Grygier, Tadeusz
Źródła archiwalne do dziejów Prus
Wschodnich okresu nazistowskiego
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 545-587
T A D E U S Z G R Y G I E R
ŹRÓDŁA ARCHIWALNE DO DZIEJÓW PRUS WSCHODNICH
OKRESU NAZISTOWSKIEGO
U W A G I W S T Ę P N E
Z asób źró d ło w y W o jew ó d zk ieg o A rc h iw u m P a ń stw o w e g o w O lsz ty n ie d la o k re s u n a z isto w s k ie g o w y k a z u je zn ac z n e lu k i. S tą d je d n y m z g łó w n y c h z a d a ń a rc h iw isty w in n o b y ć w y p e łn ie n ie ty c h lu k . W z w ią z k u z ty m O lsz ty ń sk ie A rc h iw u m po cząw szy o d 1950 r. p o d ję ło z a d a n ia d o k u m e n ta c y jn e — czy n n o ści te c h n ic z n e d o k u m e n ta c ji o ra z d z ia łaln o ść d o k u m e n ta c y jn ą к D la w y k o n a n ia ty c h z a d a ń s ta r a n o s ię ro z w ią za ć c z te ry z asa d n ic ze s p ra w y o rg a n iz a c y jn e A rc h iw u m : 1) a k ty w n e j d z ia łaln o śc i d o k u m e n ta c y jn e j, u m o ż liw ia ją c e j s k o ry g o w a n ie je d n o stro n n o śc i ró ż n y c h g ru p a rc h iw a lii; 2) u ję c ia i z e b ra n ia m o ż liw ie w sz y s tk ic h d ru k ó w n a z isto w sk ic h o ra z o p o zy cji n a z i s to w s k ie j; 3) s c e n tra liz o w a n ia ro z p ro sz o n eg o m a te r ia łu , w re sz c ie 4) z m ia n p rz e p isó w o u d o s tę p n ia n iu a rc h iw a lió w . O ls z ty ń s k ie A rc h iw u m częściow o z a d a n ia te w y p e łn iło ; n ie m n ie j je s t jeszcze w ie le s p r a w w y m a g a ją c y c h o rg a n iz a c y jn e g o ro z w ią z a n ia i u ję cia.
Z u w ag i n a s ta n b azy ź ró d ło w e j do o k re s u 1933— 1945 z n a jd u ją c e j się w A rc h i w u m O lsz ty ń sk im in fo r m a c ja n in ie js z a u ję ta z o sta ła p rz y u w z g lę d n ie n iu d w ó ch a s p e k tó w : I. O gó ln ej s y tu a c ji źró d ło w e j do o m a w ia n eg o o k re su ; II . O m ó w ie n ia p o szczeg ó l n y c h g ru p zesp o łó w a rc h iw a ln y c h (in fo rm a c ja a rc h iw a ln a ). U ję cie d o k u m e n ta c y jn e w y d a je się k o n ie c z n e z u w a g i n a is tn ie ją c e w A rc h iw u m O ls z ty ń s k im zb io ry d o k u m e n ta c ji w sp ó łcz e sn e j o raz n a f a k t z n ac z n y c h z a n ie d b a ń b iu ro w o ś c i i z a rz ą d u a k ta m i w a d m in is tra c ji n a z isto w sk ie j. Z a n ie d b a n ia t e u z e w n ę trz 1 T . G r y g i e r , D o k u m e n ta c ja w sp ó łc z e s n a w o je w ó d z tw a o ls z ty ń s k ie g o , K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie , 1964, z. 4, ss. 520— 530 o ra z M. W o lf i H. S c h m i t z, Q u e lle n z u r G e sc h ic h te d e r J a h re 1930— 1950 in d e n A r c h iv e n — U b e r lie fe r u n g s lü c k e n — E r g ä n z u n g s m ö g lic h k e ite n , D e r A rc h iv a r, 1969, H . 2, ss. 129— 136. D o ty c h c za s n ie p rz e d sta w io n o w l i te r a tu r z e p o ls k ie j p e łn e j in fo r m a c ji o zaso b ie a r c h iw a l n y m d o ty c z ąc y m P r u s W sc h o d n ic h w ic h tr a d y c y jn y c h g ra n ic a c h o ra z z w łą c z o n y m i d o n ic h o b s z a ra m i o k u p o w a n e j P o ls k i. W y d a n y p rz e z N a c z e ln ą D y re k c ję A rc h iw ó w P a ń s tw o w y c h ( A r c h iw a ln y B i u le ty n I n fo r m a c y jn y — M a te r ia ły a rc h iw a ln e z o k re s u I I w o jn y ś w ia to w e j, W a rsz a w a 1956, ss. 216 o g ra n ic z a się do in fo r m a c ji (n a s. 164)
o trz e c h z esp o łach a rc h iw a ln y c h d o ty c z ąc y c h P r u s W sc h o d n ic h o ra z (na s. 201) o trz e c h z esp o łach d o ty c z ąc y c h r e je n c ji b ia ło s to c k ie j. D ro b n e in fo rm a c je p o d a w a n e w o p ra c o w a n ia c h d o ty c z ąc y c h z a g a d n ie ń P r u s W sc h o d n ic h , o g ra n ic z a ją się je d n a k ż e do o g ó ln e j c h a r a k t e r y s ty k i z b io ró w a rc h iw a ln y c h , p rz e d e w s z y s tk im p o d staw o w e g o z b io ru do h is to rii P r u s W sc h o d n ic h do 1939 r. re p re z e n tu ją c e g o p o ls k i p u n k t w id z e n ia , ja k im j e s t z esp ó ł M in is te r s tw a S p r a w Z a g ra n ic z n y c h w W a rsz a w ie , p rz e c h o w y w a n y w A rc h iw u m A k t N o w y ch w W a rsz a w ie . O sta tn io ta k ą o g ó ln ą c h a r a k t e r y s ty k ę p o d a ł w e w s tę p ie C. M a d a j c z y k , P o lity k a I I I R z e s z y w o k u p o w a n e j P olsce, W a rsz a w a 1970, t. 1, ss. 10— 12. 35. K o m u n i k ? t y
546
n ia ją się p rz e d e w sz y s tk im w ty tu la tu r z e a k t i w o lu m in ó w . O tóż ty tu ły w o lu m in ó w a k to w y c h n ie o d p o w ia d a ją z a w a rto ś c i tre ś c io w e j p ism w n ic h z a w a rty c h . C zęsto p o d n ie p o z o rn y m i, n ic n ie z n ac z ą cy m i ty tu ła m i z n a j d u ją się w a ż n e m a te ria ły ; a le i od w ro tn ie , z d a r z a ją się fa k ty , żc w ie le m ó w ią c y ty t u ł a k tu czy fa s c y k u łu n ie z a w ie ra ż a d n y c h is to tn y c h m a te ria łó w , alb o p o szczeg ó ln e p is m a d o ty czą z u p e łn ie in n e j s p r a w y . W e w n ę trz n e w y m ie sz a n ie je d n o s te k a rc h iw a ln y c h je s t dość z n aczn e.
I . O G Ó L N Y S T A N Z A S O B U A K T O W E G O A D M I N I S T R A C J I P A Ń S T W O W E J , W O J S K O W E J , P A R T Y J N E J ( N S D A P ) I I N N Y C H O R G A N I Z A C J I
Z n a c z n e lu k i ź ró d ło w e w zaso b ie a k to w y m o k re s u 1933— 1945 w y n ik ły z w ie lu ró ż n y c h p rz y c zy n . D o n a jb a rd z ie j w id o c zn y c h n a le ż y p rz e d e w sz y s tk im ro z p ro s z e n ie m a te ria łó w a rc h iw a ln y c h p o c ały m św iec ie , co n a s tą p iło p rz e d e w s z y s tk im w la ta c h 1945— 1946. A rc h iw a lia a d m in is tr a c ji n a z isto w s k ie j z n a j d u ją s ię o b e cn ie w ró ż n y c h o ś ro d k a c h a rc h iw a ln y c h n a p rz e s trz e n i od K a lifo rn ii p o p rz e z M o sk w ę, J e ro z o lim ę do N ow ego J o r k u 2. Z p u n k tu w id z e n ia a rc h iw a ln e g o n a jb a rd z ie j b rz e m ie n n y m w s k u t k a c h b y ł je d n a k ż e fa k t, iż do n ie m ie c k ic h a rc h iw ó w p a ń stw o w y c h p rz e d 1945 r. do t a r ły ty lk o a k ta u rz ę d ó w k ra jo w y c h (s a m o rz ą d u p ro w in c jo n a ln e g o ) z n ie sio n y c h w r a m a c h p rz e p ro w a d z o n e j w la ta c h 1934— 1935 n a z isto w s k ie j re f o r m y a d m in is tra c y jn e j u je d n o lic a n ia w ła d z te re n o w y c h (G le ic h sc h a ltu n g ). T y m sa m y m a k ta d a w n e g o s a m o r z ą d u te ry to r ia ln e g o p ro w in c ji s p rz e d 1933 r. p r z e ję te z o sta ły p rz e z a rc h iw a p a ń s tw o w e, m ię d z y in n y m i p rz e z P a ń s tw o w e A rc h iw u m w K ró le w c u . A rc h iw u m O ls z ty ń s k ie p o s ia d a w ięc dość z n ac z n ą g ru p ę zesp o łó w in s ty tu c ji s a m o r z ą c u p ro w in c jo n a ln e g o 3. N a to m ia st a k ta o k tro jo w a n e g o s a m o rz ą d u — D er O b e rp r ä s id e n t-V e r w a ltu n g d es
P r o v in zia lv e r b a n d e s — z ag in ęły , n ie m a ic h a n i w O lsz ty n ie , a n i w d ru g im c e n t r a l
n y m o ś ro d k u a rc h iw a lió w P r u s W sc h o d n ic h , w G e ty n d z e (S ta a tlic h e s A r c h iv la g e r ). T a g ru p a a k t a rc h iw a ln ie je s t s to su n k o w o w a ż n a , gd y ż m im o u s ta w y o ro z s z e rz e n iu u p r a w n ie ń n a c z e ln y c h p re z e só w p ro w in c ji w y d a n e j 15 g ru d n ia 1933 r . 4 sta n o w is k o s a m o rz ą d u p ro w in c jo n a ln e g o w o g ó ln ej a d m in is tra c j i b y ło z n aczn e. C hociaż w r e f o r m ie n a z isto w s k ie j a d m in is tra c ji f u n k c je n a cz e ln e g o p re z e s a p ro w in c ji z o sta ły z n ac z n ie p o szerzo n e, n ie m n ie j z a s tę p u ją c y n a cz e ln e g o p re z e s a p ro w in c ji w k w e stia c h s a m o rz ą d o w y c h s ta r o s ta k r a jo w y (L a n d e s h a u p tm a n n ) o ra z is tn ie ją c a o b o k n a cz e ln e g o p re z e s a R a d a P r o w in c ja ln a (P ro v in z ia lr a t n a m ie js c e d a w n eg o s e jm u p ro w in c jo n a ln e g o ) m ia ły z n ac z n y z a k re s s p ra w do z a ła tw ia n ia , n a p r z y k ła d z d z ie d zin y k u ltu r y , z d ro w ia , o p ie k i sp o łec z n e j, s p ra w m ło d z ie żo w y c h o ra z g o sp o d arcz y c h 5.
O ile a k ta n acz e ln e g o p re z e s a p ro w in c ji z l a t 1933— 1945 z a c h o w a ły się ty lk o 2 R. H o l z h a u s e n , D ie Q u e lle n z u r E r fo r sc h u n g d e s „D r itte n R e ic h e s ”, A rc h i- v a lis c h e Z e its c h rift, B d. 46, 1950, ss. 196—206 o ra z D e r A rc h iv a r , 1955, ss. 161— 174. 3 D o A rc h iw u m O lszty ń sk ie g o d o ta r ła w ła śc iw ie ty lk o część tzw . „ A rc h iw u m H i sto ry c z n e g o ” S a m o rz ą d u P ro w in c jo n a ln e g o . N a to m ia s t „ A rc h iw u m A d m in is tra c y j n e ” tegoż S a m o rz ą d u w czasie e w a k u a c ji w ła d z z K ró le w c a o ra z w c zasie o b lę ż e n ia s to lic y P r u s W sc h o d n ic h u le g ło p ra w ie c a łk o w ite m u zn iszczen iu .
4 G e se tz -S a m m lu n g , 1933, s. 477. N a cz e ln i p re z e s i p ro w in c ji s ta l i s ię s ta ły m i p r z e d s ta w ic ie la m i R z ą d u R zeszy (zob. ro z p o rz ą d z e n ie n r 2 z 27 X I 1934 r. w s p ra w ie n o w e j b u d o w y R zeszy N ie m ie c k ie j — R e ic h s -G e s s tz - B la tt, s. 1190). T y m s a m y m p rz y s łu g iw a ło im tzw . p ra w o s te r o w a n ia (S te u e r u n g s r e c h t), u p ra w n ia ją c e ic h do p o d a w a n ia so b ie p rz e z w sz y s tk ie in s ty tu c je , u rz ę d y i s to w a rz y s z e n ia p u b lic z n o -p ra w - n e szczeg ó ło w y ch in fo r m a c ji (tzw . p ra w o in fo r m a c ji = In fo r m a tio n s r e c h t), u s ta l a n ia d la w sz y s tk ic h u rz ę d ó w i in s ty tu c ji p o d le g łe g o so b ie t e r e n u o g ó ln y c h w y ty c z n y c h d z ia ła n ia (tzw . p ra w o in ic ja ty w y = In itia tiv r e c h t), o ra z w ra z ie g ro żąceg o p ro w in c ji n ie b e z p ie c z e ń s tw a p ra w o w y d a w a n ia o d p o w ie d n ic h z a rz ą d z e ń (W e is u n g s r e c h t).
Ź R Ó D Ł A A R C H I W A L N E D O D Z 1 E J Ö W P R U S W S C H O D N I C H 547 w z n ik o m e j liczb ie, to s p ra w a t a p rz e d s ta w ia się k o rz y s tn ie j w zaso b ie a k to w y m a d m in is tra c ji p o w ia to w e j t a k p a ń s tw o w e j, ja k i s a m o rz ą d o w e j. W z ależn o ści o d m ie j sco w y ch w a ru n k ó w , a k ta s ta ro ś c iń s k ie te g o o k re s u (la n d ra c k ie ) z ac h o w a ły się w licz b ie od 1 do k ilk u ty s ię c y fa sc y k u łó w . O b e jm u ją o n e p e łe n z a k r e s d z ia ła ln o śc i u rz ę d ó w la n d ra c k ic h w p o tró jn y m z n ac z e n iu — ja k o u rz ę d u p a ń stw o w e g o , u rz ę d u g o s p o d a r
czego, ja k i in s ty tu c ji s a m o r z ą d o w e j6. A k ta te je d n a k ż e z e b ra n e z o sta ły n ie za p o ś re d n ic tw e m A rc h iw u m P a ń s tw o w e g o w K ró le w c u (o b ecn ie w S ta a tlic h e s A r c h i v
lager w G ety n d ze), lecz w czasie a k c ji z ab e z p ie c z a n ia m a te ria łó w a rc h iw a ln y c h n a
te r e n ie w o je w ó d z tw a o ls z ty ń sk ie g o o ra z n a te re n ie p ra w ie c a łe j E u ro p y p rz e z p a ń stw o w ą s łu ż b ę a rc h iw a ln ą w la ta c h 1945— 1952. R ó w n ież w czasie a k c ji z ab e z p ie c z a n ia a k ta te u le g ły c zę ścio w e m u zn isz c z en iu i ro z p ro s z e n iu , d la te g o że z b ie ra ła je n ie ty lk o p a ń s tw o w a s łu ż b a a rc h iw a ln a , a le ta k ż e ró ż n e in s ty tu c je o ra z p o s tro n n e osoby. P r z y k ła d e m ty p o w y m m o że b y ć s p ra w a a rc h iw a lió w A rc h iw u m F r o m b o rs k ie g o 7. N ie m n ie j z e b r a n y w A rc h iw u m O lsz ty ń sk im z asó b a k to w y n a z isto w s k ie j a d m in is tra c ji P r u s W sc h o d n ic h p o z w a la n a o d tw o rz e n ie ó w czesn ej rze cz y w isto śc i o ra z d z ia ła ln o śc i u rz ę d ó w s ta ro ś c iń s k ic h (la n d ra tu r), a n a w e t u rz ę d ó w w o je w ó d z k ic h (re je n c y jn y c h ) czy p ro w in c jo n a ln y c h . Z n a c z e n ie a k t s ta ro śc iń s k ic h je s t o ty le is to tn e , że z asó b a k to w y u rz ę d ó w w o je w ó d z k ic h P r u s W sc h o d n ic h (r e je n c ja k ró le w ie c k a , g ą b iń sk a , o ls z ty ń s k a i k w id z y ń sk a ) k o ń c zy się w zasa d zie n a la ta c h 1923— 1925, je d y n ie a k ta W y d ziału K e je n c y jn e g o re je n c ji o ls z ty ń sk ie j (B e z ir k s a u s sc h u ss ) w n ie k tó ry c h ty lk o f r a g m e n ta c h p rz e k ra c z a ją g ra n ic e l a t 1933— 1934. W y d ziały te w łą cz o n o do u rz ę d ó w re je n c y j n y c h z u w a g i n a to , że r e je n c ja w a d m in is tra c ji p ru s k ie j n ig d y n ie s ta n o w iła o k rę g u sam o rzą d o w e g o . S a m o rz ą d is tn ia ł ty lk o n a szc z eb lu p o w ia tu o ra z n a szc z eb lu p r o w in c ji. W y d ziały re je n c y jn e b y ły w ięc o rg a n a m i p a ń stw o w y m i z je d n e j s tr o n y n a d z o ru ją c y m i s a m o rz ą d te r y to r ia ln y p o w ia to w y i lo k a ln y o ra z sa m o rz ą d g o sp o d arczy , z d ru g ie j s tr o n y s p e łn ia ły f u n k c je s ą d u a d m in is tra c y jn e g o (B e z ir k s v e r w a ltu n g s g e -6 U p ro szc z e n ie a d m in is tr a c j i la n d r a c k ie j n a s tą p iło w w y n ik u ro z p o rz ą d z e n ia M in is te r s tw a S p r a w W e w n ę trz n y c h z 8 I I I 1943 r . ( M in is te ria l-B la tt f ü r I n n e r e V e r w a ltu n g , s. 411). O tó ż o d tą d s p ra w y fin a n s o w e o ra z u p o s a ż e n io w e t a k d la u rz ę d n ik ó w p a ń s tw o w y c h j a k i d la u rz ę d n ik ó w sa m o rz ą d o w y c h z a ła tw ia ło b iu ro p o w ia to w e (sa m o rz ąd o w e ). R ó w n ie ż d o ty c h c z a s o d d z ie ln ie d z ia ła ją c e b iu r o s ta r o s tw a o ra z b iu ro s a m o rz ą d o w e (k ie ro w a n e p rz e z in s p e k t o ra rz ą d o w e g o — R e g ie r u n g s o b e r in s p e k to r — o ra z p rz e z d y r e k to r a b iu r a p o w ia to w e g o — K r e is b ü r o d ir e k to r ) z o s ta ły p rz e k a z a n e w rę c e je d n e g o u rz ę d n ik a . A le p o d w ó jn y c h a r a k t e r s ta r o s ty (ja k o u rz ę d n ik a p a ń stw o w e g o o ra z ja k o k ie ro w n ik a sa m o rz ą d u p o w ia to w e g o ) w c a le n ie o d p o w ia d a ł p o d z ia ło w i p ra c y w u rz ę d zie sta ro śc iń s k im . B o w iem ob o k z a d a ń p a ń stw o w y c h i s a m o rz ą d o w y c h is tn ia ły jeszcze z a d a n ia zle co n e do w y k o n a n ia (np. s p ra w y p o m o c y ro d z in n e j — F a m ilie n u n te r h a lts — w m y ś l u s ta w y z 26 V I 1940 r . w „ R e ic h s -G e s e tz - - B l a t t ” , s. 911, czy w o je n n a g o s p o d a rk a w y ż y w ie n io w a i g o s p o d a rc z a — E r n ä h r u n g s
u n d W ir ts c h a jts ä m te r ).
7 A. M a r q u a r d t , D iö ze sa n a rc h iv F ra u e n b u rg , D e r A rc h iv a r, 1957. H . 3, s. 203. W y w ie z ie n ie k s ią g k o ś c ie ln y c h n a k a z a ło R e ic h s ip p e n s te lle w G d a ń s k u 30 V III 1944. Z e b ra n o w sz y s tk ie k się g i k o śc ie ln e za p o ś re d n ic tw e m d e k a n a tó w i o d tra n s p o rto w a n o je do N ie m ie c śro d k o w y c h do K e lb a - B e b r a . W s p ra w ie lo só w całeg o zaso b u a r c h i w a ln e g o A rc h iw u m F r o m b o rs k ie g o w ła d z e g d a ń sk ie n ie p o d ję ły ż a d n y c h d e cy z ji. L a n d r a t b ra n ie w s k i p o le c ił je d n a k ż e p rz y g o to w a ć do e w a k u a c ji z b io ry fr o m b o rs k ie w d n iu 7 X I 1944 r. D o e w a k u a c ji je d n a k n ie doszło, g d y ż l a n d r a t b ra n ie w s k i „ o b a w ia ł się o rg a n iz o w a n ia t r a n s p o r tu ja k o p r z e ja w u d e fe ty z m u ” . 21 I 1945 r. ru c h n a lin ii k o le jo w e j (O stb a h n ) u s ta ł, a 24 I w o js k a ra d z ie c k ie b y ły ju ż w E lb lą g u . P r z e c h o w an o w ię c a r c h iw a l ia i C o p e r n ik a n a w k u r i i fr o m b o r s k ie j. O strz e liw a n ie F r o m b o rk a w d n ia c h 6— 8 I I 1945 r. n ie w y rz ą d z iło ż a d n y c h szk ó d w z aso b ie a rc h iw a ln y m . P rz e c h o w y w a n o ta m ró w n ie ż c e n n ie js z e m a te r ia ły z K o le g ia ty D o b ro m ie js k ie j. 10 I I 1945 r. a rm ia ra d z ie c k a z a ję ła F ro m b o rk . Z a b e z p ie c z a n ie z b io ró w fr o m b o rs k ic h ro z p o c zę to 8 IV 1945 r. C zęściow o z b io ry te u le g ły u szk o d z e n iu , 16 V III 1945 r. w y w ie zio n o je do M o sk w y , s k ą d p o k ilk u la ta c h p o w ró c iły do O lszty n a .
548
r i e h t ) 8. W reszcie zn ac z n ą lic z b ę a k t p o s ia d a ją zesp o ły a rc h iw a ln e sa m o rz ą d u lo k a l n eg o (p rzed e w sz y s tk im g m in m ie js k ic h ) 9.
Do A rc h iw u m P a ń s tw o w e g o w K ró le w c u p rz e d ro k ie m 1945 w p ły w a ła s u k c e s y w n ie d ru g a g ru p a a k t, m ia n o w ic ie k ro n ik i w o je n n e z u rz ę d ó w w sz y s tk ic h szcze- b ló w a d m in is tra c ji p a ń stw o w e j o ra z sa m o rz ą d o w e j. Z n a c z n a ich lic z b a p rz e c h o w y w a n a je s t w S ta a tlic h e s A r c h iv la g e r w G e ty n d ze o ra z w A rc h iw u m F e d e ra ln y m w K o b le n c ji ,ň. K ro n ik ę w o je n n ą (K rie g s ta g e b u c h ) p ro w a d z o n o w c z te re c h c zęściach . K a ż d a z n ic h z a w ie ra n a k o ń c u in d e k s rz eczo w y i o so b o w y s p ra w i lu d z i w z m ia n k o w a n y c h w k ro n ic e . C zęść I o b e jm u je w y d a rz e n ia od 1914 r o k u do lip c a 1939 r.; część II o b e j m u je c k re s od s ie rp n ia 1939 r. do g ru d n ia 1940 r.; część II I — o k re s od 1941 r. do 1942 r.; część IV — o k re s od 1943 r. W sz y stk ie części p ro w a d z o n o osobno, w trz e c h e g ze m p la rz a ch . J e d e n e g ze m p la rz o d k ła d a n o w s k ła d n ic y a k t u rz ę d u , d ru g i do k a sy p a n c e rn e j s k a r b c a w p o w ia to w y c h k a sa c h oszczędności, a trz e c i e g z e m p la rz o d sy łan o do A rc h iw u m P a ń s tw o w e g o w K ró le w c u . W zasa d zie k ro n ik i w o je n n e sp isy w a n o w fo rm ie lu ź n y c h k a r t, a z ap isó w d o k o n y w a n o n a p o d s ta w ie p ro w a d z o n y c h k a r to te k w y d a rz e ń o ra z a k t s p ra w . L u ź n e k a r ty k ro n ik i o d k ła d a n o do w o lu m in u , k tó ry k o le jn o szyto. Ł ą c z en ie k a r t k ro n ik i zaczęto p rz e p ro w a d z a ć po cząw szy o d 1943 r. Z u w a gi n a p o trz e b y k w e re n d y s tó w m o ż n a w o p a rc iu o w p ro w a d z o n e w la ta c h 1932— 1935 je d n o lite w y k a z y a k t w u rz ę d a c h s ta r o śc iń s k ic h (la n d ra c k ic h ) p o d ać s y g n a tu r y a k t s p ra w , a k t szczeg ó ln ie in te n s y w n ie w y k o rz y sty w a n y c h d la p o trz e b k ro n ik w o je n n y ch . S ą to w ięc a k ta s p r a w p o s ia d a ją c e n a s tę p u ją c e s y g n a tu r y : A — 210/1, H o — 1 11/23,1—3, H o — 111/21, A — 101/1H, A — Ю2/1Н, A — 210/1H. N a p o d s ta w ie p o d a n y c h s y g n a tu r k w e re n d y śc i m o g ą z o rie n to w a ć się w z aso b ie a k to w y m w sz y s tk ic h zesp o łó w a rc h iw a l n y c h u rz ę d ó w sta ro śc iń s k ic h . J e s t to o ty le w a żn e , że fo r m u la r z k ro n ik i w o je n n e j o b e jm o w a ł n a s tę p u ją c e ru b r y k i: n u m e r k o le jn y a d n o ta c ji, tre ś ć a d n o ta c ji d o ty c z ąc e j rz e cz y , s p ra w y , w y d a rz e n ia lu b osoby o ra z trz e c ią r u b r y k ę p o d a ją c ą k o n k o rd a n c ję
( A k te n h in w e is ) n o ta tk i z m a te r ia ła m i a k to w y m i czy k a rto te k o w y m i.
T e c h n ik a s p o rz ą d z a n ia a d n o ta c ji w k ro n ik a c h w o je n n y c h p r z e d s ta w ia ła się n a s tę p u ją c o :
— U m ie sz c z an o in fo rm a c je o o so b isty c h ro z m o w a c h k r o n ik a rz a u rz ę d u z k ie r o w n ik a m i w y d z iałó w u rz ę d ó w o ra z stre sz c z e n ia w a ż n ie js z y c h p ism z p o d a n ie m te c z k i a k t, do k tó re j p ism o z o sta ło od ło żo n e o ra z w k tó ry c h z n a jd o w a ły się p rio r a s p ra w y . N a p rz y k ła d 25 s ie r p n ia 1939 o godz. 12,20 ogłoszono z a rz ą d z e n ie o u tw o rz e n iu z p o łu d n io w y c h części P r u s W sc h o d n ic h o b s z a ru o p e ra c ji w o js k o w y c h o ra z o p rz e ję c iu n a ty m o b sza rz e n a jw y ż sz e j w ła d z y p rzez w o jsk o . P r io r a te j s p ra w y z n a jd o w a ły
się w teczce I — 1 o ra z I — 15, co k ro n ik a o d n o to w a ła . I n n y p rz y k ła d z 6 w rz e śn ia 1939 r. O d n o to w a n o te le fo n ic z n ą ro z m o w ę k ie ro w n ik a w y d z ia łu w e w n ę trz n e g o u rz ę d u s ta ro śc iń s k ie g o (la n d ra tu ry ) F r e it a g a z B isk u p c a R eszelsk ieg o z k ie ro w n ik ie m p la c ó w k i g e sta p o w O lszty n ie w s p ra w ie „ ja k n a jo strz e js z e g o p o s tę p o w a n ia z p o lsk ą m n ie jsz o śc ią n a ro d o w ą ”. P r io r a te j ro z m o w y te le fo n ic z n e j, p o lity k i n a z istó w w o b ec
s p ra w y p o ls k ie j z n a jd o w a ły się w w o lu m in ie I — 2 o ra z P — 310/1 n .
8 W y d ziały R e je n c y jn e b y ły p ie rw s z ą i n s ta n c ją n a d z o r u ją c ą d la m ia s t w y łą c zo n y c h z p o w ia tu o ra z d ru g ą in s ta n c ją d la g m in w ie js k ic h i m ia s t n ie w y łą c z o n y c h z p o w ia tu .
9 A k t g m in n y c h (gm in w ie js k ic h ) z o k re s u 1933— 1945 n ie m a . Ś la d y ic h z n a j d u ją s ię w in n y c h z esp o ła c h , n a p r z y k ła d N a d le ś n ic tw a S trza ło w o , w w y p a d k u g d y tw ó rc a zesp o łu s p ra w o w a ł ró w n ie ż f u n k c je w ó jto w s k ie czy so łec k ie (A m t s m a n n ). S to s u n k o w o lic z n ie z a c h o w a ły s ię n a to m ia s t a k ta g m in m ie js k ic h .
10 F . F a c i u s , H. B o m m s , H. В o b e r a c h , D as B u n d e s a r c h iv u n d sein e
B e s tä n d e , B o p p a rd a m R h e in 1961, ss. 102, 109.
11 R e g i s tr a tu r ę u rz ę d u s ta ro śc iń s k ie g o n a n o w o z o rg a n iz o w a n o z a rz ą d z e n ie m M i n is te r s t w a S p r a w W e w n ę trz n y c h z 15 I 1938 r. U sta lo n o je d n o lity p la n a k t, w k tó
Ź R Ó D Ł A A R C H I W A L N E D O D Z I E J Ó W P R U S W S C H O D N I C H 649
— W łączan o do a d n o ta c ji k ro n ik i w o je n n e j w sz y stk ie d a n e o w y d a rz e n ia c h w y w ie ra ją c y c h z n ac z n y w p ły w n a o p in ię p u b lic z n ą te r y to r iu m w ła śc iw o ści d z ia ła n ia u rz ę d u p ro w a d z ą c e g o k ro n ik ę . W sz y stk ie n a to m ia s t w y c in k i p ra s o w e d o ty c z ąc e ty c h w y d a rz e ń o d k ła d a n o o d d z ie ln ie do o d p o w ie d n ic h teczek .
— K ro n ik a s łu ż y ła ró w n o c z e śn ie ja k o m a g a z y n p a m ię c i (in fo rm a c ji), o k re ś la n y ró w n ie ż ja k o G e d ä c h tn iss tü tz e n . S łu ż y ła o n a p rz e d e w sz y s tk im k ie ro w n ik o w i b iu r a u rz ę d u s ta ro śc iń s k ie g o w z a k r e s ie s p ra w p e rs o n a ln y c h .
— K ro n ik ę w o je n n ą u w a ż a n o ró w n ie ż za sw o iste g o ro d z a ju p o m o c k a n c e la ry jn ą . W p ro w a d z o n a w 1932 r. re fo r m a b iu ro w o śc i w l a n d r a tu r a c h p o le g a ła p rz e d e w sz y s tk im n a w y e lim in o w a n iu z r e g is tr a tu r y rzeczo w ej d z ie n n ik a p o d aw czeg o ja k o po m o cy k a n c e la ry jn e j. W y elim in o w an ie d z ie n n ik a p o d a w cz e g o n ie p o z w ala ło w k a n c e la rii n a o d s z u k iw a n ie p ism , s p ra w czy te m a tó w s p ra w w e d łu g k r y te ri u m c h ro n o lo g iczn eg o . W p ro w a d zo n y sy ste m b e z d z ie n n ik o w y re g is tr a tu r y rzeczo w ej o ra z z a rz ą d a k ta m i p rz e z re fe re n ta (d e c e n tra listy c z n y z a rz ą d a k ta m i) n ie p o z w ala ł k a n c e la rii u rz ę d u n a c e n t r a l n e k ie ro w a n ie o b ie g ie m a k t. I n s tru m e n te m z astę p c zy m d a w n eg o d z ie n n ik a p o d a w cz e go, ja k o p o m c c y k a n c e la r y jn e j o ra z c e n tra ln e g o k ie ro w a n ia o b ie g ie m a k t, m ia ła sta ć się k ro n ik a w o je n n a . W p ro w a d zo n e do n ie j in d e k sy rzeczo w e, to p o g ra fic z n e o ra z o so b o w e m ia ły u ła tw ia ć o d s z u k iw a n ie s a m e j s p ra w y o ra z p rio ró w s p ra w y n .
— K ro n ik a w o je n n a o b e jm o w a ła ró w n ie ż w y c ią g i z n o ta te k s te n o g ra fic z n y c h w a ż n ie js z y c h ro z m ó w p ro w a d z o n y c h p rz e z ra d c ę rz ą d o w eg o la n d r a tu r y . S y ste m s te n o g ra fo w a n ia w a ż n ie js z y c h ro zm ó w p ro w a d z o n y c h w la n d r a tu r a c h is tn ia ł w a d m in i s tr a c j i p ru s k ie j po cząw szy od 1914 r. S te n o g ra m y p ro w a d z o n e w fo rm ie k sią ż k o w e j i k ilk a n a śc ie ich to m ó w p rz e c h o w y w a n o z w y k le w k a sa c h p a n c e rn y c h p o w ia to w y c h k a s o s z c z ę d n o ś c i13. — D la p o trz e b k ro n ik w y k o rz y sty w a n o z e s ta w ie n ia la n d ra c k ie o w a ż n ie jsz y c h w y d a rz e n ia c h . U ję to je w n o w y m w y k a z ie a k t l a n d r a t u r w te c z k a c h A — 210/1, В — 12 /a-f (za la ta 1906— 1938), A — 210/1B — 12g (za la ta 1939— 1940) o ra z w teczce A — 210/1B — 12h (za la ta 1941— 1942). K o p ie ty c h z e s ta w ie ń w łą c z a n o ró w n ie ż do te c ze k A — 101, H — B. 64 o raz A — 102/1 H B . 720. W reszcie k o rz y s ta n o ze zb io ró w w a ż n ie js z y c h z a rz ą d z e ń i o k ó ln ik ó w u ję ty c h w w o lu m in a c h o zn ac z a n y ch s y g n a tu r ą A — 210/1 — H t. 4-12 za la ta 1817— 1944 l\
ry m u w z g lęd n io n o n a s tę p u ją c e g r u p y a k t: A — A llg e m e in e s (ogólne), P — P o lize i (p o licy jn e), H o — H o c h e itssa c h e n (zw ierzch n ie), L F — L a n d - u n d F o r s tw ir ts c h a ft (ro ln e i leśn e), G d — G e n d a rm e rie (ż a n d a r m e ria ), W L — W e h r m a c h t, A V — V e r
s ic h e r u n g s a m t (u b e z p ie cz e n ia sp o łeczn e). U stalo n o p o d z ia ł (k la s y fik a c ję ) d z ie się tn ą .
W y d a n y p rz e z M in is te rs tw o S p r a w W e w n ę trz n y c h ra m o w y p la n a k t (z a rz ąd z e n ie z 15 I 1938 r.) s ta n o w ił p o d s ta w ę n o w e j o rg a n iz a c ji r e g i s t r a t u r y la n d ra c k ie j. W w y n ik u te g o u k ła d a k t u rz ę d ó w s ta ro ś c iń s k ic h z 1906 r. o ra z s to so w a n y s y ste m s y g n a tu - r a ln y o z n a c z a ją c y w y d z ia ł (Fach) o ra z n u m e r k o le jn y te c z k i s p ra w y d o sto so w a n o do now eg o u k ła d u (np. d a w n a s y g n a tu r a 24/1 — S ic h e r h e its m a s s n a h m e n p rz e k sz ta łc o n a z o sta ła n a n o w ą Pol. 1101/3. D a n e te są k o n ie c z n e p rz e d e w z s y s tk im p rz y p o d a w a n iu d o k u m e n ta c ji a rc h iw a ln e j.
12 F o rm a d y k t a t u r y n a z isto w s k ie j u z e w n ę trz n ia się w y ra z iśc ie w n o w e j k o n c e p c ji z o rg a n iz o w a n ia r e g i s t r a t u r u rz ę d ó w . R e g i s tr a tu r a m ia ła s ta ć się in s tru m e n te m p a n o w a n ia n a d lu d ź m i i te r y to r iu m . J e ś li w p ra k ty c e n ie zaw sze s p ro s ta ła te j ro li, to w in a le ż a ła w ty m , że n o w i u rz ę d n ic y n ie b y li d o sta te c z n ie p r z y g o to w a n i z a w o d ow o . B y li p o lity c z n ie p e w n i, a le zaw o d o w o n ie w y k w a lifik o w a n i, p o n a d to w p ro w a d z an o n ie rz a d k o celo w o n ie p o rz ą d e k do a k t, b y o słab ić s p ra w n o ś ć a d m in is tr a c j i n a z isto w s k ie j. W z a k r e s ie r e g i s t r a t u r a k t d a w n y c h czy a rc h iw ó w p o r. G. Z i m m e r - m a n n , D as R in g e n u m d ie V e r e in h e itlic h u n g d e s A r c h iv w e s e n s in P r e u ss e n u n d
i m R e ic h v o n 1933— 1945, J a h r b u c h S tiftu n g P r e u s s is c h e r K u ltu rb e s itz , B e r lin 1967,
B d. 5, ss. 129— 143.
13 S ta a tlic h e s A rc h iv la g e r in G ö ttin g e n (d a le j SA G ), R ep . 18 v. 1689.
550
W re sz c ie p rz e d 1944 r. do A rc h iw u m W o jsk o w eg o w P o c z d am ie w p ły n ę ła z n ac z n a g r u p a a k t d o c h o d ze n io w y c h są d ó w w o je n n y c h i p o lo w y c h , m ię d z y in n y m i s ąd ó w je d n o s te k w o js k o w y c h o p e ru ją c y c h i s ta c jo n u ją c y c h n a te re n ie P r u s W sc h o d n ic h 15. L u k i w b a zie ź ró d ło w e j zaso b u a rc h iw a ln e g o P r u s W sc h o d n ic h z o k re s u 1933— — 1945 w y n ik ły z z a rz ą d z e n ia m in is tr a s p ra w w e w n ę tr z n y c h R zeszy z 12 p a ź d z ie rn ik a 1944 r. p rz e sła n e g o do k o m is a rz y o b ro n n y c h R zeszy. Z a rz ą d z e n ie to d o ty czy ło z a c h o w a n ia się u rz ę d ó w i w ła d z n ie m ie c k ic h w m o m e n c ie z a jm o w a n ia te ry to r iu m R zeszy p rz e z w o js k a n ie p rz y ja c ie ls k ie . W z a rz ą d z e n iu ty m u sta lo n o m ię d z y in n y m i, że „ k ie ro w n ic y u rz ę d ó w i w ła d z o d p o w ie d z ia ln i są za to , b y w ra z ie g ro żąceg o z a ję c ia te r y to riu m R zeszy p rz e z w o js k a n ie p rz y ja c ie ls k ie zn iszczo n o w sz y s tk ie w a ż n e a k ta , w szczególności n a tu r y ta jn e j lu b p o lity c z n e j o ra z m a ją c e z n ac z e n ie d la w ro g a w p ro w a d z e n iu p rz e z n iego d a lsz y c h d z ia ła ń w o je n n y c h ” 16. T o z a rz ą d z e n ie sp o w o d o w a ło z n ac z n e u b y tk i w z aso b ie a k to w y m i to u b y tk i a k t d o ty c z ąc y c h z a sa d n ic z y c h s p ra w .
Z n a c z n e s t r a t y w zaso b ie a k to w y m o k re s u n a z isto w sk ie g o w y w o ła ły ró w n ie ż b o m b a rd o w a n ia . W zn iszczo n y ch b u d y n k a c h a d m in is tr a c y jn y c h u c ie rp ia ły ta k ż e z a s o b y r e g i s t r a t u r u rz ę d ó w . W t a k i n a p rz y k ła d sp o só b zn iszczo n o a k ta p ro c e so w e z a m a c h u n a H itle ra z 20 lip c a 1944 r. w G ierło ży . Z n isz c ze n ie b u d y n k u S ą d u L u d o w e g o
(V o lk sg e ric h ts h o f) w k w ie tn iu 1945 r. p o c ią g n ę ło c a łk o w itą s t r a t ę je g o a k t. N a jw ię k
sze je d n a k s tr a ty zasó b r e g is tr a tu r y u rz ę d ó w n a z isto w s k ic h p o n ió sł z r ę k i s am y c h u rz ę d n ik ó w n ie m ie c k ic h , k tó rz y w o b a w ie p rz e d o d p o w ie d zialn o śc ią za s w ą d z ia ła l n o ść u rz ę d o w ą w o b ec zw y cię sk ic h n a ro d ó w i p rz e d w ła sn y m s p o łe c z e ń stw e m niszczy li a k ta ich o so b iście k o m p ro m itu ją c e . M iało to m ie js c e p rz e d e w sz y s tk im w czasie p rz y g o to w a ń do e w a k u a c ji zaso b u r e g is tra tu r a ln e g o u rz ę d ó w o ra z a rc h iw ó w , w n a sz y m p r z y p a d k u zaso b u a rc h iw a ln e g o A rc h iw u m P a ń s tw o w e g o w K ró le w c u o ra z a rc h iw ó w i zaso b u re g is tra tu ra ln e g o p o szczeg ó ln y ch u rz ę d ó w czy m ia s t (np. O lszty n a ). E w a k u a c ję tę p rz e p ro w a d z a ć zaczęto n a te re n ie P r u s W sc h o d n ic h ju ż w p o c z ą tk a c h 1944 r. O b ję ła o n a n a jp ie rw o b sza ry o k u p o w a n e , a w c ielo n e do P r u s W sc h o d n ic h . N a p rz y k ła d a k ta r e je n c ji c ie c h a n o w sk ie j o ra z ż a n d a rm e r ii teg o o k rę g u w cią g u 1944/45 r. p rz e sz ły d ro g ę p rz e z S zczy tn o do G ó ro w a i B ra n ie w a ; a k ta ło m ż y ń sk ie p rz e z N idzicę do E lb ląg a . P o te m o b ję to k o le jn o e w a k u a c ją a k ta u rz ę d ó w z p o w ia tó w p o łu d n io w o - -w s c h o d n ic h P r u s W sch o d n ich (np. a k ta o leck ie, e łc k ie, g ą b iń sk ie , g o łd a p sk ie czy p isk ie ) p rz e p ro w a d z a ją c j e e ta p a m i p rz e z O lszty n , M alb o rk , T czew , P iłę do Z ielo n e j G ó ry czy d o N iem iec śro d k o w y c h i z a c h o d n ic h . W tra k c ie e w a k u a c ji w ie le a k t g u b io n o i n is z c z o n o 17. W reszcie m a s a a k t (w szczeg ó ln o ści w a ż n ie js z y c h u rz ę d ó w o ra z w ła d z c e n tra ln y c h ) z o sta ła ju ż w la ta c h 1942/1943 ro z p a rc e lo w a n a p o k ilk u n a s tu m ie js c a c h e w a k u a c y jn y c h . Z c h w ilą p rz e ję c ia w ła d z y p rz e z n a z istó w zn iszczo n o a lb o w y w ie zio n o za g ra n ic ę ró w n ie ż a k ta w ie lu p a r tii p o lity c z n y ch . N a p rz y k ła d a k ta So c ja ld e m o k ra ty c z n e j P a r ti i N iem iec p rz e w ie z io n o do P r a g i, p o te m do A m s te rd a m u , czy s ta ro śc iń s k ic h p o s ia d a ła o z n ac z e n ia (s y g n a tu ry ) w fo r m ie l i t e r ja k o o k re ś le n ia d z ia łów . I t a k g e n e r a lia (H a u p ta k te n ) a, e, i..., s p e c ia lia (N e b e n a k te n ) b, f, j
a / l o ra z b / l — a k t a d o ty c z y ły o rg a n iz a c ji l a n d r a tu r y ; a/2 o ra z b /2 — a k t a d o ty c z y ły s a m e g o la n d r a ta ;
i/2 o ra z j/2 — a k t a d o ty c z y ły s p ra w ściśle ta jn y c h .
15 Z a só b a k t są d o w y c h z g ro m a d z o n y w A rc h iw u m O ls z ty ń s k im (O d d ział T e re n o w y w M o rą g u o ra z P o w ia to w e A rc h iw u m P ań stw o w -s w S z c zy tn ie) w y m a g a u z u p e łn ie ń w ła ś n ie a k t p ro c e so w y c h c y w iln y c h i k a r n y c h o ra z a k t są d ó w a p e la c y jn y c h (II in s ta n c ji) .
1C H . S. B r a t h e r , A k te n v e r n ic h tu n g e n d u r c h d e u tsc h e D ie n s ts te lle n b e im
Z u s a m m e n b r u c h d es F a sc h ism u s, A rc h iv m itte ilu n g e n , 1958, H. 8, ss. 115— 117.
17 D ro g a e w a k u a c ji u rz ę d ó w n a z is to w s k ic h i ic h r e g i s t r a t u r je s t ró w n ie ż ś w ia d e ctw e m , ja k w ie lu o k re ś la — „ b ez sen so w n e g o p o s tę p o w a n ia i p o c ią g n ię ć n a z isto w s k ieg o d ro b n o m ie s z c z a n in a E. K o c h a ”.
Ź R Ó D Ł A A R C H I W A L N E D O D Z I E J Ó W P R U S W S C H O D N I C H 551
w re sz c ie do S z to k h o lm u 1B. N iszczyły a k ta i g m in y w y z n a n io w e . W szczeg ó ln o ści czy n ił to K o śció ł K a to lic k i, n ie ch cąc, b y m a te ria ły k o śc ie ln e p o słu ży ły w ła d zo m p o lic y j n y m n a z istó w za ś ro d e k re p re s ji. C elow o też a k t k o ś c ie ln y c h z te g o o k re s u n ie p o r z ą d k o w a n o lu b n a w e t w p ro w a d z a n o n ie p o rz ą d e k w z aso b ie a k to w y m 19. S p r a w a a k t w y z n a n io w y c h i ic h d o s tę p n o ś c i b y ła o ty le w a żn a , że n a z isto w s k ie w ła d z e s ta r a ł y się c o ra z sze rz e j in g e ro w a ć w życie w e w n ę trz n e g m in w y z n an io w y c h , m ię d z y in n y m i w z a rz ą d a r c h iw a lia m i i a k ta m i k o śc ie ln y m i. Z e w n ę trz n y m w y ra z e m ty c h te n d e n c ji w ła d z n a z isto w sk ic h b y ło z a rz ą d z e n ie z 20 k w ie tn ia 1941 r. w y d a n e p rz e z G łó w n y U rz ą d O b y c z a jo w y (R e ic h s sip p e n a m t), k t ó r y po d p re te k s te m z a b e z p ie c z e n ia s u b s ta n c ji a k to w e j g m in w y z n a n io w y c h n a k a z a ł fo to g ra fo w a n ie w sz y s tk ic h k s ią g k o ście ln y c h , n a w e t k s ią g m a łż e ń s k ic h ta jn y c h . A k ta g m in w y z n a n io w y c h z o k re s u n a zisto w sk ie g o s ą o ty le w a żn e , że i lu s tr u ją o ne „ n o w ą w a lk ę k u l t u r a l n ą ” m ię d z y p a ń s tw e m n a z i
s to w sk im a p o szc z eg ó ln y m i w y z n a n ia m i. D a lej u ja w n ia ją o n e w a lk ę p o szczeg ó ln y ch g r u p k o ś c ie ln y c h czy w y z n a n io w y c h {przede w sz y s tk im w ra m a c h w y z n a n ia e w a n g e lick ieg o ) m ię d z y so b ą o f o rm y u s ta l a n ia p ła sz c z y zn p o ro z u m ie n ia się z re ż im e m n a z isto w s k im . U z e w n ę trz n ia ją o n e ta k ż e w a lk ę w e w n ę trz n ą w p o szczeg ó ln y ch w y z n a n ia c h n a tle u s to s u n k o w a n ia się do n a b rz m ia ły c h p ro b le m ó w p a ń s tw a to ta lis ty c z n e g o n a zistó w . W re sz c ie u ja w n ia ją o n e fo r m y i n f i ltr a c j i n a z isto w s k ie j do o rg a n iz a c ji w y z n a n io w y c h , ogó ln ie u ję te j p rz e z p o szczeg ó ln e w y z n a n ia ja k o „ o b ro n ę p rz e d n a c isk a m i z e w n ę trz n y m i w w e w n ę tr z n e s p r a w y K o śc io ła ” C h a r a k t e ry s ty c z n e są t u t a j p ro to k o ły k o n fe re n c ji b is k u p ó w w e W ro c ła w iu z la t 1933— 1945. W reszcie a k ta w y z n a n io w e i lu s tr u ją z ja w isk o tzw . „ p o d w ó jn e j p rz y n a le ż n o ś c i” po szc z eg ó ln y ch osób do N S D A P i do k o ś c ie ln y c h to w a rz y stw , w szczeg ó ln o ści ro b o tn i czych. W p e w n y m se n s ie w y ja ś n ia ją o n e cel i z a k r e s o rg a n iz o w a n e j tzw . „ k a to lic k ie j o p o z y c ji”. W ty m m ie js c u s tw ie rd z ić je d n a k ż e w y p a d a , że p o szczególne w y z n a n ia — p rz e d e w s z y s tk im K o śció ł E w a n g e lic k i — n ie s ta n o w iły z w a r te j fo r m a c ji. B y ły p o je d y n c z e osoby, a n a w e t g ru p y , k tó r e w te n lu b i n n y s p o só b z a m ie rz a ły in d y w i d u a ln ie u s ta la ć p ła sz c z y z n y p o ro z u m ie n ia m ię d z y a d m in is tr a c j ą n a z is to w s k ą a w y z n a n ia m i (że w sp o m n ie ć u s iło w a n ia o ś ro d k a b r a n ie w s k ie g o n a w ią z a n ia k o n ta k tó w z g a u le ite r e m P r u s W sc h o d n ic h E ric h e m K o c h e m )21. Z g ó ry je d n a k tr z e b a zazn aczy ć,
18 T. G r y g i e r , W s p ra w ie r u c h u r o b o tn ic ze g o w P r u s a c h W s c h o d n ic h , K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie , 1965, s. 624.
19 B. S t a s i e w s k i , A r c h iv g u t i n k a th o lis c h - k ir c h lic h e n A r c h iv e n in N o rd -
h e in -W e s tfa le n , D e r A r c h iv a r , 1969, ss. 151— 154.
20 H . S t e i n b e r g , A r c h iv g u t in e v a n g e lis c h -k ir c h lic h e n A r c h iv e n , D e r A rc h i v a r , 1969, H . 2, ss. 155— 158. N a c is k i z z e w n ą tr z z r e sz tą s p o w o d o w a ły z n ac z n e p e r t u r b a c je w a k ta c h p a ń s tw o w y c h . W la ta c h 1936— 1937 p r u s k ie i n ie m ie c k ie a rc h iw a p a ń s tw o w e zm u szo n o do o d d a w a n ia a k t do z o rg a n iz o w a n e g o w sty c z n iu 1934 r. G łó w n eg o A rc h iw u m P a r t i i (H a u p ta r c h iv N S D A P ). C h o d ziło p rz e d e w s z y s tk im o a k ta d o ty c z ąc e r u c h u n a z isto w s k ie g o . W b re w z a sa d z ie n ie p o d z ie ln o śc i zesp o łu a r c h iw a l n eg o w y b ra n o p rz e sz ło 2000 w o lu m in ó w . Z e sp o ły a r c h iw a ln e z o sta ły w ię c ro z p ro szo n e, a k t a w y łą c z o n e z n a tu r a ln e g o „sw eg o śro d o w isk a sp o łe c z n e g o ” i p o d d a n e „ o b ró b c e ” id e o lo g ó w p a rty jn y c h . G łó w n e A rc h iw u m P a r t y j n e z n a j d u je się o b e cn ie w D o c u m e n t C e n te r w B e r lin ie . N a to m ia s t I n s t y t u t H o o v e ra {H o o v er I n s t i t u t i o n on
W a r , R e v o lu tio n a n d P e a c e ) z m ik ro f ilm o w a ł c ały zasó b te g o A rc h iw u m . S ą ta m
a k t a o so b o w e i o s o b iste H itle r a , a k t a c e n t r a ln y c h i p ro w in c jo n a ln y c h w ła d z p a r t y j n y c h , o rg a n iz a c ji S S (S c h u t z s t a f f e l ) o ra z S A (S t u r m - A b t e i l u n g ). Z n a jd u ją s ię ta m ró w n ie ż z n a c z n e części a k t in n y c h p a r tii, b y w sp o m n ie ć S o c ja l-D e m o k ra ty c z n ą P a r t i ę N ie m ie c (por. G . H e i n i A . F . P e t e r s o n , N S D A P H a u p ta r c h iv . G u id e to
th e H o o v er I n s titu tio n — M ic r o film C o lle ctio n . T h e H o o v er I n s t i t u t i o n o n W a r, R e v o lu tio n a n d P ea ce, S ta n d f o r d U n iv e rs ity , 1964, t. 12, s. 175).
21 W części d o k u m e n ta c y jn e j w ie le m ie js c a p o św ięc ić tr z e b a w ła ś n ie tz w . „o p o zy cji w y z n a n io w e j” o ra z ” „ in f iltr a c ji n a z is to w s k ie j” s p e c ja ln ie u w y d a tn ia ją c e j się w p o lity c e g a u le ite r a P r u s W sc h o d n ic h E ric h a K o c h a, z m ie rz a ją c e g o do z o rg a n iz o w a n ia „ w y zn a n io w c ó w re ż im o w y c h ” o b o k „ d u c h o w n y c h re ż im o w y c h ” . P ie rw s z e in
-że a k ta n ie o d d a ją w p e łn i c ałej g am y sp o ró w . U z u p e łn ie n ia trz e b a sz u k a ć w d r u k a c h u lo tn y c h , b ro s z u ra c h i w d r u k a c h w y z n a n io w y c h z g ro m a d z o n y c h w p o szczeg ó l n y c h o ś ro d k a c h d o k u m e n ta c y jn y c h (m iędzy in n y m i w A rc h iw u m O ls z ty ń s k im , czy w s p e c ja ln y m o ś ro d k u , ja k im je s t A rc h iw u m B ie le fe ld z k ie — B i e le fe ld e r A r c h iv d es
K ir c h e n k a m p f e s i m D r itte n R e ic h ), czy w z b io ra c h p a s to r ó w N ie m ö lle ra і G ü n th e ra
H a r d e ra . S z c z ą tk o w e z b io ry g m in ż y d o w sk ic h A rc h iw u m O lszty ń sk ie g o ilu s tr u ją z a s a d n ic z e d w a e le m e n ty p rz e ś la d o w a ń Ż y d ó w : w a lk ę z Ż y d a m i (np. r o la w ię z ie n ia w R y n ie ) o ra z i n f i ltr a c j ę p o lity c z n ą n a z istó w do g m in ż y d o w sk ic h . Z a g a d n ie n ia te w y ja ś n ia ła p r a s a ż y d o w sk a o k re s u n a z isto w sk ie g o , b y w sp o m n ieć w a ż n ą d la P r u s W sc h o d n ic h g a ze tę w ro c ła w s k ą „ J ü d is c h e Z e itu n g f ü r O s t d e u ts c h la n d ” 22.
A k ta w y z n a n io w e P r u s W sc h o d n ic h s k o n c e n tro w a n e są w d w u g łó w n y c h m ie j sca c h : w O ls z ty n ie (W a rm iń s k ie A rc h iw u m D ie c e z ja ln e i A rc h iw u m P a ń s tw o w e ) o ra z w M o n ac h iu m (O std e u ts c h e D iö z e s a n a rc h iv = K a th o lis c h e s K ir c h e n b u c h a m t u n d
A r c h iv — K B A ). C elem o ś ro d k a m o n a c h ijsk ie g o b y ło z e b r a n ie i z ab e z p ie c z e n ie w sz y
s tk ic h m a te ria łó w a rc h iw a ln y c h d o ty c z ąc y c h p rz e sie d le ń c ó w n ie m ie c k ic h . D r J o h a n n e s K a p s z b ie ra ł n a p rz y k ła d a r c h iw a l ia z G d a ń sk a , W a rm ii i W ro c ła w ia . O śro d e k m o n a c h ijs k i p o s ia d a 5 w ie lk ic h d zia łó w : 1. a rc h iw u m m a te ria łó w w iz u a ln y c h (B ild a r c h iv ); 2. k ro n ik p a ra fia ln y c h i lo k a ln y c h ; 3. a rc h iw u m p ra s o w e ; 4. s p u śc iz n d u c h o w n y c h i 5. a r c h iw a p a r a f ii b y ły c h n ie m ie c k ic h te ry to r ió w w sc h o d n ic h . W o śro d k u s tu ttg a r c k im z b ie ra się m a te r ia ły do d z ie jó w Ż y d ó w w la ta c h 1933— 1945 o rg a n iz u ją c s p e c ja ln e b a d a n ia a n k i e t o w e 23. fo r m a c je n a te n t e m a t p o r. T . G r y g i e r, H itle r o w s k a p o lity k a n a ro d o w o śc io w a w P ru sa c h W sch o d n ic h , K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie , 1969, ss. 179— 180 o ra z B. S t a s i e w s k i , K a th o lis c h e A k a d e m ie B r a u n s b e r g , D e u tsc h e U n iv e rs itä te n u n d H o c h sc h u le n im O sten , K ö ln 1964, s. 56. 22 J . B r і 11 i n g, A r c h iv g u t u n d D o k u m e n ta tio n d e r J u d e n v e r fo lg u n g , D e r A rc h i v a r, 1969, H. 2, ss. 157— 168 o ra z J. B r і 11 i n g, J u d e n a k te n in d e u ts c h e n A r c h iv e n > D e r A rc h iv a r, 1958, ss. 199— 212. O tóż do 1933 r. is tn ia ły trz y w ie lk ie a rc h iw a ż y d o w sk ie w N iem czech : D a s G e sa m ta r c h iv d e r d e u ts c h e n J u d e n w B e rlin ie , D as A r c h iv
d e r S y n a g o g e n g e m e in d e B r e sla u w e W ro c ła w iu o ra z D a s A r c h iv d e r S y n a g o g e n g e m e in d e K ö n ig sb e r g w K ró le w c u . 2 u w a g i n a zn isz c z en ia , p o z o sta ło ść a k t ż y d o w
sk ic h p o s ia d a n ie z w y k łą w a rto ś ć . I lu s tr a c ją je s t w y d a n a w B e r lin ie jeszcze w 1938 r. p u b lik a c ja o p a rta n a m a te r ia ła c h G e s a m ta r c h iv d e r d e u ts c h e n J u d e n , a o p ra c o w a n a p rz e z J . J a c o b s o n a , D ie B e r lin e r jü d is c h e n T r a u u n g e n v o n 1723—1759. W 1968 r. te n sa m a u to r w y d a ł p ra c ę p t. J ü d isc h e T r a u u n g e n in B e r lin 1759— 1813, B e rlin (Z a ch o d n i) 1968, s. 668.
33 D as Z e n tr a le K a th o lis c h e K ir c h e n b u c h a m t u n d A r c h iv f ü r H e im a tv e r tr ie b e n e
in M ü n c h e n , D e r A rc h iv a r, 1967, H. 4, s. 403. W ra m a c h te g o u rz ę d u z o rg a n iz o w a n o O std e u ts c h e s D iö ze sa n a rc h iv . O bok m a te ria łó w o ś ro d k a m o n a c h ijsk ie g o zn ac z n ą
lic z b ę a rc h iw a lió w p o s ia d a ją z a rc h id ie c e z ji w ro c ła w sk ie j A rc h iw u m K la s z to ru B e n e d y k ty n ó w w G rc s s a u (D as A r c h iv d e r E rzd iö zese b e im B e n e d ik tin e rlc lo s te r G r ü s s a u z u
W im p fe n ), H ra b s tw a K ło d z k ie g o w A rc h iw u m D e k a n a ln y m w H a m m (D as A r c h iv d e s G r o s s d e c h a n te n d e r G r a fs c h a ft G la tz in H a m m ), d ie c e z ji w a rm iń s k ie j w A rc h i
w u m w M o n a s te rz e (E rm lä n d is c h e s A r c h iv b e im K a p itu la r v ik a r f ü r E r m la n d in
M ü n ste r), z p r a ł a t u r y p ils k ie j w A rc h iw u m w M o n a s te rz e ( K a p itu la r v ik a r d e r F re ie n P r ä la tu r S c h n e id e m ü h l in M ü n ste r). To o s ta tn ie a rc h iw u m o b e jm u je ró w n ie ż a r c h i
w a lia d ie c ez ji c h e łm iń sk ie j. Z d ie c e z ji g d a ń s k ie j w a rc h iw u m w D u ss e ld o rfie (P ä p
s tlic h e B e a u ftr a g te n f ü r d ie d e u tsc h s p ra c h ig e n K a th o lik e n d er D iö zese D anzig in D ü sse ld o rf), z P o m o rz a Z a c h o d n ie g o w B e r lin ie Z a c h o d n im (B isc h ö flic h e O rd in a ria t in B e rlin ).
W a rto p o d k re ś lić jeszcze in n y f a k t. O tóż k o n f e re n c ja b is k u p ó w w F u ld z ie (1959 ro k ) e ry g o w a ła O std e u ts c h e D iö z e s a n a rc h iv w M o n ac h iu m p rz y K B A i zo b o w iąz a ła w sz y stk ic h d u c h o w n y c h w m y śl k o d e k su k a n o n ic zn e g o 375— 379, 383— 384, 447 § 3, § 4, 1522, 1523, 1548 § 2, 2383, 24 § 1 do z b ie ra n ia m a te ria łó w d o ty c z ąc y c h p rz e sie d le ń c ó w . C hodzi p rz e d e w sz y s tk im o k się g i k o ście ln e , k ro n ik i p a ra f ia ln e , w sp o m n ie n ia , w y k a zy d u c h o w n y ch , m a ją tk u , k o ścio łó w , l i t e r a tu r y , m o d lite w n ik ó w , a ta k ż e o p is m a o k ó l n e . K sięg i k o ście ln e m a ją b y ć in s tru m e n te m w a lk i z sz e rz ą c ą się w śró d p rz e s ie d le ń
-Ź R Ó D Ł A A R C H I W A L N E D O D Z I E J Ó W P R U S W S C H O D N IC H 553 T rz e b a p rz y z n a ć , że z asó b a k to w y z o k re s u n a z isto w s k ie g o n a jb a rd z ie j u c ie rp ia ł n a szc z eb lu a d m in is tr a c j i te re n o w e j. T a m w ła ś n ie n a js k r u p u la tn ie j w y k o n y w a n e b y ło z a rz ą d z e n ie o n iszc z e n iu a k t. W re sz c ie i w k r a c z a ją c e w o js k a o k u p a c y jn e a l i a n tó w p u n k t z a in te r e s o w a n ia p rz e s u n ę ły g łó w n ie n a a k ta w ła d z c e n t ra ln y c h R zeszy. S p o r a d y c z n ie ty lk o in te re s o w a n o się i zab e z p ie cz a n o a k ta w ła d z te re n o w y c h (np. A rm ia C ze rw o n a w A rc h iw u m F ro m b o rs k im ). Z re s z tą z p u n k tu w id z en ia p ra w a m ię d z y n aro d o w eg o z w ią z a n ie a k t z te ry to r iu m (z a sa d a p e rty n e n c ji) m ia ło d e cy d o w a ć o ty m , czy a k ta lu b a rc h iw a lia u z n a n e z o sta n ą za zd o b y cz w o je n n ą , czy ty lk o o b ło ż o n e z o sta n ą a r e s z t e m 34. P o z ak o ń c z e n iu d z ia ła ń w o je n n y c h w ła d z e o k u p a c y jn e , a lia n tó w in te re s o w a ły się ra c z e j a k ta m i c e n t r a ln y c h w ła d z R zeszy, p rz e d e w sz y s tk im w ła d z a m i p o lic y jn y m i, w o js k o w y m i o ra z p a r ty jn y m i (N SD A P). O b ło ż en ie ich a re s z te m n a s tą p iło o f ic ja ln ie ro z k a z e m R a d y K o m is ji M ię d z y s o ju sz n ic z e j n r 2 z 10, p a ź d z ie rn ik a 1945 r., o b e jm u ją c a k ta 52 o rg a n iz a c ji n a z isto w s k ic h (m .in. N S D A P ,
R e ic h s a u ss c h u s s z u m S c h u tz d e s D e u ts c h e n B lu te s , S c h u t z - S t a f f e l = SS, T e c h n isc h e N o th ilfe , O rg a n isa tio n T o d t). S p e c ja ln y m p rz e p iso m p o d le g a ły a k ta w ła d z t e r e n o
w y c h d o ty c z ąc e „ c y w iln e j o b ro n y R ze szy ” (z iv i le R e ic h s v e r te id ig u n g ), p o lic ji, N S D A P , sił z b ro jn y c h . W iele ty c h a k t w 1945 r. zn isz c z y li p o szc z eg ó ln i u rz ę d n ic y . P o ls k a s łu ż b a a r c h iw a l n a p o d ję ła w y s iłk i z a b e z p ie c z e n ia a rc h iw a lió w i zaso b u re g is tra tu ra ln e g o . u rz ę d ó w n ie m ie c k ic h w P r u s a c h W sc h o d n ic h ju ż w lip c u 1945 r . A lia n c i p o s ia d a li w sw y c h o d d z ia ła c h w y w ia d o w c z y c h w ie lu s p e c ja lis tó w od a k t n ie m ie c k ic h . S p e c ja liści ci p rz y g o to w y w a li się do a k c ji ju ż w la ta c h 1943/1944. S tą d w m o m e n c ie z a jm o w a n ia te r y to r iu m R zeszy szy b k o o p a n o w a li s y tu a c ję z w ią z a n ą z z ab e z p ie cz a n ie m a rc h iw a lió w z zaso b u r e g is tra tu ra ln e g o 25. Z n a c z n y w y s iłe k a r c h iw a ln a s łu ż b a a lia n tó w w ło ż y ła w p rz y g o to w a n ie p ro c e só w p rz e c iw k o z b ro d n ia rz o m w o je n n y m . S a m e p ro c e sy sp o w o d o w a ły je d n a k ż e z n ac z n e ro z b ic ie z esp o łó w a rc h iw a ln y c h . P o sz cz ę -, g ó ln e p is m a z o sta ły w y łą c z o n e z n a tu ra ln e g o śro d o w isk a , ja k im b y ły zesp o ły a r c h i w a ln e i zesp o ły a k to w e . C zęść w ię c a k t p ro c e so w y c h z b ro d n ia rz y w o je n n y c h z n a j d u je się w A rc h iw u m P a ń s tw o w y m w N o ry m b e rd z e , część w A rc h iw u m F e d e ra ln y m w K o b le n c ji, część w In s ty tu c ie W sp ó łc z e sn y m (I n s t i t u t f ü r Z e itg e s c h ic h te ) w G e -, ty n d z e , w re sz c ie część w M ię d z y n a ro d o w y m T r y b u n a l e w H a d ze i w A rc h iw u m N a ro d o w y m w W a s z y n g to n ie 26. Z n a c z n ą lic z b ę a k t w ła d z c e n tra ln y c h R zeszy N ie m ie c k ie j p rz e ję ły ró w n ie ż w o js k a ra d z ie c k ie . W la ta c h 1953— 1958 p rz e k a z a n o je N ie m ie c k ie j R e p u b lic e D e m o k ra ty c z n e j. W o jsk a f r a n c u s k ie p rz e ję ły s to su n k o w o m a ło a k t. N a jw ię c e j a k t (m ięd zy in n y m i e w a k u o w a n y c h z P r u s W sc h o d n ic h ) p rz e ję ły w o js k a a m e ry k a ń s k ie i a n g i e l s k i e 27. A n g lic y i A m e ry k a n ie ju ż w m a rc u 1943 r. u tw o -. ców b ig a m ią (D er A rc h iv a r, 1959, ss. 72— 73). K B A u sta liło ju ż k a r to te k ę 4500 p a ra fii, lis tę d u c h o w n y c h , o d tw o rz y ło m e tr y k i c h rz tó w , ślu b ó w i śm ie rc i, z g ro m a d z iło o k o ło ' 2000 k s ią g k o ś c ie ln y c h z d ie c e z ji: g d a ń sk ie j, c h e łm iń s k ie j i w a rm iń s k ie j (d alsze 1500 k s ią g z n a j d u je się w G e h e im S ta a ts a r c h iv w B e r lin ie -D a h le m ). S zczeg ó ły p o r. D er A rc h iv a r, I960, ss. 355— 360.
24 J . M e y e r — L a n d r u t , D ie B e h a n d lu n g v o n s ta a tlic h e n A r c h iv e n u n d R e g i
s tr a tu r e n n a ch V ö l k e r r e c h t, A rc h iv a lis c h e Z e its c h rift, 1953, B d. 48, s. 72.
25 H . B o b e r a c h , D as S c h r if tg u t d er s ta a tlic h e n V e r w a ltu n g , d e r W e h r m a c h t
u n d d e r N S D A P a u s d e r Z e it 1933— 1945, D e r A rc h iv a r, 1969, H . 2, s. 140 o ra z
W . R o h r, S c h ic k s a l u n d V e r b le ib d es S c h r if tg u te s d e r o b e rs te n R e ic h s b e h ö r d e n , D e r A rc h iv a r, 1955, H. 3, s. 161.
26 Z a s tę p c z y m i m a te r ia ła m i do s p ra w lip co w eg o z a m a c h u n a H itle ra w G ie rło ż y s ą m a te r ia ły N a c z e ln e j P r o k u r a t u r y p rz y S ą d z ie L u d o w y m (por. F . F а с i u s, Das-
B u n d e s a r c h iv , s. 72).
27 D e r A rc h iv a r, 1958, H. 3, ss. 14— 25. A rc h iw u m F e d e r a ln e w K o b le n c ji o trz y -. m a ło od w ła d z a m e ry k a ń s k ic h zesp ó ł R e ic h s k o m m is s a r f ü r d a s O stla n d — K o m is a rz a R o se n b e rg a , w a ż n y d la o b sz a ró w g ra n ic z ą c y c h z P r u s a m i W sc h o d n im i (D er A rc h iv a r, 1963, s. 378).
554
r z y li w s p ó ln ą W o jsk o w ą S łu ż b ę A rc h iw a ln ą (M ilita r y In te llig e n c e R e c o rd S e c tio n — M IR S ) d la w y k o rz y s ty w a n ia n ie m ie c k ic h a k t d o celó w w o je n n y c h i p o w o je n n y c h . W c ią g u l a t 1944/45 p rz e ję ła o n a n a s tę p u ją c e k o m p le ty a k t:
1) r e g i s t r a t u r y u rz ę d ó w n a jw y ż s z y c h w ła d z n a z is to w s k ic h e w a k u o w a n e do T u ry n g ii, S a k s o n ii i B ru n ś w ik u (np. K a n c e la rię R zeszy, M in is te r s tw o S p r a w Z a g ra n ic z n y c h ); 2) a k ta w o js k o w e e w a k u o w a n e do B la n k e n b u r g i T a m b a c h ; 3) a k t a c e n t r a l n y c h w ła d z p a r ty jn y c h N S D A P w M o n a c h iu m ; 4) a k t a U rz ę d u B ez p ie c z e ń stw a R zeszy (R e ic h s sic h e r h e its a m t).
T e n z asó b a k to w y ro z m ie szc z o n o w n a s tę p u ją c y c h o ś ro d k a c h : D o c u m e n t C en ter w K a ss e l (a k ta w o js k o w e ); D o c u m e n t C e n te r w D a r m s ta d t i F r a n k f u r c ie n /M en e m (a k ta M in is te r s tw a O św ia ty i K u ltu r y ) ; D o c u m e n t C e n te r w B e r lin ie (a k ta N S D A P ; czę ść a k t p e rs o n a ln y c h z w ią z a n y c h z a k c ją d e n a c y fik a c y jn ą c zło n k ó w p a r t i i N S D A P z n a j d u je się w A rc h iw u m P a ń s tw o w y m w K o b le n c ji). M asę a k t p r z e ję ła M ię d z y n a ro d o w a S łu ż b a P o s z u k iw a w c z a (I n te r n a tio n a l T r a c in g S e r v ic e ) w A ro ls e n (W ald eck ), w szczeg ó ln o ści a k ta d o ty c z ą c e a r e s z ta n tó w obo zó w k o n c e n tr a c y jn y c h , d e p o rto w a n y c h Ż y d ó w o ra z ro b o tn ik ó w p rz y m u s o w y c h . W A n g lii z n a jd u ją się a k t a n a z is to w s k ie j m a r y n a r k i w o je n n e j, m in is te r s tw a u z b r o je n ia o ra z w y n a la z k ó w . W S ta n a c h Z je d n o c z o n y c h A P (w D é p a r te m e n ta l R e c o rd s B r a u c h w A le k s a n d rii к . W a sz y n g to n u ) a k t a n a c z e ln e g o d o w ó d z tw a n ie m ie ck ieg o , n a z is to w s k ic h w o js k lą d o w y c h o ra z w o js k lo tn ic z y c h . S ta n o w ią o n e ta m s p e c ja ln y d z ia ł I I w o jn y św ia to w e j (W o rld W a r I I R e c o rd s D iv isio n ) W a s z y n g to ń sk ie g o A rc h iw u m N a ro d o w e g o 28. W p ra w d z ie
z n a c z n ą lic z b ę a k t n a z isto w s k ie g o M in is te r s tw a S p r a w Z a g ra n ic z n y c h , N S D A P i sił z b r o jn y c h p o c zą w szy od 1958 r. p rz e k a z y w a n o do M in is te r s tw a S p r a w Z a g ra n ic z n y c h w B o n n i do A rc h iw u m F e d e ra ln e g o w K o b le n c ji, a a k ta w o js k o w e do K o rn e lie m ü n - s t e r k o ło A k w iz g ra n u o ra z do F r y b u rg u , n ie m n ie j w ie le w a ż n y c h m a te ria łó w a r c h i
w a ln y c h p o z o sta ło jeszcze w S ta n a c h Z je d n o c z o n y c h . N a p r z y k ła d a k t a d o ty c z ąc e p o lity k i g o sp o d arcz e j n a z is tó w z n a jd u ją się w B ib lio te c e N a ro d o w e j (N a tio n a l L e n
d in g L ib r a r y ) w B o sto n ie . W ie le a k t o k re s u n a z isto w s k ie g o z n a jd u je się w B ib lio te c e
K o n g re su A m e ry k a ń s k ie g o (L ib r a r y o f C o n g re ss — M isc e lla n e o n s I t e m fr o m G o u v e r
n e m e n t o f th e T h ir d ), w In s ty tu c ie H o o v e ra (H o o v er I n s titu tio n ) w S ta n d f o r d w K a
lif o rn ii, w Ż y d o w sk im I n s ty tu c ie B a d a w c z y m (Y iv o — I n s t i t u t e fo r J e w is h R e sea rc h ) w N o w y m J o r k u (a k ta w a ż n e szczeg ó ln ie d la s p r a w p o lsk ic h ), w B ib lio te c e U n iw e r s y te c k ie j w W irg in ii (A l d e r m a n B ib lio th e k ), w Ż y d o w s k im I n s ty tu c ie D o k u m e n ta c y jn y m w P a r y ż u (C e n tre d e D o c u m e n ta tio n J u i f s C o n te m p o ra in e ) — a k t a d o ty c z ąc e d z ia ła ln o ś c i A lfr e d a R o se n b e rg a , s a tr a p y n a te re n ie E u r o p y W sc h o d n ie j P u b lic y s ty k ę i d r u k i u rz ę d o w e n a z istó w sk o m p le to w a n o w B ib lio te c e L o n d y ń s k ie j (W ien e r
L ib r a r y ) o ra z w Y a d W ä sc h ern w Je ro z o lim ie . A rc h iw u m O ls z ty ń s k ie p o s ia d a ró w n ie ż d o ść z n a c z n y z b ió r n a z isto w s k ic h d ru k ó w u r z ę d o w y c h 30. R o z p ro sz e n ie ź ró d e ł a rc h iw a ln y c h d o ty c z ąc y c h o k re s u n a z isto w s k ie g o w P ru s a c h W sc h o d n ic h je s t f a k te m , z k tó ry m tr z e b a się lic z y ć p rz y p o d e jm o w a n iu b a d a ń n a d p o szc z eg ó ln y m i z a g a d n ie n ia m i i k tó ry w b a d a n ia c h n a u k o w y c h n a le ż y p rz e z w y c ię żyć. W ag ę z a g a d n ie n ia i l u s t r u j e d ro b n y , a le za to c h a r a k t e r y s ty c z n y f a k t — b ia ły m k r u k ie m b ib lio g ra fic z n y m je s t d z ie n n ik u s ta w R ze szy z 1945 r . O tó ż w w y p e łn ia n iu ty c h lu k ź ró d ło w y c h szc z eg ó ln ą ro lę o d g ry w a s y s te m a ty c z n a d z ia ła ln o ś ć d o k u m e n
28 K . F o r s t r e u t e r , D as S ta a ts a r c h iv K ö n ig sb e r g , G ö ttin g e n 1956, s. 125. 29 A rc h iv a lis c h e Z e its c h rift, 1962, B d. 54, ss. 519— 526 o ra z J. B i l l i g , A l fr e d
R o se n b e rg d a n s l ’a c tio n id é o lo g iq u e , p o litiq u e e t a d m in is tr a tiv e d u R e ic h h itlé r ie n ,
P a r is 1969, s. 350.
30 W części p r a c y p o św ięc o n e j d o k u m e n ta c ji a r c h iw a ln e j zasó b d ru k ó w n a z i s to w sk ic h s ta n o w ić b ę d z ie w a ż n y d ział.
Ż R O D Ł A A R C H I W A L N E D O D Z I E J Ó W P R U S W S C H O D N I C H 555 t a c y jn a A rc h iw u m 31. D la o g ó ln eg o p rz e g lą d u s ta n u b a zy ź ró d ło w e j d la o k re s u n a z i sto w sk ie g o w P r u s a c h W sc h o d n ic h in te re s u ją c e są w y s iłk i p o szc z eg ó ln y ch o śro d k ó w d o k u m e n ta c y jn y c h , szczeg ó ln ie k o n c e n tru ją c y c h się n a z a g a d n ie n ia c h P r u s W sc h o d n ic h . O śro d k i t e u s y ste m a ty z o w a ć m o ż n a w trz e c h g ru p a c h : A ) a r c h iw a ja k o o ś ro d k i d o k u m e n ta c ji w sp ó łc z e sn e j; B) o rg a n a F u n d a c ji P r u s k ie j W ła sn o ś c i K u lt u r a l n e j ; C) i n s ty tu ty w sc h o d n ie , ja k o o ś ro d k i d o k u m e n ta c ji w sp ó łc z e sn e j. A . A R C H I W A J A K O O Ś R O D K I D O K U M E N T A C J I W S P Ó Ł C Z E S N E J P r z e d e w s z y s tk im z w ró c ić trz e b a u w a g ę n a A rc h iw u m F e d e ra ln e w K o b le n c ji. O ś r o d e k te n i n te r e s u je n a s z trz e c h p o w o d ó w . N a jp ie r w ja k o a rc h iw u m u z u rp u ją c e so b ie k o m p e te n c ję do g ro m a d z e n ia a k t w s z y s tk ic h u rz ę d ó w ( c e n tra ln y c h ja k i t e r e n o w y c h ) p a ń s tw a n ie m ie c k ie g o do 1945 r.; d a le j ja k o tw ó rc a tzw . a rc h iw u m w sc h o d n ie g o (O s ta r c h iv ), m a ją c e g o k o n c e n tro w a ć c a ły z asó b a r c h iw a l n y b y ły c h d z ie ln ic w s c h o d n ic h N ie m ie c ; w re sz c ie ja k o g łó w n y in ic ja to r d z ia ła ln o ś c i d o k u m e n ta c y jn e j a r c h iw u m , d z ia ła ln o ś c i m a ją c e j n a celu w y p e łn ia n ie lu k z e w n ę trz n y c h i w e w n ę tr z n y c h w z aso b ie a rc h iw a ln y m . Z u w a g i n a z n a c z e n ie te g o trz e c ie g o z a d a n ia w a rto ro z p o c zą ć in fo r m a c ję od z g ro m a d z o n y c h m a te ria łó w d o k u m e n ta c y jn y c h .
1. D o k u m e n t a c j a w s p ó ł c z e s n a
A rc h iw u m z b ie ra tzw . „ m a te r ia ł y o s o b is te ” (p e rs ö n lic h e M itte ilu n g e n ) w p o s ta c i lis tó w , p a m ię tn ik ó w , w sp o m n ie ń , k w e s tio n a riu s z y o ra z „ m a te r ia ł y p u b lic y s ty c z n e ” n a p rz y k ła d d r u k i u rz ę d o w e, u lo tn e , p la k a ty , z a p isy fo n ic z n e i w i z u a l n e 31. J e ś li c h o d z i o te n p ie rw s z y ro d z a j d o k u m e n ta c ji w sp ó łc z e sn e j to p rz y k ła d o w o w sp o m n ie ć w y p a d a o s y s te m a ty c z n y m z b ie r a n iu w y w ia d ó w od p rz e sie d le ń c ó w n ie m ie c k ic h , k t ó rz y r e f e r u j ą o s w e j s y tu a c ji w la ta c h 1933— 1945 i p o te m d ro g ę p rz e jś c ia n a te r e n N ie m ie c k ie j R e p u b lik i F e d e r a ln e j. Z b ió r te n m a b y ć „ s ta ty s ty c z n ie zab e z p ie cz o n y m o b ra z e m a k c ji p rz e sie d le ń c z e j lu d n o ś c i n ie m ie c k ie j do N ie m ie c Z a c h o d n ic h . M a on o d d a ć k lim a t o w y c h czasó w , s tw o rz y ć p rz e s ła n k i fo rm o w a n ia s ię n o w e j sp o łec z n o śc i i t r a d y c j i ” 32. Do a k c j i z b ie ra n ia k w e s tio n a riu s z y , czy w y w ia d ó w a r c h iw a ln y c h p r z y w ią z u je się ta m z n ac z n ą w a g ę. D la te g o , m im o iż w ią ż e się tę a k c ję z b a d a n ie m o p in ii p u b lic z n e j (d em o sk o p ią), p o d e jm u je się w y s iłk i z m ie rz a ją c e do p rz e z w y c ię ż e n ia e k s te n s y w n y c h m e to d b a d a ń w d e m o sk o p ii p o p rz e z tzw . „ w y w ia d y a r c h iw a l n e ” tzn. p o p rz e z u s ta le n ie p y ta ń w ią ż ą c y c h się z p rz e sz ło śc ią , w y b ie ra n ie o k re ś lo n e j g ru p y re s p o n d e n tó w (w ty m w y p a d k u p rz e sie d le ń c ó w n ie m ie c k ic h ) m ia s t m e c h a n ic z n e j r e p re z e n t a c ji in fo rm a to ró w , p rz e z w y c ię ż a n ie b łę d ó w p sy ch o lo g ii g ru p y w d e m o sk o p ii p rz e z u s ta le n ie p ła sz c z y zn y in d y w id u a ln o -p s y c h o lo g ic z n e j. C elem „ w y w ia d ó w a r c h i w a ln y c h ” je s t zd o b y cie m a te r ia łu d o ty c z ąc e g o p o p rz e d n ic h w y d a rz e ń , p rz y c z y n je w y w o łu ją c y c h o ra z m a te r ia łu d o ty c z ąc e g o o cen o so b isty c h i z w iąz k ó w h is to ry c z n y c h re la c jo n o w a n y c h w y d a rz e ń .
31 W. K o t h e, G e g e n w a r tsg e s c h ic h tlic h e Q u e lle n u n d m o d e rn e Ü b e rlie fe r u n g s-
fo r m e m in ö ffe n tlic h e n A r c h iv e n , D e r A rc h iv a r, 1955, H . 3, ss. 199— 202, o ra z T. G r y - g i e r, D o k u m e n ta c ja w sp ó łc zesn a , s. 524. 32 H . D a h m , D er V e r la u f d e r 42 D e u ts c h e n A r c h iv ta g e , D e r A rc h iv a r, 1966 s. 5 o ra z P . H ü t t e n b e r g e r , Z u r T e c h n ik d e r Z e itg e s c h ic h tlic h e n B e fr a g u n g e n , D e r A r c h iv a r, 1969, H . 2, ss.167— 176. N a u w a g ę z a s łu g u je ró w n ie ż d o k u m e n ta c ja p r o w a d z o n a p rz e z A rc h iw u m P a ń s tw o w e w M a rb u rg u . A rc h iw u m to p ro w a d z i tz w . in w e n ta r z w sc h o d n i (O s tin v e n ta r) = I n v e n ta r z u r G e sc h ic h te d e r O ste u r o p a b e zie h u n g e n
D e u ts c h la n d s . In w e n ta r z w sc h o d n i o p ra c o w y w a n y je s t ju ż od 15 l a t (K. D ü 1 f e r, M e th o d e d e r B e s c h a ffu n g u n d A u fb e r e itu n g v o n D o k u m e n ta tio n s m a te r ia l, D e r A rc h i
