• Nie Znaleziono Wyników

Zagadnienie przymusu propinacyjnego na Warmii na przełomie XVIII i XIX wieku

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Zagadnienie przymusu propinacyjnego na Warmii na przełomie XVIII i XIX wieku"

Copied!
13
0
0

Pełen tekst

(1)

Jasiński, Janusz

Zagadnienie przymusu

propinacyjnego na Warmii na

przełomie XVIII i XIX wieku

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2, 196-207

(2)

JA N U S Z J A S I Ń S K I

Z A G A D N IE N IE P R Z Y M U S U P R O P IN A C Y JN E G O N A W A R M II

N A P R Z E Ł O M IE X V III I X I X W IE K U *)

N a te m a t p ro p in a c ji w ód k i i p iw a n a W arm ii n ie u k a z a ła się d otychczas ż ad n a p r a c a i to zarów n o je ś li chodzi o o k res d aw n ie jszy , tj. „b isk u p i” , ja k rów n ież now szy, tj. p ru sk i. O m a w iają c w ięc s y tu a c ję po 1772 roku, n ależy jed n ocześn ie u stalić, ja k p rz e d sta w ia ła się ona w o k re sie p o p rz e d z ający m . Z konieczności w ięc u w ag i poniższe ty lk o szk icow o n aśw ie tlą ten problem . N a jw aż n ie jsz y m zad an iem będzie u stale n ie od stro n y p raw n e j i fa k ty czn e j, czy na W arm ii p rzy m u s p ro p in a cy jn y istn iał, e w en tu aln ie, w ja k ic h fo rm ach się p rze ja w ia ł. T o zad an ie zm u sza do ogóln ego ro zp a trz en ia p ro b lem u w o k resie przedrozb iorow ym i szczegółow szego w o statn iej ćw ierci X V III w.

I

K o n sty tu c je b isk u p a F e rb e ra z 1526 r., które dosyć stan ow czo o gran iczały sw obod y ch łopskie г), p o sta n aw ia ły , że w oln ym , sołty som o raz chłopom z a b r a ­ nia się w arze n ia p iw a w w iększych ilościach , zw łaszcza w celu szyn k ow an ia, n a to m ia st d o zw ala się p ro d u ko w ać n ap o je na użytek w ła s n y 2). P o za tym k o n ­ s ty tu c je orzekły, że k arcz m a rze , k tó rzy m ie sz k a ją p on ad 1 m ilę od m ia sta lu b p o s ia d a ją przy w ile je , m a ją p raw o w a rzy ć piw o u sieb ie, a n astęp n ie szyn kow ać d la sw oich gości. N ie w olno im by ło je d n a k pro d u ko w ać go d la innych k a r c z ­ m arzy an i też „b o rg o w a ć” c h ło p o m 3).

P o stan o w ien ia b isk u p a F e r b e r a w sk az y w a ły b y na to, iż» w tym czasie p rzy m u s p ro p in a c y jn y n ie istn iał. P rz y p u szcz aln ie k arcz em b isk u p ich było niew iele, A . P o s c h m a n n w sp o m in a o istn ien iu jed y n ie b row arów b is k u ­ p ic h 4), k tó re częściow o zao p atry w ały w piw o k arcz m y bisk u p ie . Częściow o, gdyż ja k w idzim y, w szy scy k a rcz m a rze w od legło ści ponad 1 m ilę od m iasta nie m ieli ob ow iązku n ab y w a n ia p iw a w b ro w arach b isk u p ich , n ie licząc k a rc z ­ m arzy obd arzon y ch sp e c ja ln y m i p rzy w ile ja m i. N p. b ro w ar i gorzeln ię k ap itu ln ą w O lszty n ie w y bud ow an o p rzy p u sz cza ln ie d opiero w 1674 r.5). Chłopi z a o p a try ­ w a li się w n ap o je tak że w m iastach .

*) A rty k u ł n in ie jszy stan o w i fr a g m e n t p rac y d o k to rsk iej, przygotow y w an ej n a UW pod k ieru n k iem p ro f, d ra S t. K ien iew icza.

J) H en ry k Z i n s , P ołożen ie lu d n o ści ch ło p sk ie j n a W arm ii w p ie rw sz e j

połow ie X V I w., K w a rta ln ik H istoryczn y, 1955, n r 4— 5, s. 6 6 i n.

2) C on stitu tion es M a u ritii (z 1526 r.), B ru n sb e rg a e 1711, cap. 27: A b er

F re ie n , S ch o ltzen u n d P a u e rn sollen bey h a rte r S t r a f f k ein B ie r b rauen , vie lw e n ige r schen cken, son d ern ge rin g T rin ck en m ögen sie in K e sse ln zu ih ren H a u se s N oth d u rft brauen.

3) Ibid em , cap. 28. D a lsze rozd ziały (29— 32) za k az y w ały sp rz e d a w a ć obce piw o, przy p om in ały o po b ie ran iu w ła śc iw e j ceny pod k a r ą re k w iz y c ji całego z a p asu piw a, m ów iły o sp osob ie za k u p y w an ia chm ielu i jęczm ien ia, a tak ż e groziły gospod arzom su ro w y m i s a n k c ja m i za sy stem aty czn e u p ija n ie się.

4) A d o lf P o s c h m a n n , 600 Ja h r e S ee b u rg . B ild e r a u s a lte r un d n eu er

Zeit (1338— 1938), S e e b u rg 1938, s. 64.

5) A n ton F u n k , G esch ich te d er S ta d t A U en stein von 1348 bis 1943, L e e r 1955, s. 165.

(3)

U p ra w n ie n ia k arcz m a rzy ch ełm iń skich w P ru sa c h K sią żę cy ch stan o w iły dla dochodów p ań stw a pow ażn y u szczerbek. Z te go w zględ u na la n d ta g a c h w 1612 i 1613 r. za p ad ły u chw ały, że k a rcz m a rze ch ełm iń scy m ogą szy n k o w ać ty lk o ty le piw a, ile go w y p ro d u k u ją z jęcz m ie n ia zeb ran ego n a w łasn ych , tj. n a le ż ą ­ cych do d an ej karczm y , w łókach . P o za tym pozw olono im sp rz e d a w a ć piw o p o b ran e z dom eny k siąż ę c e j. Z abronion o n a to m ia st k arczm arzo m ch ełm iń skim sp rz e d a w a ć p iw o na w ięk sze u ro czy sto ści ch łopskie, ja k w e se la i chrzcin y. C hłopi m u sieli w ów czas za o p atry w ać się w n a p o je w k arcz m a ch książęcy ch . W idocznie je d n a k n ie b ard zo się sto so w a n o do tych p rzep isów , k ie d y w 1698 r. odw oływ ano się do ogran iczeń z la t u b ie g ły c h δ). W X V III w . p rzy m u s p ro p in a - c y jn y nie został poszerzony. ‘

J a k k w e stia ta ro z w ija ła się n a W arm ii, nie b a rd z o w iadom o. W ilkierz g ie trz w ałd zk i z 1639 r. d osy ć n ie jasn o m ów i o piw ie w ie jsk im (gm iń skim ), k tó re w olno p ić jed y n ie za pozw olen iem zw ierzch ności, n ato m iast w y raźn ie stw ie rd za, że „ci, co piw o tocą, n ie m a ją bez w iad o m o ści so łty sz k ie j y rad zk ich na w ieś w y d a ć” 7). Ś w iad czy ło b y to, że część chłopów w d alszy m cią gu p o sia ­ d a ła p raw o w a rze n ia piw a na w ła sn e p otrzeby, a w w y ją tk o w y ch w y p a d k a ch n a u ż y te k c a łe j w si, lecz w ów czas za pozw olen iem , rzecz c ie k aw a nie k ap itu ły (G ietrzw ałd był w sią k ap itu ln ą ), a ty lk o so łty sa i rad y.

P ew ne św iatło na sp ra w ę p ro p in a c ji rz u c a ją o statn ie la ta p rzedrozb iorow e W arm ii. W 1759 r. p om ięd zy k a p itu łą a r a d ą m ie jsk ą O lszty n a w y buch ł sp ó r na tem at, kto p o sia d a u p ra w n ie n ia do z a o p atry w an ia chłopów w n a p o je a lk o ­ holow e. M ian ow icie, a d m in istra to r k ap itu ły , k an o n ik T o m a sz S zcze p ań sk i sk o n ­ stato w a ł, że w k om orn ictw ie o lszty ń sk im istn ie ją 24 w sie , k tó re n ie p o sia d a ją k arczem , n a sk u te k czego chłopi k u p u ją w ód k ę i piw o, gd zie im się żyw nie podo ba, n a jc z ę śc ie j w szyn k ach m iejsk ich . W zw iązku z tym k a p itu ła n a k a z a ła , a b y w szy scy ch łopi z tych m iejsco w o ści z a o p a try w a li się w n a p o je alkoh olow e jed y n ie w gorzeln i i b ro w a rze k a p itu ły — n a zam k u olszty ń sk im 8). R a d a m ie j­ sk a w O lsztynie z a re a g o w a ła je d n a k b ard zo ostro, stw ie rd z a ją c w p ro teście w y sto so w an y m do k ap itu ły , że rozporządzen ie pow yższe zostało w y d an e n ie­ zgodnie z p raw e m , gdyż chłopi ci p rzez 400 la t k u p o w a li a lk oh ol w d ow oln ym m iejscu i p rzew ażn ie czynili to w szy n k ach O ls z ty n a s). S p ó r ten w y ja śn ia w ięc, że isto tn ie d o tych czas n a W arm ii p rzy m u su p ro p in a c y jn e g o nie stosow an o. Z agad n ie n ie p ro p in a c ji p ró b o w an o n astęp n ie u re gu lo w a ć w o rd y n a cji k r a ­ jo w ej b isk u p a G rab o w sk ie g o z 1766 i . P ow ied zian o tam w y ra źn ie : „k arczm a rz e p o s ia d a ją u p ra w n ie n ia, że oprócz ich piw a, żadne in ne piw o n ie m oże być k on su m ow an e p rze z ch łopów ” . P ozw olono chłopom z a o p atry w ać się w p iw o w m ieście ty lk o w ów czas, o ile p iw o m iejsco w ego k arcz m a rza n ie n ad aw ało się do sp oży cia o raz w te d y , gd y było p otrzebn e na u ro czy sto ści rodzinn e 10). A w ięc rzecz się m iała od w rotn ie niż w P ru sa c h K siążę cy ch .

P o sta n o w ien ia o rd y n a cji b isk u p a G rab o w sk ie go nie zo sta ły w cielon e w życie. T a sa m a k ap itu ła , k tó ra w 1759 r. n a rzu cała chłopom k o m o rn ictw a o lszty ń ­ sk iego obow iązek zak u p u alk o h o lu jed y n ie w b ro w a rze i gorzeln i zam k o w ej, ju ż w 1770 r. u ch y liła s w o je rozp orząd zen ie. N ic w ięc dziw n ego, że w 1772 r.

G) R o b e rt S t e i n , D ie U m w an d lu n g d er A grarv e rfassii/n g O stp re u sse n s

d u rch die R e fo rm d es n eu n zeh n ten Ja h rh u n d e r ts, J e n a 1918, Bd. I, s. 146.

7) P o lsk ie u sta w y w ie jsk ie X V — X V I II w iek u , W yd. S t. K u t r z e b a

i ks. A . M a ń к o w s к i, A rch iw u m K o m is ji P ra w n icze j P A U , 1938, t. X I, s. 124. s) H ugo B o n k , U rk u n d en zu r G esch ich te d er G ew erb e in A llen ste in in d er

e rm lä n d isch e n Z eit (1353— 1772), A llen ste in 1928, s. 58—62; F u n k , s. 165.

9) H ugo B o n k , G esch ich te d er S ta d t A llen ste in , A llen stein 1910, III, H. IV , s. 505— 506.

10) O rd y n acja k r a jo w a W arm ii z 1766 r., cap. V II, § 2, 19.

(4)

chłopi w a rm iń scy ośw iad czali pow szechn ie p rzed p r u sk ą K o m is ją K w a lifik a ­ cy jn ą , że p o s ia d a ją p raw o w arze n ia piw a n a u żytek d o m o w y 1}). R ów n ież k a p i­ tu ła w a rm iń sk a w e F ro m b o rk u stw ie rd ziła w k ilk a d z ie sią t la t późn iej, że n igdy n ie p rzy m u sza ła chłopów do z a k u p u piw a i w ód k i oraz, że za w oln ość od tego p rzy m u su n ie p o b ie ra ła od nich sp e c jaln e g o czynszu 12).

Cechą ch a ra k te ry sty czn ą stosu n k ów w a rm iń sk ich był rów n ież fa k t, że k arczm y zn ajd o w ały sie po w ię k sz e j części w rek ach u p rzy w ilejo w an y ch chło­ pów , p rzew ażn ie ch ełm iń skich sołtysów , którzy z te go ty tu łu o p łac a li n a rzecz b isk u p a , czy k ap itu ły s p e c ja ln y czynsz (T ran k ste u e r), zależn y od w y so k o ści d eb itu szyn kow an y ch n apojów . K arczm a rz e ci w a rz y li piw o p rzew ażn ie s a m i 13).

N a to m iast stosu n kow o n iew iele p o sia d a ły sw oich k arcz em in sty tu cje k o ś­ cielne. M oże d late g o nie n ak ład a n o n igdy na W arm ii k a r w p o staci obow iązku w y ku p u określon ych ilości piw a, co zn ajd o w ało pow szechn e zasto so w an ie w P ru sa ch K siążę cy ch 14), gdzie z a ra b ia ł na tym p a n u ją c y e w en tu aln ie w ła śc i­ ciel w si. W o rd y n a cji z 1766 r. w y raźn ie ogran iczon o ilość sp oży cia alkoh olu w czasie u roczy stości rodzinnych 15).

S y tu a c ja zm ieniła się r a d y k a ln ie pod w zględ em p raw n y m po 1772 r. S p r a w ę p ro p in a c ji d ostosow an o do norm w sch od n iopru skich . U znano, że w szy scy chłopi p o d le g a ją przy m u sow i p ro pin a cy jn e m u 1G). W p rze ciw ie ń stw ie do ok resu b isk u ­ piego, p ań stw o p ru sk ie z p ro p in a cji uczyniło so b ie pow ażn e źród ło dochodu. W zw iązk u z tym zw ery fik o w an o w iele p rzy w ile jó w ch ełm iń skich oraz pobu d ow an o n ow e k arczm y w d om en ach. Je d n a k głów n ie dochody z karczem p ań stw o p ru sk ie zw iąz ało z sy stem e m dom en, czyli gen eraln ych dzierżaw . M ian ow icie poszczególn ym am tm an om czyli dzierżaw com ge n e raln y m p rz y ­ dzielono n a sp rz ed a ż ok reślo n ą ilość w ódki i piw a. Dochód ze sp rz ed a ży tego alk oh olu stan o w ił część k an on u dzierżaw nego, k tó ry d zierżaw ca gen eraln y w p łac a ł do sk a rb u p ań stw a.

W 1802 r. poszczególn e dom en y w a rm iń sk ie, zgodnie z u m ow am i d zie rżaw ­ nym i, zobow iązane b y ły sp rz ed a ć n a stę p u ją c e ilo ści w ód k i i p i w a 17):

D om ena W ódka w om ach P iw o w beczkach L ic z b a lu dn ości

O lsztyn 50 139 13 024 B ran iew o — 135 2 561 F ro m b o rk 20 192 2 444 D obre M iasto 34 236 8 182 L id z b a rk 3,5 213 11 135 R eszel 22 290 7 288

n) A d o lf P o s c h m a n n , Die L an d e sau fn ah m e d es E rm lan d e s im Ja h r e 1772, Z e itsch rift f. d. G esch ich te und A lte rtu m sk u n d e E rm lan d s, 1929, Bd. X X I I I , s. 400.

12) W ojew ódzkie A rch iw um P ań stw o w e w O lszty n ie (d a le j W APO) X V I/2-134 p ism o k ap itu ły fro m b o rsk ie j z 6 V II 1805 r.: A u f A n su ch en d er F ra u e n b u rÿ sch e n

A m tsh u b en w irth e h aben w ir h ierm it besch ein igen w ollen , d a ss solche zu r Zeit d er c a p itu larisch e n R egie ru n g g e m ä ss d er n ach a llh ie r v orh an d en en B r a u - R egister... nie zu r A n n ah m e von G eträn ken , e s se i B ie r od er B ran d w e in , a n g e h alten oder fü r d iese F re ih e it m it einer T ra n k ste u e r belegt w ord en sind...

13) O rd y n acja z 1766 r., cap. V II, § 2.

14) W A PO X V I/6— 2 — W illküh r d es D o rfe s S o m m e ra u ; X X V /14— 1 W ülküh r

d e s kön iglich en G ro sse n H o sp itald o rf S e e lig e n fe ld t — 1773 r.; D orfo.rdnung der Ä m te r In ste rb u rg un d R ag n it, K ö n ig sb e rg 1723; Ja n u s z J a s i ń s k i , N ow e K ęp n iew o w św ie tle w ilk ie rza z r. 1727, K o m u n ik a ty M azu rsk o -W arm iń sk ie,

1959, n r 1, s. 26, 33.

15) O rd y n acja z 1766 r., cap. X I I I, § 1, 2.

1C) A llgem e in e s L an d re ch t, Th. I, T it. 23, § 53—95. O stp re u ssisch e s P ro v in z ia l­

rech t n ie w n iósł w tym za k resie żadnych zm ian.

,7) S t e i n , I, s. 64—69; zob. d la Je z io ra n W APO I 4367.

(5)

D om ena W ódka w om acłr P iw o w beczkach L iczb a lu dn ości

Je z io ra n y 42 695 4 550 B arczew o 12,75 123 4 224

O rn eta

128 5 169

(1 om — ok. 150 1; 1 beczk a = 144 1 )18).

A lkoh ol ten sp rz e d a w an o b ą d ź w k arcz m ach p ry w atn y ch , k tó re m u siały p o b ie rać n ap o je z b ro w aró w i gorzeln i k rólew sk ich , bąd ź w karczm ach , k tó ry m i poprzez osad zon ą osobę z a rzą d z ał b ezp ośred n io d zie rżaw ca g en eraln y . C hłopi m ieli obow iązek po 1772 r. k u p o w a n ia w k arcz m a ch k ró le w sk ich n ap o jó w alkoh olow y ch przezn aczonych na u roczy stości rodzinne. Z użycie tego alk oh olu stan o w iło p o d sta w ę do w y zn aczen ia dzierżaw com ge n e raln y m debitu. W ja k i sp o só b za sad y p rzy m u su p rób ow an o w cie la ć w życie, d o w ia d u je m y się z p ism a m ieszczan w Je z io ra n a c h , k tórzy w 1777 r. sk arż y li się przed w ła d z am i w K ró lew cu , że d zie rżaw ca ge n e raln y zm u sza zarów n o chłopów chełm iń skich , ja k i w szy stk ich innych, do p o b ie ran ia w jego k arcz m ie alk oh olu potrzebn ego na u ro czy sto ści rodzinne. A przecież chłopi za o p atry w ali się d otych czas w n ap o je w m ieście, co stan ow iło d la je g o m ieszk ań có w pow ażn e źródło dochodu 19). P o w ie lk im pożarze m ia sta w 1783 r. d zierżaw ca g e n e raln y p rz e ­ n iósł sw ó j u rząd do w si W ójtów ko, co znow u u d erzy ło w m iasto , k tó re m iało tym m n iej sza n s na sp rz ed aż sw o je g o a lk o h o lu 20). Że chłopi poza u roczy­ sto ścia m i rodzinn ym i m ieli sw ob od ę w za k u p ie alkoh olu, p o tw ie rd z a r e la c ja dom en y fro m b o rsk ie j, z k tó rej w y n ika, że chłopi je ż d ż ąc do m ia sta , tracili tam z regu ły sw o je z a r o b k i21). R ów n ież w O lszty n ie sp rz ed a w an o piw o bez ogran iczeń 22).

W n iek tó ry ch dom en ach P ru s W schodnich zaczęto zm uszać chłopów do p o b ie ran ia o k reślon ych ilo ści a lk o h o lu na u roczy stości kościeln e i rodzinne, co było n a jb a r d z ie j s k r a jn ą fo rm ą w y zy sk u sy ste m u fe u d a ln e g o 23). O usiln y m p o p iera n iu sp rz e d a ży w ód k i p rzez d zierżaw ców gen eraln ych p is a ł ów czesny p ro fe so r U n iw e rsy tetu K ró lew ieck ie go , J a k u b K ra u s . P rz y ta cza ł on w y p a d k i sp rz ed aży w ód k i n aw e t w god zin ach poran nych , co fa ta ln ie w p ły w a ło na ja k o ś ć p rac y chłopów . K arczm y w d om en ach otw ieran o tak ż e w czasie n a b o ż e ń stw 2,1). O te go ro d z aju n ad u ży ciach w dom en ach w a rm iń sk ich nie sły szan o. Z re sz tą ten zao strzo n y p rzy m u s p ro p in a c y jn y zo stał su row o zak az an y przez w ład ze k ró le w ieck ie w ro zesłan y m w 1778 r. sp e c ja ln y m okóln iku. P o d k re ślo n o w n im jed n o cześn ie obow iązek p rzy m u su p ro p in a cy jn e g o w d o tych czasow ym z a k r e s ie 25).

O bok k arcz em n ależących do dom en y i k arcz em ch ełm iń skich istn ia ła pew n a ilość k arcz em sp rz e d a n a na z a sa d z ie w ła sn o ści p o d leg łe j (Erb p ach t).

18) S t e i n , I, s . . 23.

19) P o s c h m a n n , 600 Ja h r e , s. 64.

20) Ibid em , s. 8 8: d en n d u rch die o ftm a lig e A n w esen h eit d er A m tse in sa sse n

bei G e rich ts- und Z in sta g en un d a n d ere n C on vocation en p ro fitie rte die s tä d ti­ sch e B ra u e re i un d B re n n e re i n ich t w en ig, d iesen V o rteil h at die S ta d t je tz t gän zlich verloren...

21) W APO X V I/2— 127 p ism o a m tm an a T eich m an n a, z 21 V III 1799 r. 22) Die A llen ste in er w ollen ih r B ie r h aben, U n sere H eim at, 1931, n r 1 s. 9 23) S t e i n , I, s. 509.

24) C h ristian Ja k o b K r a u s , V erm isch te S ch rifte n sta a tsw isse n sc h a ftlic h e n

In h a lts, K ö n ig sb e rg 1809, II, s. 181.

25) S t e i n , I, s. 509.

(6)

K arczm a rz e ci m ieli obow iązek sp rz e d a w a ć tru n ki p o b ie ran e z b row arów i gorzeln i k rólew sk ich . P rzew ażn ie odnosiło się to do d aw n ych k arcz em kościeln ych . Np. M ich ał P fe iffe r w B a rto ld a c h W ielkich p o sia d a ł tzw . K r u g -

N ah run g, czyli p raw o do sp rz ed aży n ap o jó w w szk lan k ach , b u te lk a ch i innych

m ałych n aczy n iach 2δ). W ieś i k arcz m a ta n ale ża ły d aw n iej do jezu itów , w 1780 r. zo stały p rz e ję te p rze z p ań stw o, k tó re sp rz ed a ło k arcz m ę z o bow iązkiem szy n - k o w a n ia w n iej p iw a i w ód ki p obieran ych z d o m e n y 27). N a iden tycznych w aru n k ach sp rzed an o k arcz m ę w K u ro w ie (dom ena fro m b o rsk a) w 1781 r.2H). Za czasów p ru sk ich istn ia ły n a d a l k arcz m y ch ełm iń skie, k tórych je d n a k ilość z pow odu w y k u p y w an ia ich przez szlach tę pow ażn ie się zm n iejszyła. W la tach 1772— 1787 w ręce szlach eckie przeszło n a W arm ii 24 karczem c h e łm iń sk ic h 29). K a rc z m a rz e ch ełm iń scy m ieli p łacić w ięk szy czynsz niż za czasów b isk u p ich , pon iew aż do d aw n iejszy ch o p łat d oliczan o k o n try b u cję, czyli ι/з część od czy stego dochodu 30).

N iek tóre karczm y ch ełm iń skie p o siad ały u p ra w n ie n ia ty lk o do szyn k ow an ia, a inne do szy n k ow an ia o raz do p ro d u k c ji a lk o h o lu 31). P ierw sze z n ich z a o p atry w ał w alkoh ol oczyw iście d zierżaw ca gen eraln y , k tóry w ten sposób u z u p e łn iał sw o je dochody. K arczm a rz e o bd arzen i jed y n ie p raw e m szy n k o ­ w an ia z a ra b ia li m n iej. W ysokość ich dochodów zależała też od ilości alkoholu, k tó re pozw alan o im sp rz e d a w ać w k arczm ie. N ie stety b r a k je s t d an ych, ile istn iało karczem chełm iń skich . W iadom o n ato m iast, że w 1798 r. k arczem k róle w sk ich było na W arm ii 16 7 32). D ebit przyzn an y dzierżaw com gen eraln y m n a sp rz ed a ż alk oh olu stan o w ił stosu n kow o nied uży p ro cen t ogóln ej ilości sp ożyw an ego alkoholu. W szak w tym czasie piw o było przedm iotem codzienn ej

26) A llgem e in e s L an d re ch t, Th. I, T it. 23, § 55.

27) W APO I 2902 p ism o k am e ry w K ró lew cu z 21 I 1780 r. P o stan o w ien ia d la M ich ała P fe iffe r a : M u ss A e q u ire n t bey h a r te r S tr a fe k ein a n d e re s B ie r

u n d B ra n n tw e in versch en ken , a ls w a s er a u s d em A m te erh alten , so lch es au ch w ed er v e rfälsch e n noch bey dem V ersch en k en fe stge se tz te T a x e ü b ersch reite n un d rich tige M a a sg a b e sich ü b e r dem a n ge le ge n sey n la sse n , die K ru g - N a h ru n g un d den B ie r D ebit b e ste n s zu beförd ern . N ależy tu d odać, że na

W arm ii nie w szy stk ie w sie szlach eckie p o sia d a ły u p raw n ie n ia p ro p in a cy jn e (W APO I 2903 p ism o k am e ry z 2 X I 1795 do Ju stiz a m tu w B arczew ie).

2fl) W APO X V I/7— 3. Z a p o stę p o w a n ie n iezgodn e z w a ru n k a m i um ow y, k arcz m a rza sp o ty k ały su ro w e k ary , m . in. k o n fisko w an o m u cały z a p a s a lk o ­ holu, przy czym za 1 om w ód k i p ła c ił 50 tal. k ary , za 1 beczk ę piw a — 10 tal. 29) E rw in E n g e l b r e c h t , D ie A g r a rv e r fa ssu n g d es E rm lan d e s un d ihre

h istorisch e E n tw ick lu n g, M ünchen — L e ip z ig 1913, s. 184.

30) W P ru sa ch W schodnich T ra n k ste u e r w prow adzon o w 1712 r., łącz ąc go z pod atk iem gru n tow ym (C. H a g e n, V on d e r T ra n k ste u e r un d d en Com -

peten zgeld ern , N eue P re u ssisc h e P ro v in z ia l-B lä tte r, 1846, s. 126; S t e i n . I, s. 13;

W APO V I— 38 p ism o r e je n c ji w K ró lew cu z 13 V 1815 r.). N ie słu szn ie je d n a k tw ie rd z i E n g e l b r e c h t , s. 163, że T ra n k ste u e r m u sieli p łacić chłopi. C hłopi, poniew aż zob ow iązan i b y li do p rzy m u su p ro p in a cy jn e go n ie m ogli dodatkow o p łacić z tego, co nie było źródłem ich dochodu. T ra n k ste u e r p ła c ili ty lk o k arcz m a rze chełm iń scy. S p r a w a ta b y ła dla w ła d z ta k o czy w ista, iż kto p łacił

T ra n k ste u e r ozn aczało, iż p o siad a u p ra w n ie n ia do szy n k o w an ia. Np. d zierżaw ca

ge n e raln y w Je z io ra n a c h ud ow od nił w 1778 r., że w d ow a po so łty sie B arczu w K e k ita c h nie p o siad a u p ra w n ie n ia do szy n k o w an ia, pon iew aż nie płaci

T ra n k ste u e r (W APO I 4364 p ism o d zierżaw cy g en eraln ego w Je zio ra n a ch

z 6 V III 1778 r.).

31) W A PO I 4364 k o p ia p rzy w ile ju z 1§84 r. w y staw io n ego przez b isk u p a R ad ziejo w sk ieg o na rzecz so łty sa Z im m erm an n a w R ad o sto w ie (kom ornictw o resze lsk ie ) u p ra w n ia ją c e g o do w a rze n ia i szy n k o w an ia p iw a d la chłopów . K arc z m a ta sw o je u p raw n ie n ia w y k o n y w ała rów n ież w czasach p ru skich (zob. też P o s c h m a n n . L a n d e sau fn ah m e , s. 399 o k arczm ie, k tó ra p o siad ała p rz y w ile je z la t 1531 i 1534 i w o p arciu o n ie w a rzy ła i szy n k o w a ła piw o jeszcze w 1772 r.).

32) S t e i n , I, s. 182— 183. 200

(7)

kon su m p cji, stan ow iło po p ro stu pożyw ienie. P ito je p rzy n a jm n ie j trzy razy dziennie, p aro b cy z a strz e g a li je so b ie w u m ow ach z g o sp o d a rz am i do posiłków , istn ia ł n aw e t zw y czaj, że g d y są sie d z i w e w si u zn ali m łod zień ca za d orosłego g o spo d arz a, tenże m u siał im p o sta w ić ćw ierć beczki piw a i około 4 litrów , w ó d k i33).

S p ró b u jm y obliczyć, ile w y p a d ało na głow ę p iw a , sp rz ed a n e g o w k arcz m a ch królew sk ich . W dom en ie o lszty ń sk iej karczem było 36. S p rz e d a w a ły one przeciętn ie po 25 beczek p iw a roczn ie czyli w su m ie około 900 beczek, tj. około 130 000 litró w . J e ś l i się w eźm ie pod u w agę około 10 000 lu d n o ści (nie licząc d zieci do la t 1 0 )34), to n a głow ę w y p a d a zaled w ie 13 litrów . W św ie tle tych liczb n ależy tym b a rd z iej uznać za w iary go d n e r e la c je m ów iące, że chłopi m asow o p ro d u ko w ali piw o n a w łasn y u ż y te k 35).

W y d aje s ię w ięc, że p rzy m u s p ro p in a cy jn y w p row ad zon y w d obrach k róle w sk ich n a W arm ii po 1772 r. ty lk o w m in im aln y m sto pn iu d otkn ął m ieszk ań có w w si, k tórzy tych ogran iczeń p ra w ie n ie d o strze g ali.

II

Pod kon iec X V I I I w. p rzy m u s p ro p in a cy jn y sto so w an y w P ru sa c h W sch od­ nich coraz częściej sta w a ł się p rzy czy n ą zad rażn ie ń i za targ ó w . Z tego pow od u n ap ły w a ły liczn e s k a rg i do w ła d z w K ró le w c u i w B e rlin ie. S p e c ja ln ie obu rzały opin ię p u b liczn ą p o d e jm o w an e p rzez n iek tó ry ch d zierżaw ców g en eraln y ch p ró b y n arzu cen ia k o n su m p cji o k reślo n ej ilo ści n ap o jó w 36). W zw iązku z ty m i sk a r g a m i p is a ł k ró l do m in istra S ch rö tte ra w lip cu 1802 r.: „P rz ek o n ałe m się, że p rzy ślu b ach , ch rzcin ach itp . p o d d a n i zm u szan i s ą do p o b ie ran ia określon ych ilo ści p iw a i w ód ki w dom en ach , b e z w zględ u na to, czy p o trz e b u ją ich czy nie. T k w i w tym ja k a ś bezw zględn ość, że p odd an y m a ją c ta k m ało o k a z ji do rad ości i w y poczyn ku m u si za d o w alać się n a p o ja m i z b row arów i gorzeln i dom en o ta k n ęd zn ej ja k o ś c i” 37). Zn am ienn e, że k ró l w id zia ł ow ą bezw zględn ość n ie w fa k c ie przy m u su , a ty lk o w je d n e j z je g o k o n se k w e n cji, tj. k o n ieczn ości k o rzy sta n ia z alk oh olów m iern ego gatu n k u .

Je d n a k ż e zn iesien ie p rzy m u su p ro p in a cy jn e go nie było d la p ań stw a, ze w zględ ów fisk aln y ch , p ro stą sp ra w ą . W um ow ach z d zierżaw cam i g e n e ra l­ n ym i p ań stw o p ru sk ie gw a ra n to w ało so b ie o k reślo n ą ilość dochodów z u d zie ­ lan ego debitu na sp rz e d a ż alk oh olu w k aż d e j dom en ie. T e ra z w ięc rozpoczęto d y sk u sję , w ja k i sp o só b p o k ry ć d eficy t, k tóry po w stan ie na sk u te k zam ierz o ­ n ego zn iesien ia p rzy m u su p ro p in a cy jn e g o . M in ister S ch rö tte r za ż ą d ał od k am e ry d ok ładn ego w y kazu d eb itów ud zielan y ch poszczególn ym dom enom , a tak ż e h ipotetyczn ych obliczeń w sp ra w ie stra t, k tó re m oże p on ieść p ań stw o.

33) B. G r., B ild e r a u s dem e rm lä n d isch e n D o rfle b e n ein er v e rg a n g e n en Z e it, U n sere H eim at, 1929, s. 413; P o s c h m a n n , 600 S e e b u rg , s. 61; t e n ż e ,

L a n d e sa u fn a h m e , s. 4Ó0. P iw o w a rm iń sk ie m iało d o b rą re p u tac ję , m. in. pow o­

dzeniem cieszyło się tzw . „p iw o cza rn e ” p ro d u ko w an e w B arcze w ie , a piw o z O rn ety ek sp o rto w an o n aw e t do W arszaw y (F rie d rich S a m u e l B o c k , V ersu ch

ein er w irtsch aftlich e n N a tu rg e sch ich te von d em K ö n ig re ich O st- un d W est- p reu sse n , D e ssa u 1782, B d . III, s. 696). P ro d u k c ję p iw a p o p ie ra ł sp e c ja ln ie

F ry d e ry k II, k tó ry ze w zględ ó w fisk a ln y c h nie ch ciał d opu ścić, a b y do je g o p a ń stw a m ieszk a ń cy sp ro w ad za li z za gran icy k a w ę (A. K w i a t k o w s k i ,

W einbau un d B ie rb e re itu n g im P re u sse n la n d e , D er W an derer d urch O st- und

W estpreu ssen , 1907, nr 5, s. 111). 34) S t e i n , I, s. 298.

35) P o s c h m a n n. L a n d e sa u fn a h m e , s. 400. 3Ö) K r a u s , II, s. 188.

37) R ud olph S t a d e l m a n n , P re u sse n s K ö n ige in ih re r T ä tig k e it fü r die

L a n d e sk u ltu r , L eip z ig 1882, B d . IV , s. 56.

(8)

A n aliza n ad esłan ych m ateriałó w w y kazała, że d zierżaw cy ge n e raln i czerpią dochód z 3 źród eł: 1) ze zb ytu alk oh olu na rzecz karczem n iek rólew sk ich ;

2) z b e zp o śred n iej sp rz ed aży alk oh olu w k arczm ach k rólew sk ich zobow iązanym do p rzy m u su na ich u roczy stości rodzinn e i k o ścieln e ; 3) ze zw ykłej sp rzed aży alk oh olu w k arczm ach k rólew skich . W edług obliczeń k am e ry k ró le w ieck ie j sp rz ed a ż w ód k i i piw a chłopom (tzn. p u n k t 2 i 3) bez d o sta w y alk oh olu do karczem n iek rólew sk ich w y n osiła rocznie 2771 beczek piw a i 175 om ów w ódki. J a k i to był p rocen t ogóln ej ilości sp rz ed a w an e go alk oh olu p rze z p ań stw o ? P ań stw o sp rz ed a w ało rocznie w d ep a rta m en cie kró lew ieck im 19 535 beczek p iw a oraz 1266 om ów w ó d k i38), a w ięc sp rz ed a ż bezp ośred n ia na rzecz chłopów w y n o siła zaled w ie 15%. W ładze p ru sk ie postan ow iły z p ie rw szego sp osobu zb ytu alk oh olu (tzn. z za o p atry w an ia karczem n iek rólew sk ich ) n ie rezygn ow ać. O stateczn ie w ięc d y s k u sja rozpoczęła się nad tym , w ja k i sposób pokryć d eficy t ow ych 15% ogóln ego dochodu p ań stw a ze sp rz ed a ży alk oh olu , co dla d ep a rta m en tu k rólew ieck iego w ynosiło ok. 5500 tal.39). O czyw iście n ad al m iano sp rz e d a w ać w ód kę i piw o w k arczm ach k rólew sk ich , a le poniew aż przy m u s m iał zostać sk aso w a n y , nie m ożna było żąd ać od d zierżaw ców gen eraln ych określon ych su m za jego sprzed aż. S p r a w ą p ro p in a c ji z a ją ł się A u ersw ald , który w c za sie p odróży po pro w in cji sta r a ł się zorientow ać, w ja k ie j w y sok ości chłopi b ęd ą m ogli św iad czy ć odszkodow an ie.. M in ister S ch rö tte r o raz k am e ra k ró le w ieck a rad ziła, aby dzierżaw com gen eraln y m zostaw ić u p raw n ien ie do za o p atry w an ia karczem w w ód kę o raz je j sp rz ed a ży chłopom pod p rzym usem , n ato m iast zw olnić ich tylko z p rzy m u su zak u p u piw a. P iw o w in ni chłopi albo sa m i w y tw arza ć n a w łasn e potrzeby, albo też k u p o w ać je w m ieście. W ten sp o só b zapobiegn ie się u ła tw ian iu ro zszerzan ia p ija ń stw a . B ra k i w docho­ d ach s k a rb u p ań stw a n ależy pokryć p rzez w yzn aczen ie n iew ielk iego czynszu i zw iązan ie go z czynszem grun tow ym . N a to m iast zagrodn icy i lu d z ie bezrolni w inni zostać od tego czynszu zw olnieni 40).

O stateczn a d ecy zja w sp ra w ie refo rm y p ro p in a c ji z a p a d ła na p osied zen iu G en eraln ego D y rek toriu m , a od po w ied n ia u ch w ała zo sta ła p o d p isa n a przez k ró la w dniu 12 listo p a d a 1804 r. W szyscy zob ow iązan i do p rzy m u su p ro p in a ­ cyjn ego chłopi u z y sk ali w oln ość w z a k resie za k u p y w an ia i p ro d u ko w an ia piw a n a potrzeby w łasn e i sw oich ludzi. N a to m iast nie w oln o im było p rodu kow ać piw a d la całej w iosk i. R ów n ież m ieli p raw o k u p o w ać w ód kę na w łasn y użytek w dow olnym m ie js c u 41)· a le p raw o j e j p ro d u k c ji zatrzy m an o ty lk o dla pań stw a o raz d la osób obdarzonych sp e c ja ln y m i p rzy w ile ja m i. Z a sk aso w a n ie p rzy m u su p ro pin acy jn e go , zgodnie ze w stęp n y m i p ro p o zy cjam i w te j sp raw ie , chłopi zostali zo b ow iązan i do now ych czynszów , n ad w y so k o ścią których w szczęto znow u d eb atę. S to su n e k w y sok ości dochodów z p rzy m u su p ro p in a c y j­ nego do liczby m ieszk ań có w w sk az y w ał, żę na p o k ry cie d eficytu p o w stające g o ze zn iesien ia te go p rzy m u su m ogą p o w stać w poszczególn ych dom en ach duże

38) S t e i n , I, s. 64—-69. 3S) Ibid em .

40) Ibidem .

41) W APO X V I/2— 134 p rotokół w sp ra w ie zn iesien ia p rzy m u su p ro p in a c y j­ n ego w dom en ie fro m b o rsk ie j z 11 m a ja 1805 r.: d a s s je d e r b ish er zw an g s-

p flich tige E in sa sse d a fü r d ie F re ih e it e rh ä lt, den B e d a r f an B ie r fü r sich und sein e L eu te selb st zu fa b ric ire n (m ithin n icht auch fü r än d ern zu b rau e n oder m it m eh reren in ein er S o cietä t zu treten , ein C om m un n al B r a u h a u s zu e ta b lie ­ ren u n d B ie r im G an zen zu fa b riciren ) od er von jed em b elieb igen A m ie zu nehm en, sein en B e d a r f an B ra n d w e in a b er zu k au fe n , von wo e r w ill...;

zob. tak że W APO I 4366 protokół w sp ra w ie zn iesien ia p rzy m u su p ro p in a c y j­ nego w dom en ie r e sz e lsk ie j z dn. 29 IV 1805 r. i w dom en ie je z io ra ń sk ie j z dn. 4 V 1805 r. (W APO I 4367).

(9)

różnice. Np. w L id z b a rk u na p ok ry cie s tr a t k a sy p ań stw o w e j w y sta rc z a ł czynsz w w y so k o ści zaled w ie 83/<i pf., n ato m iast w dom en ie B ra n d e n b u rg aż 11 gr, 4 V - J pf. P oczątkow o w ład z e p ru sk ie za m ierz ały w p ro w ad zić w cały ch P ru sa ch W schodnich je d n a k o w ą ta r y fę , późn iej podzieliły p ro w in cję na okolice biedne, śre d n ie i zam ożne. W zależn ości od tego pod ziału w yznaczono za zn iesien ie p rzy m u su p ro p in a cy jn e g o 3, 4 a lb o 5 gr czy n szu od 1 tal. płacon ego ju ż czynszu g ru n to w e g o 42). Od czynszu z o sta li zw olnieni chłopi p o s ia d a ją c y m n iej niż

6 m orgów m agd eb u rsk ich .

III

B r a k m ate riałó w nie p o zw ala stw ierd zić, ja k p rze b ie g ała refo rm a .na całej W arm ii. Z ach ow an e źród ła o d n oszą się ty lk o do 3 dom en : fro m b o rsk ie j, re sz e lsk ie j i je z io ra ń sk ie j.

D om ena fro m b o rsk a p łaciła czynsz w w y so k o ści 4 gr, p rzy p u szczaln ie po zo stałe północn e części W arm ii podobnie, n a to m ia st dom en a resze lsk a i je z io ra ń sk a po 3 gr, na pew no w ięcej nie p łaciły d om en y: olszty ń sk a i b a rcze w sk a 43). ·

P o w s ta je p y tan ie , czy było to dużo, czy m ało i ile ostate czn ie w ynosiło. C zyn sz gru n tow y zale żał oczyw iście od ilości p o sia d a n e j ziem i. J e ś l i w ięc np. chłopi w Elzow ie p o sia d a ją c y g o sp o d a rstw a czterow łókow e p łacili od nich 18 tal. czynszu, to licząc 3 g r od 1 tal., za zw olnien ie od p rzy m u su p ro p in a c y j­ n ego m u sieli uiszczać 55 gr. W dom en ie je z io ra ń sk ie j n a jm n ie j (14 gr) p łacili chłopi z F ra n k n o w a , a n ajw ię c e j (1 tal. 5 gr) chłopi z T ło k o w a 44). P rzeciętn a w y n o siła pół ta la r a (45 gr), á w ięc tyle, ile k o szto w ały 3 litr y w ó d k i albo

V3 sz e fla ży ta w E lb ląg u .

O ile p rz y ję c ie n ied aw n o p rze p ro w ad zo n ej refo rm y sz a rw a rk u za le ża ło od sw o b o d n e j d ecy zji chłopów , to do p rz y ję c ia w a ru n k ó w lik w id a c ji p rzy m u su p ro p in a cy jn e g o z o sta li oni zobow iązani. N ic w ięc dziw n ego, że w ciągu pół rok u ca ła a k c ja zo sta ła zakończona i z p o czątk iem n ow ego rok u g o sp o d a r­ czego 1805 w eszły ju ż w życie now e za sad y .

D om eny w a rm iń sk ie o b jeż d ż ał r a d c a k am e ry k ró le w ieck ie j, W eiss, k tóry oso b iście w y ja śn ia ł z a sa d y refo rm y . N a stęp n ie zarząd zen ie k ró le w sk ie o zn ie­ sien iu p rzy m u su p ro p in a cy jn e g o od czyty w an o z am b on , po czym chłopi zaczęli p o d p isy w ać protokoły w sp ra w ie now ych c z y n sz ó w 43).

R efo rm ie zn iesien ia p rzy m u su p ro p in a cy jn e g o , a śc iśle j n ow em u czynszow i sp rz e ciw ili się w szy scy chłopi w dom en ie fro m b o rsk ie j (Die E in sa sse n

säm tlich e r h ie sigen A m tsdorfschafte-n) m o ty w u jąc, że w c za sach prze d ro zb io ­

row ych nie p o d leg a li przy m u sow i p ro p in a cy jn e m u , w obec czego n ie m a p o d staw , a b y te ra z p ła c ili czy n sz za zw olnien ie od p rzy m u su 4C). P o odm ow nej od pow ied zi k am e ry , zgod zili się w p łaca ć n ow y czynsz, k tórego je d n a k nie zd ążyli przed w o jn ą u regulow ać.

N ie w szy stk ie p rze p isy refo rm y b y ły zu pełn ie ja sn e , n iek tó re bu dziły w ątp liw o ści, a n aw et w y w oływ ały z a ta rg i ja k np. pom ięd zy d zierżaw cą

42) S t e i n , II, s. 72.

43) N a M azu rach n a jm n ie jsz ą ta r y fę u iszczały d om en y: n idzicka, szczycień - sk a . pstród zk a, d zia łd o w sk a i w ie lb a rsk a .

44) W APO I 4367 A m ts SeebiLrg N ach w e isu n g von d en in d iese m A m te

v orh an d en en Im m é d iat E in sa sse n , w elche ihre H öfe n ich t eigen tü m lich

b esitzen, so n d ern m it A n n e h m u n gsb riefen od er Z e itp ach t C o n tracten v e rse h e n ,

fo lglich un b ed in gt G e trä n k e zw an g sp flic h tig s in d , exl. K ru g b e re c h tig te n und A m tsk rü ge r.

45) W A PO I 4367 protokół p o d p isa n y w Jezioi*an ach w dn. 12 V I 1805. 4ß) W A PO X V I/2— 134 p rotokół sp o rząd zo n y w fo lw ark u R e gity w dn. 6

V III 1805 r.

(10)

ge n e raln y m w e F ro m b o rk u i je g o ch łopam i. W m arcu 1806 r. chłopi ze w si Błudow o, W ierzguby, Ję d ry ch o w o i R u cia n k a W ielka za k u p ili w ię k sz ą ilość alkoh olu (G eträn k e) w p o b lisk im m iaste czk u M łyn ary , a w ięc poza obrębem dom eny fro m b o rsk ie j. P rz y p u szcz aln ie z tego pow odu rozgn iew an y d zierżaw ca g e n e raln y T eich m an n zarek w iro w ał im cały zakup. P oszk odow an i ' chłopi zw rócili się ze sk a r g ą do k a m e r y 47), k tó ra n ak a z a ła d zierżaw cy gen eraln em u zw rócić zab ran y alkoh ol, a pon ad to za gro ziła m u sa n k c ja m i słu żbow ym i za postęp o w an ie n iezgodn e z praw em . D zierżaw ca ge n e raln y tłu m aczy ł się, że w m yśl now ych p rze p isó w w oln o je s t chłopom n ab y w ać w ódkę d la sieb ie i sw oich lu d z i48), a nie d la obcych p arobków . P o n ie w aż’ zak u p zo stał uczyniony d la różnych osób, m u siał go im, zgodnie z p rze p isam i, zarek w iro w ać. W yw ody te nie p rze k o n ały k am e ry , k tó ra nie m ogła zrozum ieć, sk ą d Teich m an n w ied ział, że a lk oh ol został zaku pion y d la obcych lu dzi (frem d e K nechte), skoro za b ra ł im cały z a p as jeszcze w c za sie d ro gi pow rotn ej z M łynar.

D ru g ą sp ra w ę k o n tro w e rsy jn ą stan o w iło postan ow ien ie, że chłopom nie w olno je s t p ro d u ko w ać p iw a w spóln ie, a tylko in d y w id u aln ie, i to w y łączn ie na w ła sn y użytek. W r. 1809 w R u cian cę W ielkiej w czasie św ią t B ożego N arod zen ia k ilk u n a stu g o sp o d a rz y u rząd ziło w sp óln ą zabaw ę, p rzy czym „tań czy li i u p ili się ” . J a k tw ierd ził d zierżaw ca gen eraln y , żad en z nich nie n aby ł p iw a w k arcz m ie a ty lk o razem z a k u p ili słód w B ran ie w ie , po czym w łasn y m i śro d k a m i u w arzy li piw o. A przecież — sk a r ż y ł się d zierżaw ca g e n e raln y — w żad ny m w y p a d k u nie w oln o im łączy ć się celem p ro d u ko w an ia alkoh olu, a tym b a rd z ie j nim h andlow ać. D la teg o sp ra w ę tę n ależy p rze k az ać ju sty c ja riu sz o w i i w in nych p rzy k ła d n ie u k a r a ć 49). Je d n a k ż e i tym razem k am e ra sp rz eciw iła się d zierżaw cy g e n e raln e m u tw ierdząc, że go sp o d a rz e i ich p aro b cy nie p opełn ili żad n ego p rze stę p stw a, pon iew aż w spóln ie w y pro d u k o w a li piw o, k tó re n astęp n ie sp ożyli w e w łasn y m gronie, nie m a w ięc m ow y tu o żadnym h a n d lu 50).

Z n acznie w ię k sz e tru d n ości m iały w ład ze p ru sk ie z ch łopam i ch ełm iń skim i oraz z tzw . „p ru sk im i w oln ym i” (KÖ lhher, P re u ssisc h e F reien ). R ozporząd zen ie k ró la p o sta n aw ia ło , że zostan ą zw olnieni od p rzy m u su p ro p in a cy jn e go na p o d staw ie d obrow oln ej um ow y 51). P o n iew aż czynsz gru n tow y w y n o sił u nich zn acznie m niej niż u ’ chłopów la ssy ck ich , w ład ze za pu n k t w y jśc ia , przy n ak ład a n iu czynszu za zn iesien ie p rzy m u su p ro p in a cy jn e g o (G e trän k e zw a n g ­

b efreiu n gsgeld ), p rz y ję ły k o n try b u cję, k tó ra by ła u nich w ię k sz a niż u chłopów

la ssy ck ich (4 g r od 1 tal. k o n try b u cji). Od te go o bow iązku zo stali w y łączen i ci chłopi chełm iń scy, k tórzy w o p arciu o p rz y w ile je cieszyli się w oln ością w za k resie zak u p u alkoh olu. Do te j k a te g o rii w id oczn ie n ależeli w szy scy m ieszk ań cy K a rsz e w a i K rz y ż o w a w dom en ie fro m b o rsk ie j, sk o ro w sp isach

47) W APO X V I/2— 134 s k a r g a chłopów z d om en y fro m b o rsk ie j z dn. 3 III 1806 r.

48) W APO X V I/2— 134 p ism o d zierżaw cy g e n e raln e go z dn. 17 IV 1806 r.:

D a n u n säm tlich e n E in sa sse n bei d en .B eh an d lu n ge n w egen d er G e trä n k e ­ z w an g sb efre iu n g a u sd rü c k lic h bek an n t g em ach t w orden ist, d a s s sie d urch die E n trich tu n g d er G e trä n k e S te u e r, n u r die B e rech tigu n g e rh alte n fü r sich u n d i h r e L e u t e d a s B ie r zu fa b riz ire n oder von än d ern be lie b ige n O rte zu nehm en...

49) W APO X V I/2— 134 p ism o d zierżaw cy g e n e raln e go T e ich m an n a z dn. 10 II 1809 r.: ...es zw ar den E in ge sessen , die d er A u fh e b u n g be y ge tre te n . frei)

steh et, d a s ben ötigte G e trä n k e fü r sich u n d ih re L e u te se lb st zu bereiten , k ein esw eges h ierb ey a b e r m eh reren sich zu r F a b ric a tio n d esselb en verein igen , am w en igsten s jed och H an d el treib en d ürfen .

so) W A PO X V I/2 — 134 p ism o k am e ry k ró le w ieck ie j z dn. 23 m a ja 1809· r. 51) W APO I 4367 protokół w Je z io ra n a c h z dn. 4 V 1805 r.

(11)

fig u r u ją po stro n ie n iezobow iązany ch do u iszczan ia n ow ego c z y n s z u 52). Ö p r6c2

tych u p rzy w ile jo w an y ch w si nie p o d lega li przy m u so w i p ro p in a cy jn e m u tylko k sięża, leśn icy o raz k a r c z m a r z e 53).

W dom en ie fro m b o rsk ie j m ieszk ało 24 chłopów ch ełm iń skich i „w oln ych p ru sk ic h ” , k tórzy w szy scy p rz y ję li now y czynsz. W iększość z nich p łaciła ty lk o po 9 gro sz y , a ty lk o w y ją tk o w o po 40 i 50 gr. O czyw iście różnice te z a le żały od ilo ści p o sia d a n e j p rzez nich z ie m i54).

W dom en ie je z io ra ń sk ie j n a 75 chłopów ch ełm iń skich i „w oln ych p ru sk ic h ” odm ów iło p rz y ję c ia refo rm y 31, a w ięc ok. 40% . O d rzu cali w a ru n k i refo rm y przew ażn ie go sp o d arze w ięk si, czyli ci, którzy m u sieli p łacić w ię k sz y c z y n s z 55). R ów n ież ok. 40% g o sp o d a rz y ch ełm iń skich i „p ru sk ic h w oln y ch ” odm ów iło p rz y ję c ia refo rm y w am cie je z io r a ń sk im 5G).

W trak cie p rze b ie g u refo rm y w y odrębn ion o obok ch ełm iń skich i „p ru sk ich w oln y ch ” je szcz e in n ą gru p ę, k tó ra n ie m ia ła ob ow iązku p rz y ję c ia w aru n ków refo rm y . C hodziło tu o w ła sn o ść p o d ległą, a w ięc o zagrod n ik ów , w oln ych dziedziczn ych (Erb/reien.) i d ziedziczn ych d zierżaw ców (E rb p äch te r). W dom en ie je z io ra ń sk ie j o p arło się refo rm ie w te j g ru p ie 75% c h ło p ó w 57).

P od ob n ie ja k to m iało m ie jsc e p rzy lik w id a c ji sz a rw a rk u ta k i te ra z w szy scy d zie rżaw cy g e n e raln i zo sta li zob ow iązan i do u iszczan ia n ależn ości na

52) W A PO X V I/2 — 134 S p e c ie U N a ch w e isu n g d e r im h iesigen A m te b e fin d ­

lichen G e trä n k e zw an g sp flich tig e n E in sa sse n u n d d erjen in g e n , w elche die G e- trän k en zw an g sb e fre iu n g an gen om m en u n d d e re r d ie n ich t g e trä n k e z w a n g s­ p flic h tig sind.

53) W APO X V I/2 — 134. K a m e ra k ró le w ieck a n a k a z y w a ła w dn. 25 V II 1805 r. sp o rz ąd zić w y k a z : d erje n ig e n E in sa sse n , w elch e n ich t G e trä n k e zw an g sp flich tig

sin d , un d es a u ch nie gew esen , a ls z. 23. P re d ig e r, O b e rfö rste r un d zu r B ra u un d B re n n e re i p riv ile g irte K ö llm e r n e b st ih re n L eu ten .

54) W A PO X V I/2 — 134. A m ts F ra u e n b u rg von d er in d iese m A m te b e fin d li­

chen z u r B r a u un d B ra n n tw e in s n ich t p riv ile g irte n K ö llm e r und P reusßische F re ie n m it B e m e rk u n g ih rer jä h r lic h zu b e zah len den C on trib ution .

55) W A PO I 4307 A m ts S e e b u rg N a ch w e isu n g von d en in d iese m A m te

b efin d lich en zu r B r a u e re i und B ra n n tw e in b re n n e re i n ich t p r iv ile g irte r C öllm er u n d P re u ss. F re ie n m it B e m e rk u n g ih rer jä h rlic h zu bezah len den C o n trib u tio n .

Np. w e w si B ie só w k o (K le in B ö ssa u ) odm ów ili p rz y ję c ia refo rm y g o spo d arze, któ ry m w y zn aczon o czynsz 2 0 gr, a w ięc w z ględ n ie n ieduży.

56) W A PO I 4366 A m ts R ö sse l N a ch w e isu n g von d en in d iese m A m te

b efin d lich en zu r B r a u e re i u n d B ra n n tw e in b re n n e re y n icht p riv ile g irte n K ö llm e r u n d P re u ss. F re ie n m it B e m e rk u n g ih re r jä h r lic h zu bezahlen den C on trib ution . W am cie tym odm ów iło p rz y ję c ia re fo rm y 22 gospod arzy .

57) W APO I 4367 A m ts S e e b u r g N a ch w e isu n g von säm tlich e n E ige n tü m e rn

ve rsch ie d en e r Q u alitä t, w elche zu r A n n ah m e d es G e trä n k e s v e rp flic h te t sin d un d m it B e m erk u n g d e s von jed em zu bezah len d en D om ain en Z in ses, jedoch, m it A u ssc h lu ss d er w irk lich en K ö llm e r un d P re u ss. F re ie n , fe r n e r d er C h ato u ll K ö llm e r, K ön igl. E rb p ach tsm ü ller, w enn letztere n icht e tw a D o m ain en Z in s zahlen , E rb p ä c h te r von e h e m a lig e n V o rw erk slän d e re ien , w elch e selb ige u n getre n n t besitzen un d K ön igl. E rb p ach tsk rü g e rn . (Zob. też an alo giczn e

w y kazy d la d om en y fro m b o rsk ie j (W APO X V I/2 — 134) i d la d om en y re sz e lsk ie j (WAPO I 4366). N ależy tu jeszcz e w sp o m n ieć o n iższych u rzę d n ik a ch leśn ych (o ile w z a p isach d ziedziczn ych nie zaznaczono^ że s ą zw olnien i od p rzy m u su p ro p in a cy jn e g o ); o m ły n arzach k ró le w sk ich oraz o go spo d arzach , k tó rzy na z a sad zie w ła sn o ści p o d ległe j w sp ó ln ie p ra c o w a li n a g ru n ta ch d aw n ie j fo lw a rc z ­ nych. P ła c ili oni n ow y czy n sz licząc po 7Vs gr od 1 w łó k i; m ły n a rze p o 30 gr od 100 tal. k an o n u d zierżaw n ego; urzęd n icy le śn i — 3 g r od 1 tal. czynszu grun tow ego, I w te j g ru p ie w ie lu w o lało p o zo stać p rzy s ta r y m sy ste m ie p ro pi- n acy jn y m (W APO I 4366 A m ts R o e sse l N a ch w e isu n g von den en in d iesem

A m te v orh an d en en 1) V o rw erk s-E rb p äch te rn , w elche d a s V o rw erk un getren n t besitzen, 2) K ön igl. E rb p ac h ts-M ü lle r, 3) K ö n igl. F o rstb e d ie n te n m it au ch ohne D ien ste L än d e re ien , w elche d em G e trä n k e -Z w an g e u n terw o rfen un d n ach ih ren E rb -P ac h ts-V e rsc h re ib u n g e n n icht a u sd rü ck lich b e fre iet sind).

(12)

ťzecz k a sy k ró le w sk ie j za te osoby, k tóre nie p rzy ję ły W arunków reÎorm ÿ

(von ren itiren d en E in sassen ). D zierżaw ca g e n e raln y T eich m an n m u sia ł z tego

ty tu łu p łacić 4 tal. 10 gr, zaś d zierżaw ca ge n e raln y w Je z io ra n a c h — 16 tal. 8 gr. A by dzierżaw com gen eraln y m um ożliw ić kon trolę n ad osobam i, w obec których n a d a l obow iązyw ał p rzy m u s p ro p in a cy jn y , k am e ra w K ró lew cu po leciła sp orząd zić w y kaz tych osób i p rze k az ać go proboszczom . Ci zaś p rzy chrzcin ach i w eselach m ieli sp raw d zać, czy chłopi p o s ia d a ją a te sty stw ie rd z a ­ jące , że z a o p atrzy li się w alkoh ol w k arczm ach k ró le w sk ic h 5B). W idocznie je d n a k chłopi ci z je d n e j stro n y istotn ie nie k u p o w a li n ap o jó w w k arczm ach k rólew sk ich an i też w kościołach nie żądan o od nich zaśw iad czeń , skoro d zierżaw ca ge n e raln y w Je z io ra n a c h sk arży ł się, że po roku 1806, z o k az ji u roczy stości rodzinnych nie poczy n ili a n i jed n e g o z a k u p u w k arcz m ach k rólew sk ich . W obec dzierżaw cy ge n e raln e go chłopi tłu m acz y li się, że z pow odu ciężkich la t w ojen n ych nie u rzą d za li żad n y ch b ie siad (G elage), w ięc też nie czynili żad n y ch zakupów . D zierżaw cy ge n e raln i m u sieli je d n a k za nich p łacić corocznie n ależn e k w o ty 5Э). Z re sztą chłopi, którzy zob ow iązan i z o sta li do p łace n ia now ych czynszów , w p rak ty ce n ie w y w iąz y w ali się z tych zobow iązań. W la ta c h w o jn y n ikt z nich nie z a p łacił ani fe n ig a. O czyw iście zaległo ści te n ie ob ciążały p ry w a tn e j k ieszen i dzierżaw ców g e n e r a ln y c h 60).

P o w sta je w ięc p ytan ie, co n a te j refo rm ie zy sk ało p ań stw o, a co chłopi? N ie w ątp liw ie p ań stw o zarobiło b ard zo dużo. W yznaczone-czynsze za zw olnien ie od p rzy m u su p ro p in a cy jn e g o d ale k o przek roczyły sum y p o b ie ran e d aw n iej od d zierżaw ców ge n e raln y ch za sp rz ed a ż alk oh olu przez k arcz m y k rólew sk ie. B r a k m ateriałó w nie p o zw ala p o d ać ogóln ej su m y zarobków p ań stw a z tego tytu łu . P rz y k ład o w o m ożna podać liczbę z dom eny re sz e lsk ie j. P rzed refo rm ą d zierżaw ca ge n e raln y w R e sz lu w p łac a ł do k a sy k ró le w sk ie j ty tu łe m kan on u d zierżaw nego za sp rz ed a ż alk o h o lu 142 tal. N a p ok ry cie te j su m y w y sta rcz y łb y czynsz m n ie jsz y niż 1,5 g r od 1 tal. płacon ego czynszu grun tow ego, gd yż ogólna suma* tego czynszu w p łacan e go p rzez chłopów zob ow iązan ych do p rzym u su p ro p in a cy jn e g o w y n o siła 9897 ta l. N a sk u te k ta r y fy — 3 gr od 1 ta l. n ad w y żk a d la p a ń stw a w y n o siła 192 tal. r o c z n ie 61).

J a k sp ra w a w y g lą d a ła od stron y chłopów ? C hłopi u z y sk ali w ięc w oln ość od p rzy m u su p ro pin acy jn e go , k tó rą je d n a k m u sieli o p łacać sto su n k o w o w yso-* k im czynszem , nie m ogąc się w ogóle od n iego w yku pić. P o za ty m p rzy piciu w ódki chłopi m u sieli dw a raz y p łacić. R az w fo rm ie czynszu — w ów czas z a ra b ia ło pań stw o. D ru g i raz gotów k ą — w ów czas z a r a b ia ł b ą d ź k arcz m a rz p ry w atn y , b ą d ź d zierżaw ca gen eraln y. U lg ą było n ato m iast ' to, że m ogli sam o d zieln ie pro d u ko w ać piw o, co w ynosiło znacznie tan ie j niż n ab y w an ie gotow ego piw a w karczm ach . Z d ru g ie j stro n y p rzy m u s od nosił się ty lk o do

5S) W APO X V I/2 — 134 okóln ik k am e ry w K ró lew cu z dn. 8 V II 1805 r. C zytam y tam m. in .: D er B e a m te hat d ah er n icht n u r d iesen E in sa sse n solch es

im V o ra u s bek an n t zu m achen , un d ihn en die b e m erk ten A tte ste , w enn sie sich d an ach m elden, a u szu ste lle n , son d ern au ch dem P re d ig e rn d e r K irch e, wohin die d ortigen E in sa sse n gehören , ein n am e n tlich e s V erzeich n iss a lle r d erjen igen , w elche die ihnen an geb oten e B e fre iu n g n icht angenom m en , m itth eilen , d am it sie w issen , bey w elchen sie in vorkom m en d en F ä lle n a u f die B e y b rin gu n g d er A tte ste besteh en können.

59) W APO I 4364 p ism o d zierżaw cy ge n e raln e go w Je z io ra n a c h z dnia 16 I 1810 r.

Cl)) W APO X V I/2 — 134 N ach w eisu n g des von d en E in sa sse n pro 1806/1807

un d 1807/1808 n och ren itiren d en G e trän ke zw an gsb efre iu m gszin se s z d n ia 13- VI

1808 r.

61) W APO I 4360 In w elcher A rt d er d u rch A u fh e b u n g d es G e trä n k e zw an g s

beym B ra u un d B re n n e re i E rtra g e d iese s A m ts entsteh en de A u sfall, gedach t w ird.

(13)

n ap o jó w sp ożyw an ych w czasie u roczy stości rodzinnych, nie stan o w ił w ięc d użego ciężaru , tym b ard z ie j że chłopom nie w y zn aczan o ilo ści tru n kó w do k o n su m p cji. P o cichu m ogli u zu p ełn iać je p ro d u k c ją dom ow ą. D la teg o w y zn a­ czenie obow iązkow ego czynszu za zw olnien ie od p rzy m u su p ro p in a cy jn e g o , który p rak ty cz n ie n ikom u nie d o kuczał, odczuw an o ja k o d od atk ow y ciężar fin an sow y.

R e fo rm a t a p o siad a d la chłopów k róle w sk ich na W arm ii jeszcz e inny, teoretyczn y w y dźw ięk. M ian ow icie d aw n ie j p rzy m u s p ro p in a c y jn y o b o w ią ­ zyw ał tych, k tó rzy dobrow oln ie chcieli z a o p atry w ać się w alkohol. T e raz , w p ro w a d z a ją c czynsz, w ład ze p ru sk ie ja k b y w szy stk ich zaliczyły do ludzi p iją cy ch . W y d aje się w ięc, że lik w id a c ja p rzy m u su p ro pin acy jn e go , istotn a dla całych P ru s W schodnich, n a W arm ii, ze w zględ u n a p o lity k ę fis k a ln ą p a ń stw a p ru sk ieg o , p rak ty cz n ie nie p rzy n o siła chłopom korzyści.

W 1808 r. czynsze za zw oln ien ie od p rzy m u su p ro p in a c y jn e g o zw iązan o ze sp ła ta m i uiszczan y m i z ty tu łu uw łaszczen ia. W 1810 r. n a stą p iła now a zm ian a, m ian ow icie sk aso w a n o b e zp łatn ie p rzy m u s p ro p in a cy jn y w całej m on arch ii p r u sk ie j, w p ro w a d z a ją c n ato m iast stosu n k ow o w y so k ie p o d atk i p o śre d n ie od sp rz ed aży i k o n su m p cji alkoh olu.

JÖ Z E F P L E B A N , B O H D A N W ILA M O W SK I

Z B A D A Ń N A D D O C H O D E M S P O Ł E C Z N Y M

W O JE W Ó D Z T W A O L S Z T Y Ń S K IE G O

B liższe za in tere so w an ie b a d a n ia m i n au k o w y m i w dziedzinie dochodu n a ro d o w e g o 1) n a stą p iło w P o lsce d opiero w ostatn ich la tach . Rówmież p lan iści i inni k ierow n icy ży cia gospo d arczego stosu n k ow o n ied aw no z a ję li się b a rd z iej k o n k retn ie w y ciąga n ie m w n iosków w y p ły w ając y c h z a n alizy dochodu n a ro ­ d ow ego. Z a sa d n ic z ą zm ian ę na tym odcinku w p ro w a d z a u ch w ała o statn iego, czw artego Z jaz d u P Z P R , k tó ra m. in. zale ca w y k o rz y sty w a n ie p ro d u k cji czy stej ja k o p o d staw o w e go m iern ik a oceny p rac y p rze d się b io rstw za m ia st dotych czas p refero w a n e g o w sk aź n ik a — p ro d u k c ji g lo b a ln ej. R ozw ój b a d a ń idzie głów nie w k ie ru n k u zn alezien ia w łaściw y ch m etod p rak ty cz n e g o obliczan ia w y sok ości dochodu n aro d o w ego o raz w y praco w y w an ia m etod a n a lizy poziom u i stru k tu ry dochodu n arod ow ego.

N ied ok ład n ość, czasam i n aw e t b r a k e w id en cji, szczególn ie w go sp o d arce nie uspołeczn ion ej, od ch ylen ia cen od w a rto ści, tru d n o ść w ycen y robocizny w g o sp o d a rstw a ch in d y w id u aln y ch i inne przyczyn y p o w o d u ją, że nie istn ie je m ożliw ość d o kładn ego obliczenia dochodu n arod ow ego. D okon yw an e s ą d latego je d y n ie szacu n k i. W zależn ości od doboru m etody u stalo n e liczby d a ją ob raz b a rd z ie j lu b m n iej b lisk i rzeczy w istości. S tą d i prezen tow an e d an e w n in ie j­ szym o p raco w an iu n ale ży tra k to w a ć jed y n ie ja k o przyb liżon e. O rie n tacy jn y c h a ra k te r prezen tow an y ch liczb był jed n y m z pow odów , d la k tórego po szcze­ góln e w ie lk o ści 'są p o d a w a n e w n in ie jsz e j p rac y w liczb ach w zględn ych, albo w um ow n ych jed n o stk ach w artościow y ch . P o d k re ślić przy tym n ależy , że różn ice m ięd zy w y so k o ścią dochodu n arod ow ego obliczonego n aw e t o d m ien ­ nym i m etod am i n a ogół nie p rz e k ra c z a ją 10% ca łe j w artości. Je sz c z e m n ie jsze s ą rozbieżn ości w' liczb ach o b ra zu jący ch p ro p o rcje m ięd zy poszczególn ym i częściam i dochodu n arod ow ego i to n aw et w ów ezas, gd y zastosow *ano różne m etody o bliczan ia. S tą d p rezen tow an e w tab lic a ch d an e stan o w ią p e łn o w a r­

Cytaty

Powiązane dokumenty

However, to achieve an optimal healing rate of the asphalt mastic mix containing calcium alginate capsules encapsulating rejuvenator, the optimum volume of cap- sule needs to

Perspektywa zmian na rynku pracy, związana ze starzeniem się społe- czeństw i dość niską w wielu krajach Europy dzietnością, jest w centrum zaintere- sowania Unii Europejskiej. XX

Territorial self-government structures have specific functions assigned by law, enabling the development and proper functioning of a civil society.. The local community is

Wydaje się, że niniejszy tom rozpraw łódzkiej germanistyki m oże zain- teresować szerokie grono czytelników, tym bardziej że na jego kartach pojaw iają się

Można sądzić, że przy dalszej pomocy Zakładu Historii Nauki i Techniki akcja ta może przynieść pozytywne rezultaty.. Bolesław

Badacze historii transportu, historycy stosunków go­ spodarczych, historycy zajmujący się dziejami basenu Bałtyku podkreślali, że zgromadzone na tej wystawie

W uznaniu zasług w pracy zawodowej i społecznej, dyrektor Jan Sarapuk otrzymał w Polsce Ludowej, następujące odznaczenia: Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia

[18] , the authors have shown that a topology optimization (TO) approach can be used to design optimal front electrode patterns for different solar cell shapes.. Topology