Oddziały partyzanckie i wywiadowcze na pograniczu północnego Mazowsza i Prus Wschodnich

(1)

Juszkiewicz, Ryszard

Oddziały partyzanckie i

wywiadowcze na pograniczu

północnego Mazowsza i Prus

Wschodnich

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 213-254

(2)

M

A

T

E

R

I

A

Ł

Y

R Y S Z A R D J U S Z K I E W I C Z

ODDZIAŁY PARTYZANCKIE I WYWIADOWCZE

NA POGRANICZU PÓŁNOCNEGO MAZOWSZA I PRUS

WSCHODNICH

1. WSTĘP

T e m a t z a w a rty w ty tu le je s t s to su n k o w o m a ło p rz e b a d a n y , p o d o b n ie z r e sz tą ja k d z ie je k o n s p ira c ji n a p ó łn o c n y m M azo w szu . P u b lik a c je w sp o m n ie n io w e , b ą d ź te ż n ie lic zn e a r ty k u ły m o n o g ra fic z n e i p rz y c z y n k a rs k ie s y g n a liz u ją w p ra w d z ie p o w y ż szą p ro b le m a ty k ę , a le je d n o c z e ś n ie w s k a z u ją n a d u ż e lu k i w ty m z a k re s ie . D o ty c h czaso w ą z n ajo m o ść ty c h z a g a d n ie ń z aw d z ię c z a m y k ilk u o p ra c o w a n io m 1 o ra z p r a com i a r ty k u ło m w s p o m n ie n io w y m i m o n o g ra fic z n y m d ru k o w a n y m w „ W o jsk o w y m P r z e g lą d z ie H is to ry c z n y m ” 2. C zęść w ie d z y o o p is y w a n y m te m a c ie z n a j d u je się 1 P o r. J. B. G a r a s , O d d zia ły G w a rd ii L u d o w e j i A r m ii L u d o w e j 1942— 1945, W a rsz a w a 1971; R. J u s z k i e w i c z , M ła w s k ie M a z o w sz e w w a lc e, W a rsz a w a 1968; P P R n a M a zo w szu , K u rp ia c h i P o d la siu 1942— 1948, W a rsz a w a 1963; J . T o b i a s z , N a ty ła c h w ro g a , W a rsz a w a 1972; T. F i j a ł k o w s k i , P o d k r y p to n im e m „ W kra ", W a rsz a w a 1971; J. P t a s i ń s k i , Z m a z o w ie c k ic h pó l, W a rsz a w a 1968; T. K u f e l , D roga w a lk i, W a rsz a w a 1965; S y n o w ie z ie m i m a z o w ie c k ie j, W a r sz a w a 1946. 2 W. T u s z y ń s k i i B. K o b u s z e w s k i , U d zia ł p a r ty z a n tó w i lu d n o śc i c y  w iln e j w o fe n s y w ie A r m ii R a d z ie c k ie j i W o js k a P o lsk ie g o w 1945 r., W o jsk o w y P r z e g lą d H is to ry c z n y (d a le j W PH ), 1965, n r 1/2, ss. 222 i n .; J . M a t y n i a , D zia  ła ln o ść g r u p d e s a n to w o -z w ia d o w c z y c h L u d o w e g o W o js k a P o lsk ie g o i A r m ii R a  d z ie c k ie j n a P o m o r zu G d a ń s k im od c ze rw c a 1944 r. do w y z w o le n ia w 1945 r., W P H ,

1966, n r 4, ss. 198 i n .; M. P r o k o p i u k, Z d zia ła ln o ści o d d z ia łó w ro zp o z n a w c z o -

- d y w e r s y jn y c h n a te re n ie P o ls k i w la ta c h 1944— 1945, W P H , 1968, n r 1, s. 235; J.

P t a s i ń s k i , Z d zia ła ln o ści P P R n a p ó łn o c n y m M a z o w sz u w la ta c h o k u p a c ji h i 

tle r o w s k ie j 1942— 1945, W P H , 1970, n r 2, ss. 111 i n .; R. N a z a r e w i c z , D zia ła l ność p o ls k ic h g r u p s p a d o c h r o n o w o -w y w ia d o w c z y c h n a te re n ie Z ie m Z a c h o d n ic h o ra z N ie m ie c w k o ń c o w y m o k re s ie I I w o jn y ś w ia to w e j, W P H , 1970, n r 4, ss. 62 i n.;

R. N a z a r e w i c z , L e w ic o w o - d e m o k r a ty c z n e u g r u p o w a n ie o fic e ró w W P i je g o

w sp ó łd zia ła n ie z A r m ią R a d z ie c k ą w w a lc e z h itle r o w s k im o k u p a n te m , W P H , 1971,

n r 1, ss. 73 i n .; J . L i p i ń s k i , S. Z a k r z e w s k i , Z d z ia ła ń g r u p y r o zp o z n a w c z o - - d y w e r s y jn e j „ P o m o rze" L u d o w e g o W o js k a P o lsk ie g o , W P H , 1971, n r 2, s. 196; B. K o b u s z e w s k i , G w a rd ia L u d o w a i A r m ia L u d o w a w w a lc e z tr a n s p o r te m k o le  j o w y m o k u p a n ta n a tz w . z ie m ia c h w łą c zo n y c h w o k re s ie m a j 1942 — s ty c z e ń 1945 r., W P H , 1962, n r 1, s. 129; B. D y m e k , B. K o b u s z e w s k i , Z a r y s h is to rii o r g a n iza  c ji P o ls k ie j P a r tii R o b o tn ic z e j i A r m ii L u d o w e j n a M a z o w sz u i P o d la siu w la ta c h 1944— 1945, R o cz n ik M azo w ieck i, t. 2, 1969, ss. 101— 140; t. 3, 1970, ss. 97— 142; t. 4, 1972, ss. 65—91,

(3)

214 R Y S Z A R D J U S Z K I E W I C Z

w n ie lic z n y c h m a te ria ła c h a rc h iw a ln y c h W o jsk o w eg o I n s ty tu tu H isto ry c zn e g o w W arsz a w ie o ra z Z a k ła d z ie H is to rii P a r ti i. S to s u n k o w o dużo m a te r ia łu , b o g ateg o w szczegóły, z a w ie ra ją lic z n e r e l a c j e 3, k tó re je d n a k b u d z ą n a jw ię c e j w ą tp liw o śc i, co je s t z re sz tą z ro z u m ia łe . P o m im o to, k r y ty c z n a ich a n a liz a p o z w a la w e sp ó ł z in n y m i m a te ria ła m i n a u ja w n ie n ie rz e cz y n o w y c h lu b m a ło z n an y c h .

2. P O G R A N I C Z E P R U S W S C H O D N I C H

W P L A N A C H O R G A N I Z A C J I P O D Z I E M N Y C H P O Ł N O C N E G O M A Z O W S Z A

A n a liz a d o k u m e n tó w p o ls k ic h w ła d z c y w iln y c h i w o js k o w y c h o k re s u m ię d z y w o je n n eg o , a ta k ż e p la n ó w g łó w n y c h o rg a n iz a c ji p o d z ie m n y c h d z ia ła ją c y c h n a p ó ł n o cn y m M azo w szu , tj. P P R , A L, A K , „R o ch ” , B C h, S N i N S Z 4 w sk a z u je , że p o g ra n ic z e m P r u s W sc h o d n ic h z a jm o w a n o się dość w c ze śn ie (w a sp e k c ie p o lity c z n y m , g o sp o d a rc z y m i w o js k o w y m ) 5. Z a in te re s o w a n ia p o ls k ie w c elu w y k o rz y s ta n ia ty c h re jo n ó w p o d w zg lęd em d z ia ła ń p a rty z a n c k ic h s ię g a ją la t a 1939 r. W iązało s ię to z k o n c e p c ją u ż y cia o rg a n iz a c ji w o js k o w o -d y w e rs y jn e j n a z y w a n e j w lite r a tu r z e w o js k o w o -h isto ry c z n e j K .7 .0

N a m o cy d e k r e tu H itle r a z 8 p a ź d z ie rn ik a 1939 r. p ó łn o c n e M azo w sze zo stało p rz y łą c z o n e do R zeszy. N a je g o o b sza rz e u tw o rz o n o tzw . R e g ie r u n g s b e z ir k Z ic h e n a u (re je n c ja cie ch a n o w sk a ). R e je n c ja c ie c h a n o w sk a o b e jm o w a ła p o w ia ty : p ło ck i, m ła w sk i, p u łtu s k i, p ło ń sk i, s ie rp e c k i, c ie c h a n o w sk i, p rz a sn y s k i, m a k o w sk i i część p o w ia tu d z ia łd o w s k ie g o 7.

3 W ięk szo ść ty c h r e la c ji z n a jd u je się w z b io ra c h a u to ra .

4 N ie lic z ąc o rg a n iz a c ji „ d z ik ic h ” n a p ó łn o c n y m M azo w szu d z ia łało , b ą d ź te ż

u siło w ało zap u śc ić k o rz e n ie ok o ło 30 o rg a n iz a c ji p o lity c z n y c h i w o js k o w y c h (w y k a zy o rg a n iz a c ji k o n s p ira c y jn y c h , d z ia ła ją c y c h n a te re n ie k r a j u w la ta c h 1939— 1945), A Z H P, sy g n . 76/m/306. R e la c ja A lb in a S k r o c z y ń s k i e g o „ Ł a sz c z a ” b. k o m e n d a n ta o b sz a ru w a rsz a w sk ie g o A K ; I n s t y t u t H is to rii P A N , sygn. A 178/62; T. T a r - n o g r o d z k i i R. T y c , P o lsk ie o rg a n iza c je k o n s p ir a c y jn e w k r a ju w la ta c h 1939— 1945, W P H , 1966, n r 4, ss. 250—274; R. J u s z k i e w i c z , P o w ia t c ie c h a n o w s k i w w a lc e z N ie m c a m i w la ta c h 1939— 1945, w : M ille n iu m C ie ch a n o w a , C ie ch a n ó w 1969, s. 137; A. S o k o l n i c k i , R e g io n p u łtu s k i w la ta c h o k u p a c ji h itle r o w s k ie j 1939— 1945, w : P u ł tu s k , W a rsz a w a 1969, ss. 207—276; A. S o k o l n i c k i , M ia sto N a  s ie ls k i je g o n a jb liż s za o k o lic a w la ta c h 1939— 1945, w : S z k ic e z d z ie jó w N a sie ls k a i d a w n e j Z ie m i Z a k r o c z y m s k ie j, W a rsz a w a 1970, ss. 67— 108; P o lsk ie S iły Z b r o jn e , t. 3. A r m ia K ra jo w a , L o n d y n 1950, ss. 160— 168. 5 P o r. W. W r z e s i ń s k i , P r z y c z y n k i do p r o b le m u w sc h o d n io p r u sk ie g o w c za  sie I I w o jn y ś w ia to w e j, K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie , 1968, n r 1, ss. 91— 120; L. M o c z u l s k i , P r u s y W s c h o d n ie w I I w o jn ie ś w ia to w e j, R o cz n ik O lsz ty ń sk i, t. 5, 1963, ss. 146— 197; P o lsk ie S iły Z b r o jn e w d r u g ie j w o jn ie ś w ia to w e j, t. 1, cz. I, L o n d y n 1951, ss. 111— 116, 126— 127, 283— 285.

fi W. P o b ó g - M a l i n o w s k i , N a jn o w sz a h isto ria p o lity c zn a P o lsk i, L o n d y n 1960, t. 2, ss. 118— 119; M. T u r l e j s k a , P o c z ą te k k o n sp ir a c ji, P o lity k a , 1964, n r 46; R. J u s z k i e w i c z , Z ie m ia Z a w k r z a ń s k a w w a lc e, W ięź, 1964, n r 4, s. 74. N a zw a o rg a n iz a c ji p o w sta ła od lic z b y osób, b ę d ą c y c h c zło n k a m i S z ta b u o rg a n iz a c ji, n a z y w a n eg o p o c zą tk o w o „ K o m ite te m S ie d m iu ”.

7 D e k re t H itle ra z 8 X 1939 r. (E rla ss d e s F ü h r e rs u n d R e ic h s k a n z le r s ü b e r

G lie d e ru n g u n d V e r w a ltu n g d e r O stg e b ie te , R e ic h s g e se tz b la tt — d a le j R G B l. I, s.

2042) m ia ł o b o w ią zy w a ć od 1 X I 1939, w rz e cz y w isto śc i z ac z ą ł o b o w ią zy w a ć w c ze ś n ie j, bo d e k re te m z 20 X 1939 r. (E rlass d e s F ü h r e rs u n d R e ic h s k a n z le r s ü b e r das

I n k r a f t t r e t e n d es E rla sses ü b e r G lie d e ru n g u n d V e r w a ltu n g d e r O stg e b ie te , R G B l.

(4)

O D D Z I A Ł Y P A R T Y Z A N C K I E I W Y W I A D O W C Z E 216 Z a in te re s o w a n ia p o g ra n ic z e m m a z u rs k im ze s tr o n y o rg a n iz a c ji p o d z ie m n y ch w y p ły w a ły z trz e c h p o w o d ó w . P o p ie rw s z e z a m ie rz a n o u tw o rz y ć n a p o g ra n ic z u o d d z ia ły p a rty z a n c k ie , p o d ru g ie — z a m ie r z a n o o p a n o w a ć te te r e n y w o k re s ie s p rz y ja ją c y m , to z n aczy w m o m e n c ie k lę s k i a rm ii n ie m ie c k ie j, po trz e c ie zaś, z a m ie rz a no z o rg a n iz o w a ć ta m s ia tk i s z p ie g o w s k ie 8.

P rz e n ie s ie n ie w o jn y n a z ie m ie n ie p rz y ja c ie la sta n o w iło a tra k c y jn y te m a t d la sz ta b ó w w sz y s tk ic h o rg a n iz a c ji p o d z ie m n y ch . P o z a k o n ie c zn o śc iam i, w y n ik a ją c y m i z a k tu a ln e g o s ta n u w a lk i z o k u p a n te m n a p ó łn o c n y m M azow szu, d z ia ła ła tu le g e n d a , ja k a u tw o rz y ła s ię i sze rz y ła w s z e ro k ic h k rę g a c h s p o łe c z e ń stw a , w o k ó ł w y p a dó w k a w a le rii p o lsk ie j do P r u s W sc h o d n ic h w e w rz e śn iu 1939 r. W y p a d y t e j e d n a k n ie m ia ły m ie js c a w p a sie d z ia ła n ia a rm ii „ M o d lin ”, b ro n ią c e j p ó łn o c n e g o M a zow sza. M im o to le g e n d ę tę c h cian o n a śla d o w a ć , p o w tó rz y ć . S p o d z ie w a n o się ró w nież, że p rz e n ie sie n ie w a lk i n a te r e n P r u s W sc h o d n ic h , p o w strz y m a w ro g a od s to 1939 (E rste V e r o rd n u n g z u r D u r c h fü h r u n g d e s E rla sses d e s F ü h r e rs u n d R e ic h s k a n z 

le rs ü b e r G lie d e ru n g u n d V e r w a ltu n g d e r O stg e b ie te , R G B l. I, s. 2108). Z ty m

d n ie m te re n y w c ielo n e s ta ły się z n ie m ie c k ie g o p u n k tu w id z e n ia częścią sk ła d o w ą R zeszy. P o r. te ż C. M a d a j c z y k , P o lity k a I I I R z e s z y w o k u p o w a n e j P o lsc e , t. 1, W a rsz a w a 1970, ss. 54, 65— 66.

8 K o m e n d a n t p o d o k rę g u „ W k ra ” B C h (p ó łn o c n e M azo w sze) M iec z y sław К a - z i m i e r o w i c z „ M a rs" w sw o im ro z k a z ie z 15 V II 1944, s k ie ro w a n y m do „ T ę g ie go ” i „ M u ra ” („ T ę g i” — J a n J a n ik u l a — czło n ek k ie ro w n ic tw a „ R o c h a ” w p o d o k rę g u „ W k ra ”, „ M u r” — Ig n a c y O sso w sk i — in s p e k to r B C h n a p o w ia ty p rz a s n y s k i, m a k o w sk i i p u łtu s k i) m .in . ta k p is a ł: „ o p ra c o w a ć p la n u d e rz e n ia n a P r u s y W sch o d n ie. W m o m e n c ie ro z p o c zę c ia a k c ji, u d e rz a ć ze sw o ic h te r e n ó w n a p ó łn o c i n a w ią z a ć łą c zn o ść z s ą s ia d a m i w lew o i p ra w o . M u r u tr z y m u je k o m e n d ę n a d cało śc ią B C h w in s p e k to ra c ie i on je s t g łó w n y m d o w ó d cą, T ęg i — z a s tę p c ą . W sp ó ł p r a c a z P Z P ty lk o p rz e z M u ra i je g o s z ta b y . J e ś li się z P Z P n ie d o g a d a c ie — d z ia łać n a w ła s n ą rę k ę . N a jp ie rw ro z b ro ić , co się d a n a sw o ich te re n a c h , p ó ź n ie j p r z e rz u c a ć p a r ty z a n tk ę do R zeszy . D b a ć o łą c zn o ść ze m n ą i z r e s z tą B C h. W P r u s a c h co n ie m o żn a zd o b y ć n a sta łe , zniszczyć, p o p rz e ry w a ć łą c zn o ść i k o m u n ik a c ję , iz o lo w a ć m ia s ta od w si, u n ie ru c h o m ić w sz y s tk ie g a rn iz o n y i o d d z ia ły n ie p rz y ja c ie ls k ie , u n ie sz k o d liw ić lu b u n ie ru c h o m ić ru c h lu d n o ś c i c y w iln e j n ie p rz y ja c ie la , d e z o rg a n i z o w ać ty ły c o fa ją c e j się a rm ii n ie m ie c k ie j”. D o k u m e n t p o w y ż sz y s ta n o w i o d p is z o d p isu . (Z b io ry w ła sn e ). P Z P — k ry p to n im A rm ii K ra jo w e j. *

Z in ic ja ty w ą o rg a n iz o w a n ia s a b o ta ż u o ra z d z ia ła ń p a rty z a n c k ic h w P r u s a c h W sc h o d n ic h w y s tą p ił w 1943 r. szef K e d y w u p o d o k rę g u „ O lsz ty n — T u c h o la ” AK (p ó łn o c n e M azow sze) „ A n te k ” . W s w o im r a p o rc ie do s z ta b u O b sz a ru W a rsz a w sk ie g o A K p ro p o n o w a ł: „ C e le m e w e n tu a ln e j a k c ji o d w e to w e j n a w sz e lk ie g o ro d z a ju r e p r e s je p ro p o n u ję „ G a r b a r n i” w n a jb liż sz y m czasie o b ra ć te re n y P r u s W sc h o d n ic h (ze w z g lę d u n a m o ż liw o ść w y k o n y w a n ia p o w a ż n ie js z y c h a k cji). W ty m c elu w p o w ia ta c h p rz y g ra n ic z n y c h (M ław a, P rz a s n y sz ) z arz ą d z o n o s tw o rz e n ie p a tro li, k tó ry c h z a d a n ie m je s t n ę k a n ie te re n ó w p rz y g ra n ic z n y c h (p o d p a la n ie , n a p a d y n a p o s te ru n k i, stra ż n ic e itp .). D la p a tro li ty c h p rz e w id u je się u z b ro je n ie około 36 p is to le tó w -+· 4 m a sz y n o w e (4 p a tro le p o 1 + 8 lu d zi). A z a te m p ro s z ę o p rz y d z ia ł b ro n i i a m u n ic ji p rz e z K G ”. (A rc h iw u m W IH , sy g n . III/31/36. S p r a w o z d a n ie „ A n tk a ” d la „ G a r b a r n i” z 15 1X 1943). „ G a r b a r n ia ” — je d e n z k ry p to n im ó w o b s z a ru w a rsz a w sk ie g o A rm ii K ra jo w e j. K o m ite t o k rę g o w y p ło c k o -c ie c h a n o w s k i P P R o ra z s z ta b o k rę g u A L te g o re g io n u ró w n ie ż z a s ta n a w ia ł się n a d w y k o rz y s ta n ie m p o g ra n ic z a P r u s W sc h o d n ic h d la d z ia ła ń z b ro jn y c h . B ra k b a z y ź ró d ło w e j n ie p o z w a la w y p o w ie d zie ć się, ja k ie z a s a d y u sta lo n o do w y k o n a n ia ty c h p la n ó w . W iad o m o n a to m ia s t, że p a rty z a n c i A L z b a t a lio n u „M y sz y n iec k ie g o ” w a lc z y li z a ró w n o w p o w ie cie p rz a sn y s k im , j a k te ż w y p r a w ia li się n a a k c je do P r u s W sc h o d n ic h (do p o w ia tu szczy cień sk ieg o ). D z ia ła n ia te z o sta n ą o m ó w io n e b liż e j w ro z d z ia le d o ty c z ą c y m A L (A rc h iw u m W IH , sy g n . ІІІ/1 9 / /53. R e la c ja W ła d y sła w a M a z u r a , b. d o w ó d cy A L w o k rę g u p ło c k o -c ie c h a n o w - skim ).

(5)

so w a n ia z asa d zb io ro w e j o d p o w ie d zialn o śc i, d o k o n y w a n e j dość często n a p ó łn o c n y m M a z o w s z u 9, z d e z o rie n tu je go, a m oże n a w e t z m u si do z a n ie c h a n ia te rro r u .

Szczeg ó ln y m z a in te re s o w a n ie m zaczęły o b d a rz a ć s z ta b y o rg a n iz a c ji p o d z ie m n y c h p o g ra n ic z e P r u s W sch o d n ich . Z a in te re s o w a n ie to p rz e ja w ia ły ta k ż e s z ta b y r a d z ie ck ie w 1944 r., k ie d y ich o d d z ia ły w o jsk o w e d o ta rły do lin ii N a rw i, z d o b y ły ta m p rz e d m o śc ia i zaczęły p rz y g o to w y w a ć się do u d e rz e n ia n a p ó łn o c n e M azow sze i P r u s y W s c h o d n ie 10. N a p ó łn o c n e M azow sze o ra z p o g ra n ic z e P r u s W sch o d n ich d o ń p rz y le g a ją c y c h z rzu co n o w ó w czas k ilk a o d d z ia łó w w y w ia d o w c z o -d y w e rs y j- n y c h u , k tó ry c h d ro g i zaczęły się p rz e c in a ć ze s z la k a m i p o lsk ic h o d d z ia łó w w y  w ia d o w cz y c h i p a rty z a n c k ic h . D och o d ziło w te d y do z n a m ie n n y c h a k tó w w sp ó ł d z ia ła n ia w w a lce ze w sp ó ln y m w ro g ie m 18.

3. P I E R W S Z E P O L S K I E O D D Z I A Ł Y P A R T Y Z A N C K I E I IC H A K C J E

O d d z i a ł „W i k t o r a ”

J e d n y m z p ie rw s z y c h o d d z ia łó w p a rty z a n c k ic h , ja k i p o w sta ł n a p o g ra n ic z u w p o w ie cie m ła w sk im , w p a sie p rz y le g ły m do p o w ia tu n id z ic k ieg o , b y ł o d d z ia ł A K S te fa n a R u d ziń sk ie g o „ W ik to ra ”. G e n ez a te g o o d d z ia łu p rz e d s ta w ia się n a stę p u ją c o :

P o w y k o n a n iu w y ro k u śm ie rc i p rz e z K e d y w n a ag en c ie ż a n d a rm e r ii w g m in ie S zczep k o w o B o ro w e, so łty sie A n to n im C h m ie le w s k im ze w si G ie w a rty , k tó ry w y d a ł ż a n d a rm e r ii d w ó c h je ń c ó w ra d z ie c k ic h , sz u k a ją c s p ra w c ó w lik w id a c ji a g e n ta , ż a n d a rm i p rz y je c h a li do w si R ęb o w o (p o w ia t p rz a sn y s k i) z z a m ia re m a re s z to w a n ia M iec z y sław a S z c ze p k o w sk ieg o „ B e to n a ”, je d n e g o z czło n k ó w e k ip y lik w id a c y jn e j. N ie z n a la z łsz y go, zab ili za sto d o łą jeg o b r a ta . O d teg o m o m e n tu , tj. 23 lip c a 1943 r. „ B e to n ” m u s ia ł s ta le się u k ry w a ć . P o s z u k u ją c d o b re g o s c h ro n ie n ia , z n a la z ł su ch e m ie jsce w śró d b a g ie n n a d rz e k ą O rzyc, w p o b liż u w si Z a b o ro w o . Z b ie g ie m czasu w o k ó ł n ieg o zaczęli się g ro m a d z ić in n i s p a le n i c zło n k o w ie m ie jsc o w e j k o n s p ira c ji **. T rzo n o d d z ia łu z o rg a n iz o w a ł się w s ie r p n iu 1943 r., k ie d y lic z b a u k ry w a ją c y c h się d o szła do 20 lu d zi. N a d a n o w ów czas g ru p ie c h a r a k t e r z o rg a n iz o w a n e g o o d d z ia łu leśn eg o . Jeg o k o m e n d a n te m z o sta ł S te fa n R u d z iń sk i „ W ik to r”, p e łn ią c y j e 9 P o r. T. F i j a ł k o w s k i , op. cit., ss. 15— 40; J. P t a s i ń s k i , Z d zia ła ln o ści

P P R , ss. 111— 118; te n ż e, Z m a z o w ie c k ic h pól, ss. 299— 399; R. J u s z k i e w i c z ,

op. cit., ss. 121— 162.

10 N. P r o k o p i u k , Z d zia ła ln o ści r a d z ie c k ic h o d d z ia łó w w y w ia d o w c z o - d y w e r -

s y jn y c h n a te re n ie P o ls k i w la ta c h 1944— 1945, W P H , 1968, n r 1, s. 235; W . T u 

s z y ń s k i , B . ' K o b u s z e w s k i , op. cit., ss. 239 п.; J. T o b i a s z , op. cit., ss. 296— 297; L. M o c z u l s k i , op. cit., ss. 173— 183; K . S o b c z a k , O p e ra c ja m a zo w ie c k o -

- m a z u r s k a 1944— 1945, W a rsz a w a 1967, ss. 103— 114, 355—356.

11 J . L i p i ń s k i , S. Z a k r z e w s k i , op. cit., s. 212.

18 Ib id e m , ss. 198 і 214; M iec z y sław B o d a l s k i — w y p o w ie d zi w d y s k u sji w p u b lik a c ji P P R na M a zo w szu , K u r p ia c h i P o d la siu , s. 117; J. T o b i a s z , op. cit., ss. 68, 296—297.

18 P ie rw s z y m i ż o łn ie rz am i, op ró cz „ B e to n a ” , b y li S te f a n R u d z iń sk i „ W ik to r” z p o w ia tu m ła w sk ie g o (o b ecn ie p ow . n id z ic k i, w ie ś K uce), Iz y d o r B u k o w sk i „ B u rz a " z p o w ia tu p rz a sn y s k ie g o (k o lo n ia D o b ró d k a w p o b liż u w si M aje), Z y g m u n t P io tro w s k i z p o w ia tu m ła w sk ie g o (w ieś P a w e łk i), L e o n U z d o w sk i „ Ł a b ę d ź ” z W a ś n ie - w a, p o w ia t m ła w sk i, W ła d y sła w J a n ic k i z P io trk o w a , p o w ia t m ła w sk i, C zesław S z c ze p k o w sk i z B rzo zo w a M aje , p o w ia t p rz a sn y s k i, Z a c h e u sz N o w o w iejsk i „ Jeż" z Z e m b rz u sa , p o w ia t p rz a sn y s k i, M ich a ł M o szczy ń sk i „ W o ło d y jo w sk i” z S zczep k o w a B o ro w e, p o w ia t m ła w sk i.

(6)

O D D Z I A Ł Y P A R T Y Z A N C K I E I W Y W I A D O W C Z E 2 17

d n o cześn ie fu n k c ją k o m e n d a n ta p la c ó w k i S z czep k o w o B o ro w e (obecnie p o w ia t n i dzick i). P o d k o n ie c 1943 r. o d d z ia ł te n liczy ł ok o ło 28 lu d z i N a te re n ie p o w ia tu m ła w sk ie g o o d d z ia ł n ie d o k o n y w a ł ż a d n y c h a k tó w d y w e rs y jn y c h , p o za lik w id a c ją szp icló w . P o c z ą tk o w o słu ży ł ra c z e j ja k o b a z a d la s k o m p ro m ito w a n y c h w o b e c N ie m ców i m ie js c e o d p o c zy n k u d la ty c h , k tó rz y p sy c h ic z n ie czu li s ię z a ła m a n i, p r a c u ją c w k o n s p ira c ji w t a k z w a n y c h n o rm a ln y c h w a ru n k a c h . O d d z ia ł k w a te r o w a ł w d o b r y c h b u n k ra c h i s ta n o w ił d la re k o n w a le s c e n tó w k o n s p ira c ji w y m a rz o n y s k r a w e k j a k b y w o ln e j P o ls k i, n a k tó ry m p o w ie w a ła n a w e t fla g a n a ro d o w a .

O d d z ia ł „ W ik to ra ” s ta c jo n o w a ł n a jc z ę ś c ie j w n ie d o s tę p n y m m ie js c u , oto czo n y m b a g n a m i, ro z c ią g a ją c y m i się w z d łu ż O rz y c a, n a w y so k o śc i d w ó c h w si — K o w n a tk i i K ru sz ę . M iejsce to n a z w a n e je s t p rz e z o k o lic z n ą lu d n o ś ć G rą d y . W p e w n y c h o k re s a c h p a rty z a n c i k w a te r o w a li ró w n ie ż w w ie lk ic h la s a c h z w a n y c h k ró le w s k im i w p o w ie cie p rz a sn y s k im za O rzy cem , ta m te ż o p e ru ją c . P a tr o l e o d d z ia łu p e n e tro w a ły te r e n p o lig o n u aż po P rz a s n y s z i d o k o n y w a ły ta m s a b o ta ż u i a k c ji w y w ia d o w czy ch . O d d z ia ł p o d le g a ł ro z k a zo m m ła w sk ie g o S z ta b u O b w o d u A K .

P ie rw s z e j a k c ji w P r u s a c h W sc h o d n ic h o d d z ia ł d o k o n a ł je s ie n ią 1943 r. A k c ja m ia ła n a celu zd o b y cie b ro n i o ra z lik w id a c ję p o s te r u n k u ż a n d a rm e r ii w M u sz a - k a c h , p o w ia t n id z ic k i. W y p ad p o p ro w a d z ił p o r. M o sa k o w sk i z W a rsz a w y , p rz y s ła n y do o d d z ia łu w c elac h szk o le n io w y c h . A k c ja u d a ła się ty lk o częściow o. Ż a n d a rm i s p o strz e g li p o d c h o d zą c y c h p a rty z a n tó w , u c ie k li n a p ię tr o (dom b y ł m u ro w a n y , je d n o p ię tro w y ) i z aczęli o strz e liw a ć a ta k u ją c y c h . P o k r ó tk ie j w y m ia n ie o g n ia i z d e m o lo w a n iu b u d y n k u s ta c ji k o le jo w e j, j a k te ż z a b r a n iu p ie n ię d z y z k a s y d w o rc o w ej, o d d z ia ł w y c o fa ł się z o b a w y p rz e d n a d e jśc ie m p o siłk ó w z p o b lis k ie j N id z ic y 16.

Do z d o b y cia p o s te r u n k u ż a n d a rm e r ii bez z ask o c ze n ia o d d z ia ł „ W ik to ra ” n ie m ia ł w ty m czasie s to so w n e j b ro n i, n ie w sz y scy c zło n k o w ie o d d z ia łu u z b ro je n i b y li w k a ra b in y . N ie k tó rz y p o s łu g iw a li się ty lk o b ro n ią m y ś liw sk ą , b ą d ź k r ó tk ą . P ie r w szą b ro ń d o s ta rc z y ł K o n s ta n ty N a c h tig a l z Z a b o ro w a (pow . n id zick i). B y ły to d w ie fu z je , d w a p is to le ty (k ró tk ie ) o ra z k ilk a g ra n a tó w . W ed łu g m e ld u n k u sze fa p o d o k rę g u z 12 w rz e śn ia 1943 r . 16 w o b w o d zie m ła w s k im w y k a z a n o m n ie j b ro n i, niż m ia ł sa m o d d z ia ł „ W ik to ra ”, co do w o d zi, że p a r ty z a n c i nie u ja w n ia li całeg o s ta n u u z b ro je n ia z o b a w y , a b y n ie p rz y s z e d ł ro z k a z jeg o częścio w eg o o d d a n ia .

P o a k c ji te j g e sta p o a re sz to w a ło 18 P o la k ó w w p a sie n a d g ra n ic z n y m po ob u s tro n a c h w e w sia c h G ie w a rty , S m o la n y i S zczep k o w o B o ro w e (p rze d w y b u c h e m w o jn y po w . m ła w sk i, o b ecn ie n id z ic k i). W śró d a re s z to w a n y c h z n a la z ł się P a w e ł G uz z G ie w a rt, b y ły s tra ż n ik g ra n ic z n y . P o d d a n o go w y ją tk o w y m to r tu ro m w p la c ó w c e g e sta p o w C ie c h a n o w ie , g d y ż p o sąd z o n y z o sta ł o u d z ia ł w n a p a d z ie . T a m z o sta ł z a m o rd o w a n y . In n y c h a re s z to w a n y c h o d w iezio n o do o b ozu w D ziałd o w ie. W iększość z n ic h n ie p o w ró c iła ju ż do sw o ich d o m ó w 17. Z g o d n ie z p o le c e n ia m i k o m e n d y o b w o d u m ła w sk ie g o AK o d d z ia ł s t a r a ł się n ie 14 R e la c ja M iec z y sław a S z c z e p k o w s k i e g o , S te fa n a R u d z i ń s k i e g o , S ta n is ła w a B o r z u c h o w s k i e g o , P a w ła R a c h o c k i e g o , W in c e n te g o W r o t - n e g o, W in c en te g o K r u s z y ń s k i e g o , L e o n a U z d o w s k i e g o , Iz y d o ra i H e n ry k a N o w o w i e j s k i c h , K o n sta n te g o N a c h t i g a l a i A d a m a C z a p l i c k i e g o (zb io ry a u to ra ), o ra z m e ld u n e k p o d o k rę g u z 12 1X 1943, s p o rz ą d z o n y d la s z ta b u o b s z a ru w a rsz a w sk ie g o A K (A rc h iw u m Z H P , sy g n . 203/11, t. 11). 15 R e la c ja L e o n a U z d o w s k i e g o o ra z S te f a n a R u d z i ń s k i e g o (zbiory a u to ra ). 16 A rc h iw u m Z H P . sygn. 203/IX , t. 11. 17 R e la c ja A p o lo n ii Z a w a d z k i e j (z b io ry a u to ra ).

(7)

2 1 8 R Y S Z A R D J U S Z K I E W I C Z

p ro w o k o w a ć s w o ją o b ecn o ścią N iem có w i d la te g o u n ik a ł z b ro jn y c h s t a r ć 18. O d d z iał „ W ik to ra ” p o w a żn ie się p o w ię k sz y ł w o k re s ie p o p rz e d z a ją c y m w y b u c h p o w s ta n ia w W arsz a w ie . W ielu żo łn ie rz y w zm o cn iło w ó w czas je g o sze re g i w M ław ie . W iązało się to m .in . z z ag ro że n ie m a re s z to w a n ia m i c zło n k ó w o rg a n iz a c ji, a ta k ż e p o w sz e c h n y m i ła p a n k a m i n a ro b o ty p rz y m u s o w e do b u d o w y u m o c n ie ń p o lo w y c h d la a rm ii n ie m ie c k ie j.

Z a s tę p c ą d o w ó d c y o d d z ia łu b y ł S ta n is ła w B o rz u c h o w sk i „N ied ź w ie d ź ”, a d o w ó d c am i d ru ż y n z o sta li: Z a c h e u sz N o w o w ie jsk i „ J e ż ” o ra z Iz y d o r B u k o w sk i „ B u r z a ”. T e n o s ta tn i s p e łn ia ł p o n a d to f u n k c ję k w a t e r m i s t r z a 10. Ł ą c z n ik ie m o d d z ia łu b y ł K o n s ta n ty N a c h tig a l „ B ą k ” (k o w a l ze w si Z a b o ro w o , p o w . m ła w sk i, o b ecn ie n i dzicki). P o z a f u n k c ją łą c z n ik a „ B ą k ” o ra z jeg o ro d z in a , M a ria i S ta n is ła w K o ria ť ô - w ie z Z a b o ro w a , d o s ta rc z a li ży w n o ść d la o d d z ia łu . M a ria K o r ia t p rz e z cały czas is tn ie n ia o d d z ia łu , o ile te n p rz e b y w a ł w p o b liż u Z a b o ro w a (G rą d a c h ), w y p ie k a ła d la n iego c h l e b 20. M ąk ę d la o d d z ia łu K o n s ta n ty N a c h tig a l o trz y m y w a ł od S ta n is ła w a G e rn a (ż o łn ie rz a A K ), w ła śc ic ie la m ły n a z J a n o w a , a k ie d y ó w z o sta ł a r e s z to w a n y , od je g o o jca. P o n a d to m ą k ę d o s ta rc z a li J u lia n Z a k rz e w sk i i J a n R ó żań sk i, p ra c u ją c y w m a g a zy n ie zb o żo w y m w S z c ze p k o w ie B o ro w y m . P e w n ą ilość m ą k i d o s ta r c z a ł p a rty z a n to m Z y g m u n t G ro c h o w sk i „ M a c ie k ”, w ła śc ic ie l m ły n a w N o w ej Wsi. Do c za su w y sie d le n ia , ż y w n o ść d la o d d z ia łu d o s ta rc z a ła ro d z in a P sz cz ó ł- k o w sk ic h i B u k o w sk ic h z D o b r ó d k i2l. D o sta w y te p o łą c zo n e b y ły o czy w iście z fa ł s z o w a n ie m o b o w ią z u ją c e j d o k u m e n ta c ji n ie m ie c k ie j. P o tr z e b n e k a r ty p rz e m ia ło w e p rz e c h o w y w a ła z w y k le s ia tk a o rg a n iz a c y jn a w g m in a c h , a ro z lic z en ie u ła tw ia ł A le k s a n d e r K o ro n o w s k i „ A le k ”, p ra c u ją c y ja k o m a g a z y n ie r w c e n tra ln y m m ły n ie w M ław ie (u tzw . L e jd r a ) . Z a o p a trz e n ie m o d d z ia łó w w ż y w n o ść z a jm o w a li się ró w n ie ż m ie s z k a ń c y w si S ze m p lin o W ielk ie. O d d z iał n ie b y ł je d n o lic ie u m u n d u ro w a n y . W szyscy p a rty z a n c i m ie li n a to m ia s t je d n a k o w e f u r a ż e rk i z o rła m i o ra z o p a sk i b ia ło -c z e rw o n e , k tó r e n o sili n a le w y m ra m ie n iu .

Z g o d n ie z p la n e m , o d d z ia ł „ W ik to ra ” n a czas a k c ji „ B u rz a ” m ia ł s ię dozb ro ić o ra z z m o b iliz o w ać do p e łn y c h trz e c h p lu to n ó w . Z a d a n ie o d d z ia łu b rz m ia ło : „ Z lik w i d o w a n ie o k o lic z n y ch p o s te ru n k ó w ż a n d a r m e r ii o ra z n ie p o k o je n ie N ie m c ó w n a p o g ra n ic z u P r u s W sc h o d n ic h ” O d d z iał „ W ik to ra ” m ia ł b y ć k o śćc e m p u łk u , k tó ry p la n o w a n o s fo rm o w a ć w o k re s ie a k c ji „ B u rz a ” w p o w ie cie m ła w sk im z żo łn ie rz y A K 28. U z b ro je n ie o d d z ia łu n ie b y ło n a jle p sz e , a c z k o lw ie k po d k o n ie c o k u p a c ji w szy scy ż o łn ie rz e m ieli k a ra b in y , a n ie k tó rz y p is to le ty m a sz y n o w e (d o w ó d ca o d d z ia łu i 6 żo łn ie rz y z g ru p y m a jo r a „ S e rg ie je w a ”). O d d z iał n ie d y s p o n o w a ł k a r a -18 P r z y k ła d y re p r e s ji n ie m ie c k ic h : za p o s trz e le n ie ż a n d a r m a w m ie jsco w o śc i Z ie lu ń z a m o rd o w a n o w ię ce j n iż 20 lu d z i, za z ab icie 2 ż a n d a rm ó w p rz e z b o jó w k ę „ T o p o rk a ” z N S Z w g m in ie K rz y n o w ło g a M a ła z a m o rd o w a n o 40 osób, za sfin g o w a n y n a p a d n a z a rz ą d c ę w R a d z im o w ic a c h z am o rd o w a n o 11 osób, a za n a p a d na p o s te r u n e k ż a n d a rm e r ii w M u sz a k a c h — k ilk a n a ś c ie osób.

10 R e la c ja S te fa n a R u d z i ń s k i e g o „ W ik to ra ” (z b io ry a u to ra ).

20 R e la c ja M iec z y sław a S z c z e p k o w s k i e g o „ B e to n a ”, S te fa n a R u d z i ń s k i e g o „ W ik to ra ”, H e n ry k a Ż m i j e w s k i e g o „ W ie rz b y ”, S ta n is ła w a B o r z u - c h o w s k i e g o „ N ied ź w ie d z ia ” o ra z K o n sta n te g o N a c h t i g a l a „ B ą k a ” (zbiory a u to ra ); R. J u s z k i e w i c z , op. cit., s. 208.

21 R e la c ja K o n sta n te g o N a c h t i g a l a , H e le n y P s z c z ó ł k o w s k i e j, S te fa n a R u d z i ń s k i e g o o ra z Z y g m u n ta G r o c h o w s k i e g o (zb io ry a u to ra ).

— R e la c ja S te fa n a R u d z i ń s k i e g o (z b io ry a u to ra ).

23 R e la c ja B o le sła w a K o ś c i a n o w s k i e g o „ O tto ” „ tr ó jk i” o b w o d u m ła w sk ieg o A K (z b io ry a u to ra ).

(8)

O D D Z I A Ł Y P A R T Y Z A N C K I E I W Y W I A D O W C Z E 219

b in a rn i m a sz y n o w y m i. B ro ń p o c h o d ziła ze z n a le z is k p o w rz e śn io w y c h , z a k u p ó w , n ie w ie lk ic h p rz e m y tó w z W a rsz a w y , a ta k ż e re k w iz y c ji, d o k o n y w a n y c h w czasie p a r ty z a n c k ic h a k c ji. N ie k tó rz y z p a r ty z a n tó w m ie li d u b e ltó w k i i sz tu c e ry .

O d d z ia ł „ W ik to ra ” w c h ło n ą ł m a le ń k i o d d z ia łe k , j a k i u tw o rz y ł s ię w la sa c h n a p ie rs k ic h n a p o g ra n ic z u P r u s W sc h o d n ic h i g m in y S zczep k o w o (p o w ia t n id z ic k i). O d d z ia łe k te n s k ła d a ł się z 6 lu d z i. B y li to u c ie k in ie r z y z P r u s W sc h o d n ic h , nie n a le ż ą c y do ż a d n e j o rg a n iz a c ji p o d z ie m n e j, k tó rz y d la u tr z y m a n ia się p rz y życiu z a b ie ra li o k o lic z n y m m ie sz k a ń c o m ż y w n o ść i odzież. K ie d y K o m e n d a O b w o d u A K d o w ie d z ia ła się o ty m o d d z ia le i je g o z a c h o w a n iu , „ W ik to r” o trz y m a ł p o le c en ie w y ja ś n ie n ia te j s p ra w y , z m o ż liw o ścią lik w id a c ji p s e u d o p a rty z a n tó w w łą c z n ie , o ile z a jd z ie te g o p o trz e b a . P o d c z as d y s k u s ji n a d tą k w e s tią zw y cię ż y ło z d a n ie „ J e ż a ”, iż n a le ży ic h w y c h o w a ć , do czego w in n o p o słu ży ć w c ie le n ie ich do o d d z ia łu i ścisły n a d zó r. „ W ik to r” p rz e to w c ie lił ic h do d ru ż y n y „ J e ż a ” . W śró d sze ściu n o w o p rz y b y ły c h z n a jd o w a ł się m .in. S ta n is ła w Ż e b ro w s k i „ Z a ją c ” 2t. W s ie rp n iu 1944 r. o d d z ia ł „ W ik to ra ” liczy ł około 60 p a r t y z a n t ó w 25.

24 R e la c ja S te f a n a R u d z i ń s k i e g o , H e n ry k a Ż m i j e w s k i e g o i M ieczy s ła w a S z c z e p k o w s k i e g o (zb io ry a u to ra ).

25 S te fa n R u d z iń sk i „ W ik to r”, s y n ro ln ik a z p o w ia tu m ła w sk ie g o ; M iec z y sław S z c ze p k o w sk i „ B e to n ”, u czeń g im n a z ju m , sy n ro ln ik a ze w si R em b o w o , p ow . p r z a s n y s k i (o b ecn ie n id z ic k i); Iz y d o r B u k o w sk i „ B u r z a ”, p o lic ja n t, s y n ro ln i k a z k o lo n ii D o b ró d k a w p o b liż u w si M aje , p o w . p rz a sn y s k i; Z y g m u n t P io tro w s k i „ M u r”, syn w ła śc ic ie la zie m sk ie g o ze w si P a w e łk i, pow . m ła w s k i (o b ecn ie n id z ic k i); L e o n U zd o w - sk i „ Ł a b ę d ź ”, r o ln i k ze w si N o w a W ieś, p ow . m ła w s k i (o b e c n ie n id z ic k i); S te fa n B o rz u ch o w sk i „ N ied ź w ie d ź ”, n a u cz y c ie l, sy n ro ln ik a ze w si W iśn iew o , po w . m ła w sk i; Z a c h e u sz N o w o w ie jsk i „ J e ż ”, n a u cz y c ie l, s y n r o ln ik a ze w si Z e m b rz u s M o k ry G ru n t, pow . p rz a s n y s k i (o b e c n ie n id z ic k i); W ła d y sła w J a n ic k i, r o ln ik ze w si B u k o w iec , pow . m ła w s k i (o b ecn ie n id z ic k i); M ic h a ł M o szczy ń sk i „ W o ło d y jo w sk i”, sy n ro ln ik a ze w si S z czep k o w o B o ro w e, p ow . m ła w s k i (o b ecn ie n id z ic k i); A d a m C z a p lic k i „ T o rp e d a ” , ro ln ik , rz e ź n ik , s y n ro ln ik a ze w si B rzo zo w e M aje , p ow . p rz a s n y s k i; K a z im ie r z W ą- so w sk i, p p o r. re z e rw y , u rz ę d n ik , p rz e d w y b u c h e m w o jn y z a m ie s z k a ły w G ru d z ią dzu, w o k re s ie o k u p a c ji w M ław ie ; M iro s ła w K ra je w s k i, s y n n a u c z y c ie la z M ch o w a, pow . p rz a sn y s k i; M iec z y sław S z c ze p k o w sk i, r o ln ik z B rzo zo w a N ow eg o , p ow . p r z a s n y sk i; S. Ż e b ro w sk i „ Z a ją c ”, ro ln ik z Ł ą c z y n a, pow . p rz a s n y s k i; J a n P rz y b y s z „ T o m e k ”, „ G a r b a ty ”, „ D e rw isz ”, n a u cz y c ie l, s y n ro ln ik a ze w si S zy d ło w o , p ow . m ła w s k i; E d w a rd S z y p u ls k i z M ław y , s tu d e n t p o lite c h n ik i; J a n u s z P io tro w s k i z p o w ia tu m ła w sk ie g o (o b ecn ie n id zick ieg o ); J a n B a r a ń s k i „ R o b a k ”, s y n ro ln ik a ze w si D ą b ek , pow . m ła w sk i, a b s o lw e n t g im n a z ju m w M ła w ie (w o d d z ia le p rz e b y w a ł czasow o); S ta n is ła w O lszew sk i, ro ln ik z C h m ie le w a , po w . m ła w s k i (o b ecn ie n id z ic k i); C zesław S z c ze p k o w sk i „ K ę d z ie rz a w y ”, ro ln ik z B rzo zo w a, po w . p rz a s n y s k i; S ta n is ła w W aś- n ie w sk i, ro ln ik z U n isze k C eg ieln i, pow . m ła w s k i; T a d e u s z P io tro w sk i, s y n w ła ś c i ciela m a ją tk u z ie m sk ie g o ze w si P a w e łk i, p ow . m ła w sk i (o b e c n ie n id z ic k i); S z y p u l s k i ze w si W ie cz n ia , p ow . m ła w s k i; H e n ry k Ż m ije w s k i „ W ie r z b a ”, p o lic ja n t, syn ro ln ik a z P o m o rz a ; J a n S k ie rs k i, s tr a ż n i k w ię z ie n n y , s y n ro ln ik a z G rz e b sk a , pow . m ła w sk i; W in c e n ty W ąso w sk i, r o ln ik z B rz o zo w a N ow ego, p ow . p rz a s n y s k i; S t a n i s ła w B rzo zo w sk i, n a u c z y c ie l z M ław y ; A le k s a n d e r H a u s m a n „O lo ” , p c h o r. k a w a le rii z M ła w y ; S ta n is ła w W in c e n ty W ro tn y „ J e d y n a k ”, u rz ę d n ik z M ła w y ; J a n N o w a k o w sk i „ A ry m a n ” , s y n ro ln ik a ze w si W iśn iew k o , z pow . m ła w sk ie g o (p rze b y w a ł w o d d z ia le rz a d k o ); W ac ła w G ra b o w sk i „ P u s z c z y k ”, a b s o lw e n t g im n a z ju m , sy n r o l n ik a ze w si K rę p a , p o w . m ła w s k i (p rz e b y w a ł w o d d z ia le rz a d k o ); J a n R a d z ik o w sk i „ S o w a ” , r o ln ik ze w si G rz e b sk , p ow . m ła w sk i; H o ffm a n (N iem iec, a n ty fa sz y s ta ); N a p ie rs k i; R a d z ik z G rz e b sk a , po w . m ła w sk i; K a m iń sk i, r o ln ik z J a n o w c a , pow . m ła w s k i (o b ecn ie n id z ic k i); W ła d y sła w R a b k ie w ic z „ S ła w ic z ”, a b s o lw e n t g im n a z ju m w M ław ie, sy n ro ln ik a z p o w ia tu m ła w sk ie g o (p rz e b y w a ł w o d d z ia le rz a d k o ); S t a n is ła w O lszew sk i. — 6 P o la k ó w z o d d z ia łu w y w ia d o w c z e g o m a jo r a „ S e rg ie je w a ” : „ F ra n c isz e k I ” ; „ F ra n c is z e k I I ” ; „ S ta n is ła w I ” ; „ S ta n is ła w I I ” ; „ Z y g m u n t I ” i „Z y g

(9)

-220 R Y S Z A R D J U S Z K I E W I C Z

W 1944 r. o p ró cz w ie lu a k c ji lik w id a c y jn y c h a g e n tó w n ie m ie c k ic h w p o w iecie m ła w sk im , o d d z ia ł „ W ik to ra ” d o k o n a ł sze re g u a k c ji w p a sie p o g ra n ic z n y m P r u s W sch o d n ich , p o c z y n a ją c od p o w ia tu d zia łd o w sk ie g o aż po p o w ia t szczy cień sk i.

W e w rz e śn iu 1944 r. p a tr o l p a rty z a n c k i w sk ła d z ie : S te fa n R u d z iń sk i „ W ik to r” , M iec z y sław S z c ze p k o w sk i „ B e to n ” , Z a c h e u sz N o w o w ie jsk i „ J e ż ” , Z y g m u n t P io tro w sk i „ M u r” i „ L e w ”, z lik w id o w a ł w S ie n n e j, p ow . n id z ic k i, czło n k a SA , k tó ry o d z n a czał się o k ru c ie ń s tw e m w s to s u n k u do r o b o tn ik ó w p o ls k ic h u n ieg o p ra c u ją c y c h , a ta k ż e o d d a w a ł u c ie k a ją c y c h z obozów je n ie c k ic h ro b o tn ik ó w w rę c e ż a n d a rm e rii. Id ą c do w si p a rty z a n c i n a tk n ę li się n a p a tro l w o js k a , k tó ry n ie sp o d z ie w a n ie p o ja w ił się w e w si. P a rty z a n c i w y c o fa li się ze w si po o tw o rz e n iu o g n ia p rz e z w ojsko. R o zb ro je n i ż o łn ie rz e z o sta li z w o ln ie n i, u d z ie lili o n i in fo r m a c ji g e sta p o w c o m , że b y ły to p a rty z a n c k ie o d d ziały . A k c ja n ie s p o w o d o w a ła s t r a t lu d n o śc i p o ls k ie j, ani p a rty z a n tó w .

W ty m ż e m ie siąc u d o k o n a n o a k c ji z m ie rz a ją c e j do lik w id a c ji p o s te r u n k u w S a r n o w ie (m iejsco w o ść le ż ąc a m ię d z y D z iałd o w e m a N id zicą, pow . n id z ic k i). Ż a n d a rm i z p o s te r u n k u w S a rn o w ie s ły n ęli z o k ru c ie ń s tw a w s to s u n k u do P o la k ó w . Do w y k o n a n ia a k c ji z o sta li w y z n a c z e n i Z a c h e u sz N o w o w ie jsk i „ Je ż ” , H e n ry k Ż m ije w s k i „ W ie rz b a ”, M iec z y sław S z c ze p k o w sk i „ B e to n ” i S. Ż e b ro w s k i „ Z a ją c ” . D o w ó d cą p a tr o l u b y ł „ Je ż ”. W szy scy p a rty z a n c i z o sta li u b ra n i w m u n d u ry W e h r m a c h tu . Ż a n  d a rm ó w n a p o s te ru n k u n ie z a s ta li, g d y ż b y li w te re n ie . P o d czas p o s z u k iw a n ia ich w e w si, n a tk n ę li się n a p o s te r u n e k je d n o s tk i S S W a ffe n , k tó r a p rz y b y ła do w ioski. J e d e n e se s m a n z o sta ł z a b ity , co w y w o ła ło a la rm i k o n ieczn o ść w y c o fa n ia się p a tro lu w k ie r u n k u la só w b ia łu c k ic h . N a stę p n ie p a tr o l, bez s t r a t , la s a m i u d a ł s ię do sw o jeg o obozu. A k c ja ta ró w n ie ż n ie p o c ią g n ę ła s t r a t w śró d p o lsk ic h ro b o tn ik ó w , z a tru d n io n y c h w e w si, g d y ż p a rty z a n c i z o sta w ili p rz e d m io ty , m a ją c e św iad c z y ć o ty m , że są p a rty z a n ta m i r a d z ie c k im i26. W s p e c ja ln y sp o só b p a rty z a n c i „ W ik to ra ” u czcili ś w ię to p a ń stw o w e w d n iu 11 lis to p a d a 1944 r. D n ia teg o p a tro l p a rty z a n c k i, d o w o d zo n y p rz e z „ J e ż a ”, d o k o n a ł w y p ra w y do M u szak , p o w ia t n id z ic k i, w celu zd o b y c ia o d zieży d la p a rty z a n tó w . A k c ja z a k o ń c z y ła się p o w o d z en ie m . D o k o n a n o r e k w iz y c ji ró ż n y c h m a te ria łó w z n a jd u ją c y c h się w s k le p ie . I n n y p a tro l, dow o d zo n y p rz e z „ W ik to ra ” w te j m ie jsco w o śc i i w ty m sam y m d n iu , d o k o n a ł w y sa d z e n ia m o s tk u n a szosie za M u sz a k am i. R ó w n ież w ty m d n iu w m ie jsco w o śc i Z ag rzew o , p o w ia t n id z ic k i, p a tro l p a rty z a n c k i d o w o d zo n y p rz e z „ B u rz ę ”, s p a lił k ilk a sto g ó w s ia n a i sło m y z z a p a s ó w w o js k o w y c h 27.

W m a rc u 1944 r. d o k o n a n o w y p a d u do K ro k o w a , p ow . n id z ic k i, w c elu z d o b y cia b ro n i. W s k ła d p a tro lu p a rty z a n c k ie g o w c h o d zili: M iec z y sław S zczep k o w sk i „ B e to n ”, Z a c h e u sz N o w o w ie jsk i „ Je ż ”, S. Ż e b ro w s k i „ Z a ją c ”, L e o n U z d o w sk i „ Ł a b ę d ź ” o ra z je d e n ż o łn ie rz n ie z id e n ty fik o w a n y . P a tro le m d o w o d ził Z a c h e u sz N o w o w ie jsk i „ Je ż ” . A k c ję w y m ie rz o n o p rz e c iw le śn ik o w i n ie m ie c k ie m u , u k tó re g o z n a j d o w a ło się sp o ro b ro n i. W y p ad z ak o ń c z y ł s ię p o ło w ic z n y m s u k c e se m , g d y ż n a d ro dze do w si n a tk n ię to się n a p a tro l W e h rm a c h tu , doszło do s trz e la n in y , w w y n ik u m u n t I I ” . J e d e n z n ic h n o sił p s e u d o n im „ C ie ń ”, a d ru g i „ P o k rz y w k a ”. O p ró c z teg o w o d d z ia le b y ło 2 N iem có w , d e z e rte ró w z W e h r m a c h tu o ra z około 10 p a rty z a n tó w o n ie u s ta lo n y c h n a z w is k a c h , „ L e w ” (P o lak z W e h r m a c h tu ), „ T y g ry s ” (R o sjan in z obozu jen ie ck ie g o ) i je d e n U k ra in ie c .

26 R e la c ja S te fa n a R u d z i ń s k i e g o (z b io ry a u to ra ). 27 Ib id e m .

(10)

k tó r e j z g in ę ło d w ó ch ż o łn ie r z y n ie m ie c k ic h . J e d y n ą b ro n ią , ja k ą z d o b y to , b y ła b ro n z a b r a n a ty m ż o łn ie rz o m 28.

W s ie rp n iu 1944 r. p a tr o l p a rty z a n c k i w sk ła d z ie „ Je ż ”, d o w ó d c a p a tro lu , „ W ie rz b a ”, „ Ł a b ę d ź ”, „ M u r” o ra z „ B e to n ” d o k o n a ł w y p a d u do w si P io tro w ic e , p o w ia t n id z ic k i, w c elu z d o b y cia ra d ia i b ro n i. O d d z ia ł c h c ia ł się o rie n to w a ć n a b ie żąco, co d z ie je się w W a rsz a w ie (o k res p o w sta n ia ) o ra z n a in n y c h fr o n ta c h . A k c ja z ak o ń c z y ła się p o w o d z en ie m . R ad io i b ro ń z a b ra n o u N ie m c a B ro n is ła w a S z y m a ń sk ieg o 2a.

J e s ie n ią 1944 r. z a p a d ła d e c y z ja w y s a d z e n ia to ró w k o le jo w y c h w re jo n ie m ie jsco w o śc i M u szak i. Do p a tr o lu d y w e rsy jn e g o , k tó ry m d o w o d z ił Z a c h e u sz N o w o w ie jsk i „ Je ż ” , z o sta li w y z n a c z e n i A d a m C za p lic k i „ T o rp e d a ” , „ L e w ” o ra z d w ó ch R o sja n , b ę d ą c y c h w o d d z ia le. E k s p lo z ji m ia n o d o k o n a ć w m o m e n c ie p rz e b ie g u p o c ią g u w o jsk o w e g o (tr a s a N id zica — W ie lb a rk ). In f o r m a c ji w y w ia d o w c z y c h s ta c ji k o le jo w e j w M u sz a k a c h d o sta rc z a ł S tę p ie ń z J a n o w a p rz e z s w o je g o s z w a g ra , N ie m ca, ta m p ra c u ją c e g o . A k c ja n ie u d a ła się; p o d c za s m a n ip u la c ji z a p ło n e m n a s tą p ił w y b u c h , w czasie k tó re g o z o sta li r a n n i p ra w ie w sz y scy p a r ty z a n c i, co sp o w o d o w a ło o d w o ła n ie a k c j i 30.

W s ie r p n iu 1944 r. p a tro l p a rty z a n c k i, w s k ła d k tó re g o w c h o d zili A d a m C z a p lic k i „ T o rp e d a ” i trz e c h in n y c h p a rty z a n tó w , p o d d o w ó d z tw e m Z a c h e u sz a N o w o w ie jsk ie g o „ J e ż a ” d o k o n a ł w y p a d u d o w si G ra b o w o , p o w ia t n id z ic k i, w celu z d o b y c ia b ro n i, u m u n d u ro w a n ia i b ie liz n y . A k c ja z ak o ń c z y ła się p o w o d z en ie m .

W ty m ż e m ie s ią c u p a tr o l p a rty z a n c k i, d o w o d zo n y p rz e z „ J e ż a ”, d o k o n a ł w y p a d u do w si P ę c zk i, p o w ia t n id z ic k i, w celu z lik w id o w a n ia M a k s y m a , N ie m c a c y w iln e g o i a k ty w is ty N S D A P , k tó ry z n ę c a ł się n a d P o la k a m i. N ie m c a z a b ito o ra z ro z b ro jo n o d w ó c h ż o łn ie rz y n ie m ie c k ic h . P o te j a k c j i a r e sz to w a n o w ie lu lu d z i w p o b lis k ie j w si p o lsk ie j G ie w a rty . P o p rz e s łu c h a n iu ro z b ro jo n y c h ż o łn ie rz y , k tó rz y zez n a li, że p a rty z a n c i b y li R o s ja n a m i i A n g lik a m i, g d y ż w ty c h ję z y k a c h m ó w ili, a re s z to w a n y c h zw o ln io n o .

W p a ź d z ie rn ik u 1944 r. p a tr o l p a rty z a n c k i w s k ła d z ie : „L eo n U z d o w sk i „ Ł a b ę d ź ’,’ „ B rzo z a ”, Z y g m u n t P io trk o w s k i „ M u r” , S ta n is ła w B o rz u c h o w s k i „ N ied ź w ie d ź ” o ra z je d e n ż o łn ie rz n ie z id e n ty fik o w a n y , d o k o n a ł w y p ra w y do w si M o tk i, p o w ia t n i d zick i, w celu z d o b y cia b ro n i i u m u n d u ro w a n ia . B ro ń b y ła u c y w iln e g o N iem ca. D o n ió sł o ty m p r a c u ją c y u n ieg o ro b o tn ik J a n M o rc zy ń sk i. A k c ja u d a ła się. D o w ó d c ą p a tr o lu b y ł S ta n is ła w B o rz u c h o w s k i „ N ie d ź w ie d ź ”.

P o m im o ty c h a k c ji, ja k p o d a je w s w o je j r e la c ji d o w ó d c a o d d z ia łu „ W ik to r” : „W ielu lu d z i w o d d z ia le by ło n ie z ad o w o lo n y c h , że o d d z ia ł d o k o n y w a ł sto su n k o w o m a ło w y p a d ó w z b ro n ią w rę k u . In s tr u k c je «góry» b y ły , a b y o d d z ia ł n ie w a lcz y ł « na p e łn y m ro z ru c h u » . P o le c o n o lik w id o w a ć szp ic ló w i c h ro n ić lu d z i. O d d z iał b y ł ro d z a je m p rz e c h o w a ln i d la s p a lo n y c h i śc ig a n y c h . Z a d a n ia w y z n a c z a łe m ja . Z o b  w o d u n ie d a w a n o w ty m w z g lęd z ie ro z k a z ó w .” 31 O d d z i a ł „ Ł o w c y ” ( „ R a b a n a ”) O d d z ia ł p a r ty z a n c k i A K „ Ł o w c y ” p o w s ta ł w c z e rw c u 1944 r. w p o d o b n y c h o k o lic z n o śc ia ch , j a k d z ia ła ją c y n a d ru g im k o ń c u p o w ia tu p rz a sn y s k ie g o o d d z ia ł A K 28 R e la c ja L e o n a U z d o w s k i e g o (z b io ry a u to ra ). 29 R e la c ja H e n ry k a Ż m i j e w s k i e g o (z b io ry a u to ra ). 30 R e la c ja L e o n a U z d o w s k i e g o i A d a m a C z a p l i c k i e g o (z b io ry a u to ra ). 31 R e la c ja L e o n a U z d o w s k i e g o , S te fa n a R u d z i ń s k i e g o , H e n ry k a Ż m i j e w s k i e g o i S ta n is ła w a B o r z u c h o w s k i e g o (z b io ry a u to ra ).

(11)

„ W ik to ra ”. T w o rz y li go lu d z ie „ s p a le n i” 32. P ie rw s z y m z p a r ty z a n tó w d u żeg o p o te m o d d z ia łu „ Ł o w c y ” b y ł R y sz a rd Ż b ik o w sk i „ S k ib a ” , z P rz a s n y sz a , ż o łn ie rz g ru p y d y w e rs y jn e j (K ed y w u ) O b w o d u . M u sia ł o n u c ie k a ć w z w ią z k u z n ie u d a n ą p ró b ą lik w id a c ji szp icla k o n fid e n ta n ie m ie ck ieg o J ó z e fa S lu b o w sk ie g o w P r z a s n y s z u 3I. Po n ie u d a n e j a k c ji „ S k ib a ”, o strz eż o n y p rz e z S ta n is ła w a G ó rsk ie g o „ T o rfa ”, o m a ją c y m n a s tą p ić je g o a re sz to w a n iu , z o sta ł s k ie ro w a n y do le śn icz ó w k i U śc ia n e k , g dzie s p o tk a ł się ze sw o im d o w ó d cą K e d y w u p o w ia tu p rz a sn y s k ie g o , I-Ien ry k iem K ie rz - k o w sk im „ R a b a n e m ”. W p o ło w ie c z e rw c a do le śn ic z ó w k i p rz y s z li d a lsi „ s p a le n i” : T a d e u sz C h o d k o w sk i „ K a rta c z ”, z P r z a s n y s z a o ra z A n to n i Ł o ś „ T u r”. P o z a U śc ia n - k iem , n a s tę p n y m m ie js c e m p o s to ju fo rm u ją c e g o s ię o d d z ia łu b y ł dom S ta n is ła w a K ra je w s k ie g o „ K ru k a ” w K ru k o w ie . W z w ią z k u z b ra k ie m b ro n i, „ R a b a n ” z a r z ą d z ił o d k o p a n ie je d n e g o z m a g a z y n ó w , p o zo stałeg o n a ty m te re n ie po d z ia ła ją c e j p rz e d w y b u c h e m w o jn y o rg a n iz a c ji K .7 .34. M a g a z y n e k te n m ie ś c ił s ię n a c m e n ta rz u w Z a re m b a c h . Z m a g a z y n u w y d o b y to p o je m n ik z a w ie ra ją c y 10 k g tro t y lu , lo n t z w y k ły , p ro c h , sp ło n k i i s cy z o ry k . Jesz cz e p o d c za s p o b y tu w K ru k o w ie „ R a b a n ” z o sta ł p o w ia d o m io n y o u cieczce w ię źn ió w z w ię z ie n ia p rz a sn y sk ie g o . U c iec z k a n a s tą p i ła 28 c z e rw c a 1944 r. W ięźn io m ty m po z a k o ń c z e n iu ś le d z tw a g ro z iła z sy łk a do o b o z u 35. N ie w sz y scy z ty c h , k tó rz y u c ie k li, p o szli do p a rty z a n tk i. P o d ro d ze o d łą c zy ł się od g ru p y D o m a ń sk i z D ęb in , A m bo, Ig n a c y J a z o w s k i i N o s a r z e w s k i30. D a w n i w ię źn io w ie o ra z o d d z ia łe k „ R a b a n a ” z o sta li z g ru p o w a n i n a w y sp ie B yk, l e żącej w w id ła c h k o ry ta rz e k i O rz y c a, p rz e p ły w a ją c e g o p rz e z b a g n iste te re n y . W y s p a b y ła p o ło żo n a m ię d z y w sia m i P o ło ń , M ało w icz i O lsze w k a . N a w y sp ie s ta ły b u d y n k i o p u szczo n eg o g o sp o d a r stw a . B yło to s to su n k o w o b e zp iec z n e m ie js c e na k r y jó w k ę d la p a rty z a n tó w (u ży w ali je j ró w n ie ż p o w sta ń c y w 1863 r.). D o w ó d ca o d d z ia łu H e n ry k K ie rz k o w sk i „ R a b a n ” , po n a b ra n iu sił p rz e z w ię źn ió w , z a rz ą d z ił ic h p rz e sz k o le n ie i z o rg a n iz o w a ł o d d z ia ł p a rty z a n c k i, p r z y d z ie la ją c k a ż d e m u s to so w n e f u n k c j e 3?.

W z w ią z k u z p e n e t r a c ją te re n u p rz e z N iem có w , o d d z ia ł m u s ia ł o p u ścić w y g o d n ą b a zę i p rz e rz u c ił się aż za rz e k ę O m u le w w la sy , n ie d a le k o w si S u ro w o . P o m o c w z a o p a trz e n iu o trz y m y w a ł w ó w czas z p o w ia tu o stro łę c k ieg o . Ż y w n o ść i in fo rm a c je d o s ta r c z a ł „ R a k ”. W re jo n ie ty m o d d z ia ł p rz e b y w a ł n ie d łu g o , g d y ż p o ja w ił się ta m

32 R e la c ja J ó z e fa M a s a l s k i e g o , E u g e n iu sz a K o w a l s k i e g o , A le k s a n d ra D r w ę c k i e g o , R y s z a rd a Ż b i k o w s k i e g o , S ta n is ła w a R o ż k a i A n to n ie g o N i k s i ń s k i e g o (z b io ry a u to ra ).

33 R e la c ja R y sz a rd a Ż b i k o w s k i e g o (z b io ry a u t o r a ) ; R. J u s z k i e w i c z ,

O d d zia ł p a r ty z a n c k i „ Ł o w c y ", W ro c ła w sk i T y g o d n ik K a to lik ó w , 1972, n r 45.

34 Z a k o n s p iro w a n a o rg a n iz a c ja „K .7” z o sta ła stw o rz o n a w 1939 r. d la celó w d y w e rs y jn y c h p rz e c iw k o N ie m c o m n a w y p a d e k o p a n o w a n ia te re n ó w p o g ra n ic z n y c h p a ń s tw a p o lsk ie g o p rz e z n ie p rz y ja c ie la . O d lic z b y osób, b ę d ą c y c h s z ta b e m k ie r o w n ic z y m (K o m ite t S ied m iu ), n a z w a n o o rg a n iz a c ję K .7 (por. W. P o b ó g - M a l i n o w - s k i , N a jn o w sz a h isto ria p o lity c zn a P o lsk i, L o n d y n I960, t. 2, ss. 118 i 119; M. T u r  l e j s k a , P o c z ą te k k o n sp ir a c ji, P o lity k a , 1964, n r 46; R e la c ja Z y g m u n ta S t e f a ń  s k i e g o , A rc h iw u m W IH , sy g n . H /2/60; R. J u s z k i e w i c z , P o g ra n ic ze p ó łn o c  n eg o M a z o w sz a w p r z e d e d n iu w y b u c h u I I w o jn y ś w ia to w e j, N o ta tk i P ło c k ie , 1970, n r 5. 35 R e la c ja J ó z e fa M a s a l s k i e g o , E u g e n iu sz a K o w a l s k i e g o i A le k s a n d ra D r w ę c k i e g o (zb io ry a u to ra ).

36 Z o s ta ł on s c h w y ta n y w lis to p a d z ie 1944 r., o k ru tn ie p o b ity i n a ła ń c u c h u d o p ro w a d z o n y do w ię z ie n ia w P rz a s n y sz u . R e la c ja I r e n y L i s z e w s k i e j (zb io ry a u to ra ).

(12)

in n y , s iln y o d d z ia ł p a rty z a n c k i Λ Κ , k tó ry z a c h o w y w a ł się z b y t g ło śn o , co gro ziło p a c y f ik a c ją t e r e n u i is tn ie n iu o d d z ia łu „ R a b a n a ”. O d d z iał „ R a b a n a ” b y ł u z b ro jo n y ty lk o w je d e n k a r a b in , p is to le t p a ra b e llu m , s ió d e m k ę b e lg ijs k ą , p ią tk ę , k o lt, 3 g r a n a ty i n ie w ie lk ą ilość a m u n ic ji. O d d z ia ł p rz e n ió sł się n a s tę p n ie do la s ó w P o śc ień . W czasie p o b y tu w ty c h la sa c h „ R a b a n ” o trz y m a ł in fo rm a c je , że m o ż n a s to su n k o w o ła tw o z d o b y ć b ro ń u N iem ca F r y d e r y k a B lu m e n s te in a , m ie s z k a ją c e g o n a k o lo n ii w si M ą c ic e -T rz c ia n k a (R u h d o rf), p ow . szc z y cień sk i, le ż ąc e j w o d le g ło ści 3 k m od g ra n ic y . B y ło to w p ie rw s z e j p o ło w ie lip c a 1944 r. Z a p a d ła d e cy z ja , a b y p ó jść po s y g n a liz o w a n ą b ro ń do P r u s W sc h o d n ic h o ra z odzież d la p a rty z a n tó w . Do a k c ji z o sta li w y z n ac z en i R y sz a rd Ż b ik o w sk i „ S k ib a ”, T a d e u sz C h o d k o w sk i „ K a r ta c z ” , A n to n i Ł o ś „ T o rf”, J ó z e f M a sa lsk i „ P ła sz c z ” , E u g e n iu sz K o w a lsk i „ Ś r u b a ”, F r a n ciszek A d a m k ie w ic z „ P io ru n ” , E u g e n iu sz M ro k o w sk i „ G ro m ” , S te fa n K isze l „ K o ło ”, Ir e n e u s z S k o n ie c z n y „ A g re s t”, B ro n is ła w P a w lu k „ Ś w it” i jesz c z e trz e c h p a r t y z a n tó w o n ie u s ta lo n y c h n a z w is k a c h 38. O d d z iał d o w o d z o n y p rz e z „ R a b a n a ” z a o p a trz o n y b y ł w 4 sz tu k i b ro n i, 3 g r a n a ty , k ilk a l a ta r e k e le k try c z n y c h o ra z k ije .

P rz e w o d n ik ie m b y ł F e lik s S z to lf z K ru k o w a . O godz. 1,00 w n o cy p a rty z a n c i w d a rli się do d o m u N ie m c a, s te r ro ry z o w a li d w ó c h z n ic h i z a b r a li 3 d u b e ltó w k i, d ry lin g , s z tu c e r, d w a p is to le ty i n ieco a m u n ic ji. O p u sz c z ają c n ie m ie c k ą z ag ro d ę, o b y d w u N ie m c ó w z a m k n ię to p o d k lu c z e m w k o m ó rc e . P o f o rso w n y m m a rs z u o d d z ia ł z n a la z ł się w o k o lic y K ru k o w a . T a m p a rty z a n c i z o rie n to w a li się, że są ścig a n i p rz e z ż a n d a rm ó w n a sam o c h o d a c h . P o śc ig o k a z a ł się j e d n a k n ie sk u te c z n y , gd y ż p a r ty z a n c i szli do sw o jeg o m ie js c a p o s to ju n a p rz e ła j, p rz e z s y p k ie p ia s k i i b e zd ro ża te g o re jo n u , g d z ie sam o c h o d y e k s p e d y c ji p o ścig o w e j n ie m o g ły się p rz e d rz e ć . J a k p o te m u stalo n o , ś c ig a ją c y m i b y li ż a n d a rm i z W ie lb a rk a , C h o rz el i Z a r ą b 39.

P o te j a k c ji o d d z ia ł z m ie n ił le ż e i p rz e n ió sł s ię do o k o lic B a ra n o w a , z a trz y m u ją c się n a d łu ż sz y p o b y t w la s a c h w si D y n a k . N a s tę p n ie p o w ró c ił n a w y sp ę B yk, s k ą d p o d k o m e n d ą „ R a b a n a ” d o k o n a n o d ru g ie j w y p r a w y do P r u s W sc h o d n ic h . Z a k o ń c z y ła się o n a p o ło w ic z n y m su k ce sem , g d y ż w e w sia c h o k o lic z n y ch p o ja w iły się n ie sp o d z ie w a n ie o d d z ia ły w o j s k a 40.

W s ie r p n iu o d d z ia ł p rz e n ió sł s ię w o k o lice w si U la lo w o -K o b y la k i. T a m d o łą c zy li do n ieg o n o w i ż o łn ie rz e „ P ie ń ” — K a z im ie rz M y śk ze w si Z a rę b y i „ J e s io n ” — J a k u b M iec z n ik o w sk i z P o ł o n i 41. Z c h w ilą o g ło sze n ia p rz y g o to w a ń d o a k c ji „B u r z a ”, j a k ą m ia ły w y k o n y w a ć o d d z ia ły A K , n a te re n ie całeg o k r a j u ro z p o c zę ły się g o rą c zk o w e p rz y g o to w a n ia . O d d z iał z o sta ł je d n o lic ie u m u n d u r o w a n y . W szy scy ż o ł n ie rz e o trz y m a li b ia ło -c z e rw o n e o p a sk i. W m a g a z y n a c h s z y k o w a n o z a p a s y ż y w n ości. R o ln ik o m r e k w iro w a n o tu c z n ik i, za k tó re d o b rz e p ła c o n o , a m ię so solono w b e cz k a c h . D la w ła d z n ie m ie c k ic h ro ln ic y o trz y m y w a li o d p o w ie d n ie p ism o o r e k w iz y c ji z w ie r z ą t p rz e z p a rty z a n tó w . O d d z iał r o z ra s ta ł się z d n ia n a d z ie ń . Z e w szą d p rz y b y w a li „ s p a le n i” i „ n ie s p a le n i”. Z P r z a s n y s z a i C ze rn ic p rz y s z li w ó w czas do o d d z ia łu : „ P rz e b ó j” — S ta n is ła w R o żek , „ T y g ry s ” — T a d e u sz Z e m b rz u s k i, „M io ta c z ” — B ro n is ła w K isze l, „ R o la n d ”, „ N o se k ” — F r a n c is z e k D ą b ro w a , Ś w is ta k , 38 R e la c ja R y s z a rd a Ż b i k o w s k i e g o , H e le n y K o s t r z e w y i B ro n is ła w a P a w 1 u к a (z b io ry a u to ra ). 39 R e la c ja R y s z a rd a Ż b i k o w s k i e g o , u c z e s tn ik a w y p a d u do P r u s , z n a jd u je p o tw ie rd z e n ie w re la c ja c h H e le n y K o s t r z e w y i M a k s y m ilia n a G ą s i e w s k i e - g o, p ra c u ją c y c h u B lu m e n s te in a (zb io ry a u to ra ). 40 R e la c ja S ta n is ła w a R o ż k a i R y s z a rd a Ż b i k o w s k i e g o (z b io ry a u to ra ). 41 „ J e s io n ” u c ie k ł z p o s te r u n k u ż a n d a r m e r ii w J e d n o r o ż c u w c za sie p rz e s łu c h a n ia go p rz e z k o m e n d a n ta p o s te r u n k u — R o w k a.

(13)

„ L is te k ” , a z K r a s iń c a — „ L u b c z y k ” , „ O rd o n ”, „ G ra n it" , „Ż b ik ", „W ąż" i w ie lu in n y c h . P o k ró tk im p o b y c ie o d d z ia łu w re jo n ie w si U la to w o -K o b y la k i, p rz e n ió sł się on do la só w n a d le ś n ic tw a P rz e jm y . O d d z iał „ R a b a n a ” n o sił p o c zą tk o w o h a r c e rsk ie n a z w y „ G a j” o ra z „Ł o w cy le ś n i”, p o te m zaś o fic ja ln ą n a z w ę I I p lu to n u 2 p p A K M iń sk M a z o w ie c k i42.

P o le c e n ie p rz e p ro w a d z e n ia ro z p o z n a n ia n a m ie js c u o trz y m a ł E u g e n iu sz B arcz a k , ż o łn ie rz A K , p ra c o w n ik fir m y O tto n a H e illa , m a ją c e j sw o je m a g a z y n y w M ch o w ie (m iasteczk o w o jsk o w e n a te re n ie p o lig o n u w o jsk o w e g o w p o w iecie p rz a sn y sk im ). R o zp o z n a n ie B a rc z a k a m ó w iło , że is tn ie ją m o żliw o ści z d o b y cia b ro n i. W sw o im m e ld u n k u n a d e s ła ł szczeg ó ło w y szk ic te r e n u o ra z b a ra k ó w . D o w ó d cą te j a k c ji zo sta ł R y sz a rd Ż b ik o w sk i „ S k ib a ”. P o z a p o z n a n iu się z in fo r m a c ja m i B a rc z a k a , d o b ra ł so b ie p ię c iu ż o łn ie rz y („ K a rta c z a ” , „ T y g ry s a ”, „ O rd o n a ”, „ L u b c z y k a ” i „W ol neg o ”). A k c ję ro zp o częto n iezw ło czn ie. P o p o d e jśc iu do b a ra k ó w n a o d leg ło ść 30 m, g ru p a zac z ę ła p rz e m y k a ć się b liż e j p ły tk im ro w e m . W od leg ło ści około 150 m od celu o p e ra c ji (m a g a z y n z b ro n ią ) z o sta ł o d d a n y s trz a ł sp o d s te r ty , s to ją c e j o p o d al i k to ś z aczął u c ie k ać . O k azało się, że b y ł to ż o łn ie rz n ie m ie c k i, s to ją c y n a czu jce. S tr z a ł z a a la rm o w a ł w o jsk o k o n c e n tru ją c e się w M ch o w ie i o k o licy , p rz e d e w sz y s t k im zaś s ta c jo n u ją c e ta m czołgi. „ S k ib a " z ad e c y d o w a ł k o n ty n u o w a n ie a k c ji, w y ch o d ząc z z ało że n ia , że p o w sta łe zam iesz an ie m oże b y ć d la p a rty z a n tó w k o rz y s tn e , s ą z re sz tą i ta k o to c z en i p rz e z czołgi, k tó r e w y sz ły w te re n , a w o jsk o p rz y jm ie p ra w d o p o d o b n ie p o zy cję o b ro n n ą . R o zu m o w a n ie to, a c z k o lw ie k ry z y k o w n e , o k ą za ło się słu sz n e . P a rty z a n c i p o s u w a ją c się d a le j ro w e m , d o ta rli do k rz a k ó w , g dzie E u g e n iu sz B a rc z a k zg o d n ie z u m o w ą , u k r y ł s k ra d z io n e z b a r a k u k a ra b in y . R esz tę k a r a b in ó w z a b ra n o z b a ra k u , g d z ie s ta ły w s to ja k a c h (w s u m ie 16), ja k ró w n ie ż 60 косу, k ilk a p a r ła d o w n ic o ra z 300 s z tu k a m u n ic ji. Do b a r a k u ż o łn ie rz e „ S k ib y " w eszli p rz e z o tw a rte o k n a (o tw o rzy ł je u p rz e d n io B arcz a k ). A k c ję tę w y k o n a n o b a rd z o s p ra w n ie i cicho. W a rto w n ik n ie m ie c k i z d ru g ie j s tro n y b a r a k u n ie w ie d z ia ł n a w e t, że w s trz e ż o n y m p rz e z n ieg o o b ie k c ie są p a rty z a n c i. O d d z iał w y c o fa ł się szczęśliw ie in n ą d ro g ą . W ra c a ją c , p a rty z a n c i „ S k ib y ” n a tk n ę li się n a in n y o d d z ia łek żo łn ie rz y A K , p ro w a d z o n y do „ R a b a n a ” p rz e z „ O rlik a ” — S te f a n a K o ło d z ie jsk ie g o . Z d o b y ta b ro ń w y b itn ie p rz y c z y n iła się do w z m o cn ien ia o d d z ia łó w „Ł o w có w le ś n y c h ”. B y ła to w z o ro w o p rz e p ro w a d z o n a a k c ja . O sią g n ię to s u k c e s b ez s t r a t w ła sn y c h . W o s ta tn ic h d n ia c h lip c a d o k o n y w a ł in s p e k c ji o d d z ia łu k o m e n d a n t obw o d u p rz a sn y s k ie g o A K — S ta n is ła w W ie rz b o w sk i „ D ęb o ró g ”.

In n y w y p a d w c elu zd o b y cia b ro n i z o sta ł d o k o n a n y p rz e z d w u n a sto o so b o w ą g ru p ę p a rty z a n c k ą w o k o lic a ch W ie lb a rk a (w ieś T rz c ia n k a ). W y p a d p ro w a d z ił A n to n i N ik s iń sk i „ R o la ” . R ó w n ież ta a k c ja n a le ż a ła do u d a n y c h 4*.

D ow ódcą p a rty z a n c k ie g o o d d z ia łu z p o w ia tu p rz a sn y s k ie g o z o sta ł m ia n o w a n y A n to n i N ik s iń sk i „ M a rs ”, „ R o la ” u . W k ró tc e o d w o ła n o go do in n y c h z a d a ń ; po n im o b ją ł d o w ó d z tw o H e n ry k K ie rz k o w sk i „ R a b a n ”. O d d z iał lic z y ł w ó w cz a s 40 ż o łn ie rz y , p o n a d to w s k ła d jeg o w c h o d z iła s p e c ja ln a d y w e r s y jn a d ru ż y n a , w y ło n io n a j e szcze w o k re s ie o sta tn ie g o p o b y tu n a w y sp ie B y k . D o w ó d cą g r u p y s p e c ja ln e j z o sta ł 42 R e la c ja S ta n is ła w a R o ż k a , A n to n ie g o N i k s i ń s k i e g o i R y s z a rd a Ż b i k o w s k i e g o (zb io ry a u to ra ).

48 M a k s y m ilia n G ą s o w s k i , p r a c u ją c y u n a p a d n ię te g o N ie m c a A u g u sty n a O p e n ch o w sk ie g o ja k o ro b o tn ik r o ln y p o d a je , że „ p a rty z a n c i z a b r a li w ie le b ro n i i k o ż u ch y (z b io ry a u to ra ).

44 R e la c ja A n to n ie g o N i k s i ń s k i e g o , S ta n is ła w a R o ż k a o ra z S ta n is ła w a S o l i w o d z k i e g o (z b io ry a u to ra ).

(14)

Rye. 1. K o n sta n ty N a c h tig a l, ps. „ B ą k ’' R ye. 2. K o n s ta n c ja N a c h tig a l, m a łż o n -— „ o jc iec ” o d d z ia łu p a rty z a n c k ie g o ka K o n sta n te g o , „ m a tk a ” o d d z ia łu „ W ik to ra ”. Z b io ry w ła sn e a u to r a „ W ik to ra ” i z a o p a trz e n io w ie c o d d z ia łu .

Z b io ry w ła sn e a u to r a

Ryc. 3. C zło n k o w ie o d d z ia łu p a rty z a n c k ie g o H e n ry k a K ie rz k o w sk ie g o „ R a b a n a ” p o d czas o b ia d u . R o k 1944. Z b io ry w ła s n e a u to r a