rz M a k o w s k i27.

H itle ro w c y z a m o rd o w a li w o h y d n y sp o só b ta k ż e m a łż o n k ó w L e o k a d ię i K o n s t a n ­ te g o A n k ie w ic z ó w — s ta ły c h m ie s z k a ń c ó w B ra tia n . C z ło n k o w ie m ie js c o w e g o S e lb s t s c h u tz u , E r w in A c h e liu s i A lfr e d G r ü n k e w d n iu 24 S ą d P o w ia to w y w N o w y m M ie śc ie L u b a w s k im , L u b . Zg. 22/46. 25 O K B Z H , O lsz ty n , S 17/67. 26 Ib id e m . 27 A G K B Z H w P , A k ta p ro c e s u F o r s te r a , z esp ó ł 280, t. 7, fo l. 22/1. 21’

324

27 p a ź d z ie rn ik a 1939 r. a re s z to w a li A n k ie w ic z ó w w C h ro ś le , w y p ro w a d z ili ic h do p o b lis k ie g o la s u b ra tia ń s k ie g o i z a b ili k o lb a m i o d k a ra b in ó w . J e d e n z m o rd e rc ó w F r ie d r ic h B e h r e n d t c h w a lił s ię do w y c h o w a n k i o fia:r A n k ie w ic z ó w , że „ u d e rz y ł A n - k ie w ic z o w ą w g ło w ę ta k m o c n o , że aż m ó zg r o z p r y s ł s ię p o d r z e w a c h ”. O d c h o d zą c o d m ie js c a z b ro d n i, s p ra w c y n ie z a p o m n ie li z a b r a ć f u t r a z a m o rd o w a n e j A n k ie w i- czo w ej. W z b ro d n i te j u c z e s tn ic z y ł ró w n ie ż ó w czesn y w ó jt Ć h ro ś la n ie ja k i H u g o T e s c h e n d o r f 28.

P r a w ie a n a lo g ic z n y p rz e b ie g m ia ły e g z e k u c je d o k o n a n e w le sie b r a tia ń s k im , w le sie p o d N a w r ą i w le sie b a g ie ń sk im .

D o c h w ili o b e c n e j w N o w y m M ieśc ie p r z e tr w a ły b u d y n k i, w p iw n ic a c h k tó ry c h p rz e trz y m y w a n o i to r t u r o w a n o P o la k ó w . O p ró c z d a w n e g o w ię z ie n ia ró w n ie ż d o m p rz y o b e c n e j u lic y 2 5 -le c ia P R L n r 13, g d z ie z n a jd o w a ła s ię s ie d z ib a S e lb s t s c h u tz u o ra z d o m p rz y u lic y Ś w ie rc z e w s k ie g o 4 (o b e c n ie p rz e d sz k o le ). W p iw n ic y o s ta tn ie g o w y m ie n io n e g o d o m u m ię d z y in n y m i p rz e b y w a li M a r ia n L e n d z io n o ra z B ro n is ła w K o k o siń sk i, k u p ie c , w ła śc ic ie l s k le p u z p o rc e la n ą . O b u w y w ie z io n o do o b o zu H o h e n ­ b ru c h , s k ą d n ie w ró c ili.

M o rd e rs tw a p o p e łn io n e n a te r e n ie p o w ia tu n o w o m ie js k ie g o do 26 lis to p a d a 1939 r.T to j e s t do d n ia ro z w ią z a n ia S e lb s t s c h u tz u m ia ły c h a r a k t e r s k ry to b ó jc z y . O fia ry a re s z to w a n o i w w ię k sz o śc i p r z y p a d k ó w ro z s tr z e liw a n o w p o rz e n o c n ej.

P o ro z w ią z a n iu S e lb s t s c h u tz u ą k c j a m i e k s te r m in a c y jn y m i k ie ro w a li f u n k c jo ­ n a riu s z e n ie m ie c k ie j s łu ż b y b e z p ie c z e ń s tw a . O d te j p o ry z ac z ę to s to so w a ć t e r r o r w p o s ta c i t a k z w a n e g o s y s te m u z a k ła d n ik ó w . P r z y k ła d e m te g o m o g ą b y ć w y k o n a n e e g z e k u c je w d n iu 7 g r u d n ia 1939 r. w N o w y m M ieśc ie i L u b a w ie . S p r a w a t a s ta ł a s ię p rz e d m io te m r o z w a ż a ń M ię d z y n a ro d o w e g o T r y b u n a ł u W o j­ s k o w e g o w N o ry m b e rd z e . P ł k S m irn o w , o s k a rż y c ie l z r a m ie n ia Z w ią z k u R a d z ie c ­ k ieg o , 15 lu te g o 1946 r. p r z e d s ta w ił T r y b u n a ło w i m a te r ia ły , d o s ta rc z o n e p rz e z r z ą d P o ls k i, k tó ry c h tre ś ć je s t n a s t ę p u j ą c a : 29

„W lis to p a d z ie 1939 r. n ie z n a n y s p r a w c a p o d p a lił n a p rz e d m ie ś c iu N o w eg o M ia ­ s ta L u b a w s k ie g o sto d o łę p e łn ą zboża. S to d o ła b y ła w ła s n o ś c ią N ie m c a. N a s k u te k te g o n ie ja k i S S S ta n d a r te n fü h r e r S p e rlin g o trz y m a ł ro z k a z od p rz e ło ż o n y c h w ła d z z a s to s o w a n ia re p r e s ji. A re sz to w a n o s z e re g P o la k ó w s p o śró d n a jw y b itn ie js z y c h o b y ­ w a te li. S p o ś ró d n ic h w y b ra n o 15 osób, k t ó r e ż o łn ie rz e S S p u b lic z n ie ro z s trz e la li. W śró d o f ia r z n a jd o w a li s ię : b r a c ia J a n k o w s c y , je d e n z n ic h p r a w n ik , d ru g i k siąd z , k r a w ie c M a łk o w s k i, k o w a l Z im n y , m a jo r r e z e r w y W ro n a , s y n k o le ja r z a , w y d a w c a g a z e ty i k s ią d z B ro n is ła w D ą b r o w s k i” 30.

J u l i a n L e w a n d o w s k i u z u p e łn ia , że w z w ią z k u z w y b u c h e m p o ż a r u a re s z to w a n o sto osób. W p rz e d d z ie ń ro z s trz e la n ia , tj. 6 g r u d n ia 1939 r., w sz y sc y z o s ta li w y w o ła n i n a k o r y ta r z w ię z ie n ia , p rz y s z e d ł g e sta p o w ie c K le in w o to c z e n iu in n y c h g e s ta p o w ­ ców i ro z p o c z ą ł p rz e s łu c h a n ie . N a s tę p n e g o d n ia z je d n e j z c el w y w o ła n o p ię tn a s tu m ężczy zn , le p sz e rz e cz y j a k f u t r a , o b u w ie k a z a n o im zło ż y ć n a bo k . R o z s trz e la n o ic h w N o w y m M ieście, a d z ie się c iu in n y c h w L u b a w ie . F a k t ro z s trz e l a n ia z a k ła d n ik ó w p o d a n o d o p u b lic z n e j w ia d o m o śc i za p o m o c ą o b w ie sz c z e n ia . Z tre ś c i te g o o b w ie sz c z e n ia , p o d a n e g o w ję z y k u p o ls k im i n ie m ie c · 28 O K B Z H , O lsz ty n S 17/67; p o r. też S ą d P o w ia to w y w N o w y m M ieśc ie L u b a w ­ sk im , L u b . Zg. 55/40. 29 T. C y p r i a n , S. S a w i c k i , S p r a w y p o ls k ie n a p ro ce sie n o r y m b e r s k im , P o z n a ń 1956, s. 259. 30 A G K B Z H w P , A k ta p ro c e s u F o r s te r a , z esp ó ł 280, t. 7.

BADANIA NAD ZBRODNICZĄ DZIAŁALNOŚCIĄ W ŁADZ O K U PAC Y JNY C H 325

k im , w y n ik a , że z a ró w n o w N o w y m M ieście, j a k i L u b a w ie ro z s trz e la n o p o d z ie ­ s ię c iu m ę ż cz y z n . O g ło szo n a tre ś ć n ie o d p o w ia d a p ra w d z ie . D a n e k się g i z g o n ó w ( S te r -

b e b u c h ) U rz ę d u S ta n u C y w iln e g o w N o w y m M ieśc ie w y k a z u ją , że w ty m d n iu r o z ­

s trz e la n o c z te r n a ś c ie osób. L ic z b a t a n ie o b e jm u je s tra c o n e g o k s i ę d z a 8I. A z a te m ro z s trz e la n o p ię tn a ś c ie osób. D a lsz y m p o tw ie rd z e n ie m , że z g in ę ło p ię tn a ś c ie osób j e s t z a c h o w a n e z d ję c ie fo to g ra fic z n e .

N a to m ia s t k s ię g a zg o n ó w U rz ę d u S ta n u C y w iln e g o w L u b a w ie w y k a z u je , że w L u b a w ie ro z s trz e la n o d z ie w ię ć osób, g d y f a k ty c z n ie z g in ę ło d z ie się ć osób. P o m i­ n ię to n a z w is k o je d n e g o k s i ę d z a 82.

A k ty zg o n ó w osób ro z s trz e la n y c h w d n iu 7 g r u d n ia 1939 r. w N o w y m M ieśc ie i L u b a w ie w y s ta w io n o w o k re s ie od lip c a 1940 r. do w rz e ś n ia 1940 r. W k a ż d y m z ty c h a k tó w p o d a n o p ra w id ło w ą d a tę i g o d z in ę ś m ie rc i. U k ry to n a to m ia s t f a k ty c z n ą p rz y c z y n ę ś m ie rc i p o d a ją c , że o so b y te z m a rły n a s k u te k n a g łe g o a ta k u s e rc a (p lö tz ­ lic h e r H e rz to d t). W p rz y g o to w a n iu a k c j i ro z s tr z e l a n ia u c z e s tn ic z y li o s ła w ie n i z o k ru c ie ń s t w a i c y ­ n iz m u V o lk sd e u tsc h e H e r b e r t W ie b e, E r w in A c h e liu s, R e in h o ld H a rtw ig , K a ro l W ic h - m a n , M a k s i H o rs t E g g e rto w ie i in n i. Z a a n g a ż o w a n ie a n ty p o ls k ie w y k a z a ł ró w n ie ż p re z e s n ie m ie c k ie g o s ą d u g ro d z ­ k ie g o w L u b a w ie , n ie ja k i K re th lo w , k tó r y p o z a sw o ją u rz ę d o w ą d z ia ła ln o ś c ią w y ­ r o k u ją c ą k a z a ł w y s z u k iw a ć i d o s ta rc z a ć s o b ie a k t a s ą d o w e ty c h P o la k ó w , k tó rz y w o k re s ie m ię d z y w o je n n y m m ie li ja k ie k o lw ie k s p o ry z N ie m c a m i. R ó w n ie ż d u ż ą a k ty w n o ś ć w z n ę c a n iu się n a d lu d n o ś c ią p o ls k ą p r z e ja w i a ł k o ­ m e n d a n t n ie m ie c k ie j p o lic ji w L u b a w ie H a n s K lu g e . P r z y k ła d e m te g o m o ż e b y ć m ę c z e ń s tw o s z e s n a s to le tn ie g o B ro n is ła w a O b u c h o w s k ie g o 8S, m ie s z k a ń c a L u b a w y , k tó re g o z e s ła n o n a p rz y m u s o w e ro b o ty . P o n ie w a ż N ie m ie c - p ra c o d a w c a b ił go, a n a d to z m u sz a ł d o p ra c y p o n a d s iły — O b u c h o w s k i u c ie k ł i s c h r o n ił s ię u s w o je j m a tk i w L u b a w ie . P o lic ja n ie m ie c k a z n a la z ła je g o k r y jó w k ę i a r e s z to w a ła go. P o p a ru d n ia c h w e z w a n o m a tk ę , b y p rz y n io s ła in n e u b r a n ie d la s y n a , g d y ż m a b y ć w y w ie ­ zio n y . O b u c h o w s k ą p o p rz y b y c iu do a r e s z tu p o lic y jn e g o w L u b a w ie w p ro w a d z o n o do je d n e j z cel, g d z ie z a s ta ła s y n a p o k rw a w io n e g o i le ż ąc e g o n a p o d ło d z e . K a z a n o je j tę c elę w y m y ć , p o n ie w a ż , j a k je j p o w ie d z ia n o k r e w ta p o c h o d z i od je j sy n a . O b u ­ c h o w sk i z o s ta ł d o p ro w a d z o n y do ta k ie g o s ta n u , że n ie m ó g ł s ię n a w e t p o d n ie ść i p rz y w ita ć z m a tk ą . P o k ilk u d n ia c h w y w ie z io n o go do o b o z u k o n c e n tra c y jn e g o S tu t th o f, g d z ie w k ró tc e z m a rł.

D o ła ń c u c h a z b ro d n i h itle ro w s k ic h p o p e łn io n y c h n a te r e n ie p o w ia tu n o w o m ie j- s k ieg o n a le ż y d o d a ć p u b lic z n e s tr a c e n ie p rz e z ro z s trz e l a n ie c z t e r n a s tu P o la k ó w 5 l i ­ s to p a d a 1941 r. w B o rk a c h p o d B y sz w a łd e m . P o la k ó w ty c h z a trz y m a n o ja k o z a k ł a d n i ­ k ó w w z w ią z k u z p o d p a le n ie m sto d o ły p rz e z n ie w y k ry ty c h w ó w cz a s sp ra w c ó w . Z a k ła d n ic y ci z o sta li ro z s tr z e l a n i p rz e z f u n k ę jo n a r iu s z y g e s ta p o z G r u d z i ą d z a 34.

N a s z c z e g ó ln ą u w a g ę z a s łu g u je h is to r ia d z ie c i i m ło d z ie ż y p o ls k ie j, p r z e b y ­ w a ją c e j w w ię z ie n iu w L u b a w ie .

81 W. S z o ł d r s k i , M a r ty ro lo g ia d u c h o w ie ń s tw a p o ls k ie g o p o d o k u p a c ją n i e ­

m ie c k ą w la ta c h 1939— 1945, R zy m 1965, p o d a je , że: 1. W N ó w y m M ieśc ie z a s trz e lo n y

z o s ta ł k s ią d z S ta n is ła w S ła w iń s k i, p ro b o s z c z p a r a f i i T r ą b i n , p o w . ry p iń s k i, w ię zio n y w R y p in ie -O b o r y ; 2. W L u b a w ie r o z s trz e la n o k s. B o le sła w a P ę d z ic h a , p r e f e k ta z R y p in a , w ię z io n e g o w R y p in ie -O b o ry .

32 Ib id e m .

33 O K B Z H , O lsz ty n S 22/66. 34 Ib id e m , S 8/68.

326

P r z e d te m j e d n a k n a le ż y p rz y p o m n ie ć , że w o g ó ln y m p la n ie g e rm a n iz a c ji u n o r ­ m o w a n o s to s u n e k i t r y b p o s tę p o w a n ia do d z ie c i p o ls k ic h . Z a g a d n ie n ie to z o sta ło u ję te w a k c ie U rz ę d u d la S p r a w R a s o w o -P o lity c z n y c h z 25 lis to p a d a 1939 r . 8S. W części С p k t e p o w o ła n e g o a k tu d o ty c z ąc e g o s zc z eg ó ln eg o tr a k t o w a n i a p e łn o w a rto ś c io w y c h ra s o w o d z ie ci (ra ss isc h w e r tv o lle K in d e r ) m ó w i się, że d z ie c i p o ls k ie w w ie k u od 8 do 10 la t, p e łn o w a r to ś c io w e p o d w z g lę d e m ra s o w y m , n a le ż y o d łą c z y ć o d ro d z in , p r z e s ła ć do A l tr e ic h u i u m ie ś c ić w p rz y s to s o w a n y c h d o te g o c elu z a k ła d a c h w y c h o ­ w a w c z y c h lu b te ż o d d a ć ro d z in o m n ie m ie c k im w c elu a d o p to w a n i a ich. W w y n ik u te j a k c j i w y w ie z io n o do R zeszy p o n a d 200 000 d z ie ci p o ls k ic h зб. Z lic z b y te j w ła d z o m p o ls k im u d a ło s ię u z y s k a ć z a le d w ie o k o ło 15—-2 0 % d zieci. P o z o s ta łe n a to m ia s t d zieci tzw . „ ra so w o n ie w a r to ś c io w e ” n ie m ia ły s z a n s ży cia. N ie k o r z y s ta ł y o n e z ż a d n e j o c h ro n y p r a w n e j czy te ż s o c ja ln e j — j a k z r e s z tą w sz y sc y P o la c y . D o te j k a te g o rii d zieci „ ra so w o n ie w a r to ś c io w y c h ” o k u p a n t z a lic z y ł d z ie ci i m ło d z ie ż p r z e b y w a ją c ą w w ię z ie n iu w L u b a w i e 87.

W ię z ie n ie to o k re ś lo n o ja k o O bóz k a r n y d la m ło d o c ia n y c h w L u b a w ie (S tr a fla g e r

f ü r J u g e n d lic h e H ä ftlin g e in L o b a u ). K ie ro w n ik ie m w ię z ie n ia b y ł O b e r h a u p tw a c h t­ m e is te r H u b e r t G rü b n a u , a z a s tę p c a m i E m il E b e rl e i D in g e r. N a z w is k a t e n a jb a r d z ie j

u tk w iły w p a m ię c i p rz e b y w a ją c y c h ta m d zieci, a to ze w z g lę d u n a ic h o k ru c ie ń s tw a . P r z e b y w a ją c e w o m a w ia n y m w ię z ie n iu d z ie c i m ia ły 10— 18 la t. M ło d zież p o u k o ń c z e ­ n iu o s ie m n a s te g o r o k u ż y c ia p rz e k a z y w a n o d o o b o zó w k o n c e n tra c y jn y c h .

W ię k sz a część m ło d z ie ż y o d b y w a ła k a r y p o z b a w ie n ia w o ln o ś c i o rz e c z o n e w y r o ­ k a m i s ą d ó w n ie m ie c k ic h z a d o k o n a n e w ro z u m ie n iu h itle ro w c ó w w y k ro c z e n ia , ja k n a p rz y k ła d p o s ia d a n ie p rz y s o b ie k a w a łk a m a s ła , z a b r a n i e z n a le z io n e g o u b ite g o z a ­ ją c a , u d e rz e n ie ró z g ą k ro w y . P o n a d to w w ię z ie n iu ty m p r z e b y w a ła m ło d z ie ż z a o d ­ m o w ę w p is u n a n ie m ie c k ą lis tę n a ro d o w o śc io w ą . K a ry k s z ta łto w a ły się w w y m ia rz e od c z te r e c h m ie s ię c y do d w ó c h l a t z ty m , że w z a s a d z ie , p o m im o o d b y c ia k a ry , s k a ­ z a n y c h n ie z w a ln ia n o , lecz p rz e n o sz o n o do o b o z ó w k o n c e n tr a c y jn y c h .

P r z e d p rz y b y c ie m do L u b a w y w ię k sz o ś ć d z ie ci i m ło d z ie ż y p rz e b y w a ła w w ię ­ z ie n iu w B ro d n ic y lu b w G ru d z ią d z u . P o z a s to s o w a n iu „ le k c ji w y c h o w a w c z e j”, p o le ­ g a ją c e j n a d o tk liw y m p o b ic iu s k a z a n y c h , s ta m tą d p rz e tra n s p o r to w y w a n o ic h s k u ty c h w k a jd a n y do w ię z ie n ia w L u b a w ie .

S tw o rz o n e p rz e z o k u p a n ta w a r u n k i w w ię z ie n iu lu b a w s k im , p o le g a ją c e n a n i e ­ d o ż y w ia n iu , n a d m ie r n e j e k s p lo a ta c ji s ił fiz y c z n y c h , b r a k u ja k ic h k o lw ie k w a ru n k ó w h ig ie n y osobistfej, z n ę c a n iu s ię i b ic iu b y ły k o n s e k w e n c ją zało że ń , z m ie rz a ją c y c h do w y n is z c z e n ia d z ie ci i m ło d z ie ż y u z n a n y c h z a „ ra so w o n ie w a r to ś c io w e ”.

D z ie n n a p o r c ja w y ż y w ie n ia s k ła d a ła się z 200 g ra m ó w c z a rn e g o c h le b a , k u b k a k a w y o ra z m a łe j p o rc ji z u p y . D z ie ń p ra c y t r w a ł o d d z ie się c iu do d w u n a s tu g o d zin . O w a r u n k a c h h ig ie n ic z n y c h w o g ó le n ie m o ż n a m ó w ić. D a w n y w ię z ie ń S ta n is ła w C h m ie le w s k i, p rz e b y w a ją c y w L u b a w ie p rz e z o k re s d w ó c h l a t z ez n a ł, że „ p rz ez cały t e n c zas n ie b y liś m y a n i r a z u k ą p a n i. S p a liś m y n a p o d ło d z e , g d y ż n a p ry c z y b y ły s ie n n ik i ze sło m ą je sz c z e c h y b a z 1939 r., a ro b a c tw a w n ie j b y ło ty le , ż e b rz y d z iliś m y s ię k ła ś ć n a tę sło m ę. B y ło b a rd z o z im n o . N a je d e n p ie c p rz y p a d a ły 2 k g b r y k ie tu z ty m . że część teg o b r y k ie tu k r a d ł a o b s łu g a w ię z i e n n a ” 88.

85 K . M. P o s p i e s z a l s k i , op. cit., ss. 2, 4, 25.

36 M. R e g e n t - L e c h o w i c z , Z b r o d n ie h itle r o w s k ie n a d z ie c ia c h i m ło d z ie ż y

p o ls k ie j, W a rs z a w a 1969, s. V III.

87 O K B Z H O lsz ty n S 22/66. 88 Ib id e m .

BADANIA NAD ZBRODNICZĄ D ZIA ŁA LN OŚCIĄ WŁADZ O KU PACY JNY CH ₃₂₇

D zieci te p ra c o w a ły w z a k ła d a c h p rz e m y sło w y c h , h a n d lo w y c h o ra z w ro ln ic tw ie . P r a c o w a ły c ię żk o j a k d o ro śli. N ieco le p ie j m ie li ci, k tó ry c h z a t r u d n io n o n a m a j ą t k u K ru p ó w k a . U lż e n ie ic h d o li n a le ż y p rz y p is a ć j e d n a k ż e m ie s z k a ń c o m L u b a w y , k tó rz y z n a r a ż e n ie m w ła s n e j w o ln o ści, u k ra d k ie m d o k a rm ia li d zieci. N a s k u te k ta k ic h w a ­ r u n k ó w m ło d z ie ż u m ie r a ła n a g ru ź lic ę p łu c j a k n a p rz y k ła d w ię ź n io w ie W ła d y s ła w G lo w a n ia o ra z E d w a rd G o ła sz e w sk i w w ie k u s z e s n a s tu i s ie d e m n a s tu la t. N ic te ż d z iw n e g o , że w ta k ic h o k o lic z n o śc ia c h w w ię z ie n iu ty m w 1943 r. w y b u c h ła e p id e m ia ty fu s u .

Do c o d z ie n n e g o ry tu a łu , a ra c z e j n a w y k u i u p o d o b a n ia s łu ż b y w ię z ie n n e j n a le ż a ło b ic ie w ię ź n ió w . B ito k łó d k a m i, ła ń c u c h a m i od k łó d e k , p ę k a m i k lu c z y , je d n y m s ło ­ w e m czy m się d a ło i g d z ie p o p a d ło . B y ły w ię z ie ń T e o d o r M ik la s t a k o p is u je sw o je p rz e ż y c ia :

„D o u lu b io n y c h z a b a w k o m e n d a n ta w ię z ie n ia n a le ż a ło s tr z e l a n ie w k ie r u n k u d rz w i b u d y n k u w ię z ie n n e g o m ię d z y rz ę d a m i s p a c e ru ją c y c h w ię ź n ió w , p rz y czy m w n ie k tó r y c h p r z y p a d k a c h t r a f i a ł w w ię ź n ió w , r a n ią c ich . I n n y m r o d z a je m je g o z a ­ b a w y b y ło r z u c a n ie p ę k ie m k lu c z y w w ię ź n ió w z a to, że w c z a sie s p a c e r u o b e jrz e li się. W p rz y p a d k u t r a f i e n ia w ię ź n ia z a b a w a k o ń c z y ła się. J e ż e li z aś n ie tra f i ł, ten , w k ie r u n k u k tó re g o k lu c z e b y ły rz u c o n e , m u s ia ł je p rz y n ie ś ć k o m e n d a n to w i i p rz y ty m z o s ta ł p o b ity n ie je d n o k r o tn ie aż do u t r a t y p rz y to m n o ś c i” 39.

D ru g i z o p ra w c ó w s tr a ż y w ię z ie n n e j E m il E b e r le m ia ł z w y c z a j b ic ia w ię ź n ió w p ię śc ią w szc z ęk ę t a k s iln ie , że p o w o d o w a ło to o d b ic ie t k a n e k m ię s n y c h , a n a s tę p n ie ro p ie n ie d z ią se ł.

N ie z a le ż n ie od c o d z ie n n e g o b ic ia sto so w a n o je sz c z e k a r y d y s c y p lin a r n e . J e d n ą z n ic h b y ło lo k o w a n ie u k a r a n y c h w s p e c ja ln y m p o m ie s z c z e n iu z w a n y m k a rc e r e m , czyli w n ie u m e b lo w a n e j c eli w p iw n ic y , b e z d o p ły w u d z ie n n e g o ś w ia tła , z k a m ie n n ą p o sa d z k ą .

O c z y w iste je s t, że ta k ie p a s tw ie n ie się i s a d y s ty c z n e z n ę c a n ie się n a d w ię ź n ia m i w y w o ły w a ło u n ic h s ta n y lę k o w e, n a d w ra ż liw o ś ć , a n a w e t g łę b o k ie d e p r e s je p s y ­ c h iczn e. H ila ry S a w ic k i p r z e b y w a ją c y w w ię z ie n iu lu b a w s k im p rz e z o k re s d w ó c h l a t n a s k u te k s y ste m a ty c z n e g o z n ę c a n ia się n a d n im , b ic ia do u t r a t y p rz y to m n o ś c i p o p a d ł w t a k ą d e p re s ję , że u s iło w a ł p o p e łn ić s a m o b ó jstw o .

D o ty c h w sz y s tk ic h fo r m z n ę c a n ia się d o c h o d ziło je sz c z e p o n iż a n ie g o d n o ści o so ­ b is te j i n a ro d o w e j, a n a d to w y sz y d z a n ie . Do w ię ź n ió w n ie z w ra c a n o s ię in a c z e j, ja k „ ty p o ls k a Ś w in io ” (D u p o ln is c h e s S c h w e in ) czy te ż „ w y d z ie ci b a n d y tó w ” (B a n d i te n ­ k i n d e r ). J e d n ą z o f ia r p r z e b y w a ją c y c h w L u b a w ie b y ł Z y g f ry d P rz y b y ls k i. O p rz y c z y n a c h a r e s z to w a n ia go i o k o lic z n o śc ia c h je g o ś m ie rc i w y p o w ie d z ie li s ię ro d z ic e n a s tę p u ją c o : „ n a s z s z e s n a s to le tn i s y n Z y g fry d p r a c o w a ł w w ę d z a r n i r y b w G d y n i. W io sn ą 1942 r. o p o w ia d a ł n a m , że o d m ó w ił m ie js c o w e m u O r ts g r u p p e n f ü h r e r o w i N S D A P d o k o n a n ia w p is u n a n ie m ie c k ą lis tę n a ro d o w o śc io w ą . W k ilk a d n i po te j ro z m o w ie s y n n a sz p rz e p a d ł. W s z e lk ie p o s z u k iw a n ia b y ły b e z s k u te c z n e . W p a ź d z ie rn ik u 1942 r. o tr z y ­ m a liś m y a n o n im o w y te le g ra m , że s y n n a sz j e s t k o n a ją c y i le ż y w s z p ita lu w L u b a ­ w ie. R z e c z y w iśc ie z a s ta liś m y go ta m : P r z e d a r e s z to w a n ie m b y ł z d ro w y o s iln e j k o n ­ s tr u k c ji fiz y c z n e j. O b e c n ie z a s ta liś m y s z k ie le t lu d z k i, le ż ąc y n ie ru c h o m o . N ie s ły s z e ­ liś m y a n i je d n e g o s ło w a o d s y n a . L e k a r z s z p ita ln y n a w s z e lk ie n a s z e p y ta n ia o d p o ­

328 JA D W IG A B ETLEJEW SK A

w ia d a ł „sy n u m rz e ” — i u m a r ł. W ra z z s y n e m le ż a ło sze ściu in n y c h c h ło p c ó w w ty m s a m y m w ie k u i w ta k im s a m y m s t a n i e ” 10.

O p is a n e w y ż e j z d a r z e n ia s ta n o w ią je d y n ie f r a g m e n t m a rty r o lo g ii d z ie c i i m ł o ­ d z ie ży p o ls k ie j, p rz e b y w a ją c e j w w ię z ie n iu w L u b a w ie .

E w a k u a c j a w ię z ie n ia lu b a w s k ie g o n a s tą p iła 18 s ty c z n ia 1945 r. W ię źn ió w z a p r o ­ w a d z o n o do Iła w y , a s ta m tą d p rz e w ie z io n o p o c ią g ie m do o b o zu k o n c e n tra c y jn e g o W e s e n d o rf k o ło Z e lle .

T r u d n o u c h w y c ić w ra m y s ta ty s ty c z n e , ile p o ls k ie j m ło d z ie ż y p rz e b y w a ło w w ię ­ z ie n iu lu b a w s k im . T r u d n o ró w n ie ż u s ta lić , j a k a b y ła ic h ś m ie rte ln o ś ć . Z e z n a n ia ś w i a d ­ k ó w w ty m z a k r e s ie n ie p o k r y w a ją się, a d o k u m e n ty p e r s o n a ln e w ię ź n ió w w y w ie ­ zio n o w c za sie e w a k u a c ji i n ie z d o ła n o ic h do te j p o r y o d n a le źć . F a la b e z p o ś re d n ie g o t e r r o r u n a te r e n ie p o w ia tu n o w o m ie js k ie g o w z ro s ła w d r u g ie j p o ło w ie 1944 r. B ył to o k re s n a d c h o d z ą c e j, n ie u c h ro n n e j k lę s k i o k u p a n ta , a je d n o c z e ś n ie o k re s w z m o ż o ­ n e j w a lk i r u c h u o p o ru .

S a m f a k t w a lk i P o la k ó w o w y z w o le n ie w rz e c z y w is to śc i n ie s ta n o w ił d la o k u ­ p a n t a z a s k o c z e n ia . Ś w ia d c z ą c h o c ia ż b y o ty m d o k u m e n ty w p o s ta c i m e ld u n k ó w , p o ­ c h o d z ą c y c h ju ż z 1939 r. n ie m ie c k ie j p o lic ji s ta c jo n u ją c e j w B y d g o szczy , w k tó ry c h s tw ie r d z a się, że: „ p o lsk i o p ó r z o rg a n iz o w a ł się szy b c ie j a n iż e li p rz e d te m m o ż n a b y ło to p rz e w id z ie ć ; w id o c z n ie w m ię d z y c z a sie z a t a r ło s ię w r a ż e n ie p ie rw s z e j fa li z a s tr a s z e n ia ” 41. W a lk ę z p o ls k im r u c h e m o p o ru , z w a n ą p rz e z h itle ro w c ó w B a n d e n ­

b e k ä m p fu n g p o d ję ły s p e c ja ln ie w y sz k o lo n e o d d z ia ły , do k tó r y c h z alicz y ć n a le ż y r ó w ­

n ie ż o d d z ia ły p o ścig o w e , z w a n e J a g d - K o m m a n d o , czy też R o ll- K o m m a n d o . W e d łu g S z y m o n a D a tn e r a b y ły to s p e c ja ln e o d d z ia ły s k ła d a ją c e się z ró ż n e g o ro d z a ju f o r ­ m a c ji p o lic ji n ie m ie c k ie j, czy też je d n o s te k w o js k o w y c h , w y sz k o lo n y c h i p rz y s to s o ­ w a n y c h do w a lk i z o d d z ia ła m i r u c h u o p o r u 42.

T e re n d z ia ła n ia J a g d -K o m m a n d o u z a le ż n ia n o o d s to p n ia n a tę ż e n ia i z a s ię g u t e ­ ry to r ia ln e g o r u c h u o p o ru . D o m n ie j w ię c e j 1943 r. J a g d - K o m m a n d o d z ia ła ło n a lin ii f r o n t u lu b n a je g o ty ła c h . W m ia r ę w z m a g a n ia s ię r u c h u o p o ru w szc z eg ó ln o śc i z b r o j­ n ego, J a g d -K o m m a n d o o b ję ło s w y m d z ia ła n ie m c ały o k u p o w a n y te re n .

M ia ło o n o n a celu z w a lc z a n ie i u n ic e s tw ia n ie g r u p p a r ty z a n c k ic h . R e a liz o w a n o to p rz e z p a tro lo w a n ie te re n ó w , d o k o n y w a n ie re w iz ji w z a b u d o w a n ia c h m ie s z k a ln y c h , g o s p o d a rs k ic h i h a n d lo w y c h , a r e s z to w a n ie i ro z s trz e liw a n ie p o d e jrz a n y c h o p r z y ­ n a le ż n o ś ć do o d d z ia łó w p a r ty z a n c k ic h lu b o u d z ie la n ie p o m o c y p a r ty z a n to m .

O d d z ia ł J a g d -K o m m a n d o w p o w ie c ie n o w o m ie js k im s ta c jo n o w a ł w M ro c zn ie , p o c z ą tk o w o w ta m te js z e j p le b a n ii, a n a s tę p n ie w m ie js c o w e j s z k o le 43. S k ła d a ł się z ok o ło 32 osób. Z w y ja ś n ie ń m ie js c o w e j lu d n o ś c i w y n ik a , że J a g d -K o m m a n d o d z ia ­ ła ło w p ro m ie n iu 30 k m , w p a r u p rz y p a d k a c h w y je ż d ż a ło n a „ ło w y ” aż po d J a b ł o ­ no w o . O o b e cn o śc i J a g d -K o m m a n d o w ie d z ie li w sz y sc y m ie s z k a ń c y M ro c z n a i je g o o k o lic y i w sz y s c y u c ie k a li p rz e d n im , p o n ie w a ż j a k o ś w ia d c z y ł b r a t z a m o rd o w a n e g o K o n s t a n ty M a r c h le w s k i: „ w id o k ic h m u n d u r ó w w y w o ły w a ł w n a s s tr a c h n ie do o p a n o w a n ia — za n im i s z ła ś m ie rć ” 44. J a g d - K o m m a n d o d z ia ła ło n ie z a le ż n ie od istnie-·

40 Ib id e m . 41 A G K B Z H w P , A k ta w s p r a w i e g e n e z y S e lb s ts c h u tz u . 42 S. D a t n e r , N ie m i e c k i a p a r a t w o js k o w y d o w a l k i z r u c h e m o p o ru w o k re s ie d r u g ie j w o jn y ś w ia to w e j, B G K B Z H w P , t. 9, 1957, s. 45 tłu m a c z y n a „ o d d z ia ły m y ­ ś liw s k ie ”. 43 O K B Z H , .O lsztyn S 10/67. 44 Ib id e m .

BADANIA NAD ZBRODNICZĄ D ZIA ŁA LN OŚCIĄ W ŁADZ O K U PAC Y JNY C H 329

ją c e g o w M ro c z n ie p o s te r u n k u n ie m ie c k ie j p o lic ji, k tó r e j k o m e n d a n te m b y ł n ie ja k i S c h a re r.

J a k w y n ik a z d o ty c h c z a s o w y c h u s ta le ń , od lis to p a d a 1944 r. do p ie rw s z y c h d n i s ty c z n ia 1945 r. J a g d -K o m m a n d o z a m o rd o w a ło co n a jm n ie j 31 osób c y w iln y c h , m ie s z ­ k a ń c ó w M ro c z n a , S tr a s z e w a i o k o lic. E g z e k u c ji d o k o n y w a n o w p o b lis k ic h la sa c h .

O c zy w iśc ie i w ty m p rz y p a d k u n ie sto so w a n o ż a d n e g o p o s tę p o w a n ia s ąd o w e g o , a n i te ż n ie d a w a n o o fia ro m ż a d n e j m o ż n o śc i o b ro n y . N ie je d n o k ro tn ie w o b e c a r e s z to ­ w a n y c h u ż y w a n o p o d s tę p u . P r z y k ła d e m te g o m o ż e b y ć f a k t a re s z to w a n ia J a n a Z d u - n o w sk ie g o — m ie s z k a ń c a O sta s z e w a , r o z s trz e la n e g o 16 lis to p a d a 1944 r. w le sie o sta s z e w s k im , k tó re g o u p rz e d n io p o in fo r m o w a n o , że z o s ta n ie p rz e w ie z io n y do N o ­ w e g o M ia s ta . W ó w cz a s te ż r o z s trz e la n o je sz c z e je d n e g o m ie s z k a ń c a O sta s z e w a — J a n a B ie ń k o w sk ie g o . W z a s a d z ie o fia r y m o rd o w a n o b e z p o ś re d n io p o ic h a re s z to w a n iu . D o n ie lic z ­ n y c h w y ją tk ó w n a le ż a ło p rz e trz y m y w a n ie ic h p rz e z je d e n lu b d w a d n i w a re sz c ie J a g d -K o m m a n d o w M ro c z n ie , j a k n a p rz y k ła d B r o n is ła w a F a lk o w s k ie g o , J a n a S ie ń - s k ie g o i F r a n c is z k a K a rp iń s k ie g o . J a d w ig a F a lk o w s k a , ż o n a z a m o rd o w a n e g o B ro n is ła w a , n a u c z y c ie la w M ro c z e n k u d o k ła d n ie p a m ię ta f a k t a re s z to w a n ia sw e g o m ę ż a . W d n iu 10 g r u d n ia 1944 r. do m ie s z ­ k a n ia F a lk o w s k ic h w e sz ło c z te re c h c zło n k ó w J a g d -K o m m a n d o , k tó rz y k a z a li B r o n i­ s ła w o w i F a lk o w s k ie m u i je g o sy n o w i E d w a rd o w i u b ra ć się i iś ć z n im i. W ie cz o re m sy n w ró c ił i p o in fo rm o w a ł m a tk ę , że o jc a z a m k n ię to w a re s z c ie J a g d -K o m m a n d o w M ro c zn ie . N a s tę p n e g o d n ia u d a ło się F a lk o w s k ie j p o d e jść do a r e s z tu i z a m ie n ić p a r ę s łó w z m ę ż em . P r o s ił on o p rz y n ie s ie n ie b u tó w i cie p łeg o m le k a , p o n ie w a ż m ia ł b y ć w y w ie z io n y w ra z z p rz e b y w a ją c y m i z n im w a re sz c ie J a n e m S ie ń s k im i F r a n ­ c isz k ie m K a r p iń s k im do G ru d z ią d z a . W e w to r e k 12 g r u d n ia 1944 r. w c z e s n y m ra n k ie m w s z y s tk ic h w y m ie n io n y c h ro z s trz e la n o w le sie S tr a s z e w s k im 45.

R o d z in a F a lk o w s k ic h z a s łu g u je je sz c z e n a c h w ilę u w a g i. W 1941 r. w ła d z e o k u ­ p a c y j n e w y s ie d liły ją z g o s p o d a r s tw a , p o ło ż o n e g o w e w si M ro c ze n k o . P o z w o lo n o je j m ie s z k a ć n a d a l w te j w si, a le ju ż k ą te m u s ą s ia d ó w . S y n E d w a r d w p ra w d z ie z o sta ł z w o ln io n y p rz e z J a g d -K o m m a n d o , a le n a s k u te k p rz e ż y ć , z w ią z a n y c h z ty m z d a ­ r z e n ie m o ra z ze ś m ie rc ią o jca, w k r ó tc e z m a rł.

W śró d osób z a m o rd o w a n y c h w ty m c z a sie p rz e z h itle ro w c ó w z n a jd o w a li s ię : J a n C ie sie lsk i, R o m a n P a ta lo n i F r a n c is z e k C h y liń s k i — m ie s z k a ń c y w s i S tra s z e w o .

Z p rz e p ro w a d z o n y c h b e z p o ś re d n io po w y z w o le n iu ty c h z ie m e k s h u m a c ji z w ło k z m ie js c s tr a c e ń w y n ik a , że o f ia r y p rz e d ś m ie r c ią p o d d a w a n o to r t u ro m . D o w o d ziły o ty m p o ła m a n e rę c e i n o g i o ra z s tw ie r d z o n e u r a z y czaszek , p o c h o d z ą c e od u d e rz e ń tw a r d y m i n a rz ę d z ia m i, czy te ż p o o b c in a n e m a łż o w in y u szn e . Z c h a r a k te r y s ty c z n e g o u ło ż e n ia z w ło k w y n ik a , ż e n ie k tó r e z o f ia r w m o m e n c ie z a k o p y w a n ia je sz c z e żyły. P o n a d to n ie k tó rz y z o b e c n y c h p rz y e k s h u m a c ji c zło n k o w ie ro d z in z a m o rd o w a n y c h s tw ie r d z ili, że o fia ry p o c h o w a n o b e z u b r a ń w ie r z c h n ic h i o b u w ia , k t ó r e m ia ły w c h w ili a re s z to w a n ia , co w s k a z u je , że z o sta li o b ra b o w a n i p rz e z e g z e k u to ró w .

W 1943 r. w le sie p o d N a w r ą ro z s trz e la n o o śm iu je ń c ó w ra d z ie c k ic h o ra z z a m o r ­ d o w a n o w ię ź n ia r k i S tu t th o f u — n a ro d o w o ś c i ż y d o w s k ie j46. T e o s ta tn ie p rz e b y w a ły o d k o ń c a s ie r p n ia 1944 r. do s ty c z n ia 1945 r. w p o d o ś ro d k a c h p r a c y o b o zu k o n c e n t r a ­ cy jn e g o S tu t th o f w G u to w ie , K rz e m ie n ie w ie , G w iź d z in a c h , B rz o z iu L u b a w s k im i N a -45 Ib id e m . 46 Ib id e m , S 1/67, 2/67, 3/67, 3/68.

330 JAD W IG A BETLEJEW SK A

g u sze w ie . W s u m ie b y ło ic h o k o ło 3700, z k tó ry c h w s to s u n k o w o k r ó tk i m czasie N ie m c y z d o ła li w y m o rd o w a ć p o n a d 1000 osób o ra z w w y n ik u s tw ie r d z o n y c h t o r t u r s p o w o d o w a ć t r w a łe k a le c tw o u k ilk u d z ie s ię c iu w i ę ź n i a r e k 47.

D o ty c h c z a so w e u s t a l e n i a r o z m ia r ó w z b ro d n i, ja k k o lw ie k s p o rz ą d z o n e n a p o d ­ s ta w ie a k t O k rę g o w e j K o m is ji B Z H w O ls z ty n ie , a k t b y ły c h są d ó w g ro d z k ic h , a n ­ k ie t G łó w n e j K o m is ji B Z H w P — e g z e k u c je m a s o w e i g ro b y m a so w e , n a le ż y u z n a ć ja k o n ie p e łn e . P r z y c z y n ą te g o j e s t ś w ia d o m e z a c ie r a n ie p rz e z o k u p a n ta ś la d ó w ich c zy n ó w p rz e z p o k ry w a n ie m a s o w y c h g ro b ó w p o s z y c ie m le ś n y m i s a d z e n ie m d rz e w , co w p o w a ż n y m s to p n iu u t r u d n i a ic h o d n a le z ie n ie . D o sz c z e g ó ln y c h fo r m z a c ie r a n ia ś la d ó w z b ro d n i n a le ż y e k s h u m a c ja z w ło k o fia r p o m o rd o w a n y c h , a n a s tę p n ie ic h p a le n ie . A k c ję tę p r z e p ro w a d z ił, p o c z y n a ją c od d r u g ie j p o ło w y 1942 r., S S S t a n d a r te n fü h r e r P a u l B lo b e l p o d k r y p to n im e m S o n d e r - k o m m a n d o 1005. N a t e r e n ie p o w ia tu n o w o m ie js k ie g o w y w o ż e n ie z w ło k o fia r d a tu je

s ię od 1943 r. (las b ra tia ń s k i).

Z u ja w n io n y c h d o tą d d o k u m e n tó w w y n ik a , że n a t e r e n ie p o w ia tu n o w o m ie j­ sk ieg o , w o k re s ie o k u p a c ji h itle ro w s k ie j o g ó łem z a m o rd o w a n o co n a jm n ie j 2500 osób c y w iln y c h . N a jw ię c e j osób, b o 1439 z g in ę ło w p ie rw s z y c h m ie s ią c a c h o k u p a c ji, s z c z e ­ g ó ln ie w p a ź d z ie rn ik u , lis to p a d z ie i g r u d n iu 1939 r. S ta n o w i to 57,6% g lo b a ln e j lic z b y o fia r. O d s ty c z n ia 1940 r. do 21 s ty c z n ia 1945 r. z a m o rd o w a n o 1061 osób, to j e s t 42,4%. B e z p o ś re d n im i s p ra w c a m i z b r o d n i b y li: S S — o k o ło 41% ; S e lb s t s c h u tz — 40% ; n i e ­ m ie c k a p o lic ja — 17,3% ; J a g d -K o m m a n d o — 1,3% ; W e h r m a c h t — 0,4%. 47 J . B e 1 1 e j e w s к a, M ało z n a n y k o m p le k s z b r o d n i, w : W a lk a i M ęc z eń stw o , O ls z ty n 1969, ss. 29— 40.

BADANIA NAD ZBRODNICZĄ D ZIA ŁA LN OŚCIĄ WŁADZ O KU PACY JNY CH ₃₃₁ D IE E R F O R S C H U N G D E R V E R B R E C H E R IS C H E N T Ä T IG K E IT D E R O K K U P A T IO N S B E H Ö R D E N IM K R E IS E N O W E M IA S T O IN D E N J A H R E N 1939— 1945 Z u s a m m e n f a s s u n g D as P r o b le m d e r N a z iv e rb r e c h e n a ls e in e r b lu tig e n u n d u n m itte lb a r e n V e rn ic h ­ tu n g d e r p o ln is c h e n B e v ö lk e r u n g im K re is e N o w e M ia sto w u r d e in d e n b is h e rig e n , in B u c h fo rm e rs c h ie n e n e n B e a rb e itu n g e n g e w is s e rm a s s e n n u r a m R a n d e in B e t r a c h t gezo g en , w o b e i n u r e in z e ln e F ä lle d e r N a z ib e s tia litä t a n g e f ü h r t w u r d e n .

D ie u n s e r e m P r o b le m d ie n e n d e Q u e lle n b a s is i s t v e r h ä ltn is m ä s s ig n ic h t g ro ss u n d a u f v ie le A rc h iv e v e r te ilt. D a s v o n d e n D e u ts c h e n s ta m m e n d e m a t e r i a l f e h l t f a s t g a n z. D e r v o r lie g e n d e A u fs a tz s t ü t z t sic h n o tw e n d ig e rw e is e a u f d a s n a c h K rie g s e n d e d u rc h d ie H a u p tu n te rs u c h u n g s k o m m is s io n d e r N a z iv e r b r e c h e n g e s a m m e lte M a te ria l, v o rn e h m lic h a u f d ie d e n e h e m a lig e n G ro d g e ric h te n e in g e r e ic h te n F ra g e b o g e n , so w ie a u f d ie A k te n d e r in P o le n g e g e n N a z iv e rb r e c h e r d u r c h g e f ü r te n P ro ze sse . E in e g e ­ w ic h tig e Q u e lle b ild e n d ie A k te n p o ln is c h e r G e ric h te b e tr e f f e n d d ie f ü r t o t E r k lä r te n , so w ie U n te r s u c h u n g s a k te n d e r B e z irk sk o m m is s io n z u r E r f o r s c h u n g d e r N a z iv e r b r e ­ c h e n in O lszty n .

E in v o lle s B ild d e r N a z iv e rb r e c h e n z u lie f e r n w ü r d e d e n R a h m e n d ie se s A u f ­ sa tz e s s p re n g e n . D ie V e rfa s s e rin b e s c h r ä n k t sic h d e s h a lb a u f F r a g m e n te , d ie a m d e u tlic h s te n d ie L a g e d e r p o ln is c h e n B e v ö lk e r u n g d e s K re is e s N o w e M ia s to in d e r Z e it v o m S e p te m b e r 1939 b is z u m 21. J a n u a r 1945 k e n n z e ic h n e n .

D as v o rg e b ra c h te M a te r i a l b e w e is t, d a ss g e g e n ü b e r d e r u n te r jo c h te n B e v ö lk e ­ r u n g e in b lu tig e r u n d u n m i t t e l b a r e r T e r r o r g e ü b t w u rd e . E s b e te ilig te n sic h d a ra n s ta a tlic h e V e rb ä n d e , w ie d a s M ilitä r u n d d ie S ta a ts p o liz e i, so w ie P a r t e i - u n d so ziale O rg a n is a tio n e n , u n te r d e n e n in d e n e r s te n M o n a te n d e r N a z io k k u p a tio n d e r S e l b s t ­ s c h u tz sich a m m e in s te n h e r v o r g e ta n h a t. D a b e i w u r d e n d ie v o n d e r N a z ile itu n g des D r itt e n R e ic h s a u s g e a r b e ite te n R ic h tlin ie n b e fo lg t.

A u s d e n b e ig e b ra c h te n U r k u n d e n fo lg t, d a ss im K re is e N o w e M ia s to w ä h r e n d d e r N a z io k k u p a tio n m in d e s te n s 2500 Z iw ilp e r s o n e n e r m o r d e t w u rd e n , d ie m e is te n im O k to b e r, N o v e m b e r u n d D e z e m b e r 1939. I n d ie se M o n a te f a lle n 57,6% d e r G e ­ s a m tz a h l d e r E rm o rd e te n . A b J a n u a r 1940 b is z u m 21. J a n u a r 1945 w u r d e n 1061 P e r ­ so n en , a lso 42,4% d e r G e s a m tz a h l, e rm o rd e t. V o n d e n u n m itte lb a r e n T ä te r n lie f e r te d ie S S 41% , d e r S e lb s ts c h u tz 40% , d ie S ta a ts p o liz e i 17,3%, d a s J a g d k o m m a n d o 1,3% u n d d ie W e h r m a c h t 0,4%.