Bilans demograficzny województwa olsztyńskiego (1945-1969)

(1)

Żyromski, Stanisław

Bilans demograficzny województwa

olsztyńskiego (1945-1969)

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 607-618

1969

(2)

S T A N I S Ł A W Ż Y R O M S K I

B IL A N S D EM O G RA FIC ZN Y W O JEW Ó D ZTW A O LSZ T Y Ń SK IEG O

(1945— 1969)

M a teriałó w do c h a ra k te ry sty k i zm ian dem ograficznych w w ojew ództw ie ol sztyńskim , a p rzed e w szy stk im do ru c h u n a tu ra ln e g o i w ędrów kow ego oraz s tr u k tu ry w ieku, d o sta rcza ją p u b lik a c je Głów nego o raz W ojew ódzkiego U rzędu S ta ty stycznego.

S połeczeństw o w o jew ó d ztw a olsztyńskiego, rozpoczynając jego odbudow ę ze zniszczeń dokonanych w dobie II w o jn y św ia to w ej, liczyło zaledw ie 285 tys. lu d n o ś c i1, z tego p o lsk a ludność ro d zim a i n a p ły w o w a w ynosiła około 210 tys. o só b 2. Po p ra w ie 25 la ta c h liczba ludności w o jew ó d ztw a w zro sła do 980,8 tys. o só b 3, tym sam ym znacznie przek ro czy ła liczbę m ieszkańców sprzed II w o jn y św iatow ej. Ten rozw ój ludności je s t ko n se k w en cją zarów no jej ru c h u n a tu ra ln e g o ja k i w ę d ró w kowego.

1. MAŁŻEŃSTW A

W la ta c h 1946— 1968 U rzędy S ta n u C yw ilnego z a re je stro w a ły 176,3 tys. now ych p a r m ałżeńskich, z czego 67 tys. sk o ja rzy ło się w m ia sta c h i 109,3 tys. p a r na teren ie w s i 4.

N a przełom ie la t czterd ziesty ch i pięćd ziesiąty ch istn iały w ysokie w spółczyn n ik i m ałżeństw . S tosunkow o duża liczba zaw ieran y ch m ałżeń stw w y n ik a ła z ko rz y stn e j s tru k tu ry ludności w edług płci i w ieku, k tó ra m ig ro w ała na te re n w o je w ództw a w o kresie jego zasied lan ia w pierw szych la ta c h pow ojennych. W tym czasie o b ierali now e m iejsce stałego zam ieszk an ia ludzie m łodzi, zarów no p rz e sie dleńcy z ziem daw nych ja k i re p a tria n c i ze Z w iązku Radzieckiego. N a k o n fe re n c ji pośw ięconej p ro b lem aty ce dem ograficznej w ojew ództw a zw róciła n a to uw agę M a łg o rzata O s t o j s k a , k tó ra na podstaw ie b ad ań n ad ru ch em n a tu ra ln y m lu d ności w o jew ó d ztw a w o kresie pom iędzy dw om a jej spisam i (1950— 1960) w y p ro w a dziła w nioski, iż n a w ysoki poziom w spółczynników m ałżeń stw w m iastac h i w siach w oj. olsztyńskiego w p ły n ą ł n iew ątp liw ie fa k t, że w w ojew ództw ie o siedliła się ludność z przyłączonych te re n ó w do ZSRR, c h a ra k te ry z u ją c a się w okresie

1 A rchiw um A k t N ow ych (dalej AAN) zespół MZO, w iązk a 1666, sp raw o zd a n ie W ojew ódzkiego W ydziału Osiedleńczego.

2 Por. St. Ż y r ó m s k i , Proces zasiedlania w o je w ó d ztw a o lszty ń sk ie g o w la

tach 1945— 1950, (m aszynopis ro zp ra w y d o k to rsk iej w B ibliotece U n iw e rsy te tu

Łódzkiego), s. 85.

3 S ta n w d niu 31 X II 1968 r.

4 Ludność P o lski w latach 1945— 1965, W arszaw a 1966, s. 25; Rocznik S ta ty  styczny 1968, GUS, W arsz aw a 1968, s. 49; R ocznik sta ty sty c z n y 1969, GUS, W a rsz a w a 1969, s. 52.

(3)

p rzedw ojennym w ysokim w spółczynnikiem m ałżeństw , spow odow anym ko rzy stn ą s tru k tu rą w ieku. L udność osiedleńcza, pochodząca z innych w ojew ództw , sta n o w iła w przew ażając ej części elem ent młody, co rów nież w płynęło na liczebność zaw ie ran y ch m ałżeń stw ” 5.

N ależy dodać, że obok w ym ienionych czynników oddziaływ ał w tym p rzy p ad k u rów nież proces k o m pensacyjny, ja k i m iał m iejsce w o kresie la t pow ojennych i k tó ry znacznie silniej w ystępow ał w śród ludności m ia st aniżeli w śród m iesz k ań ców wsi. W ojna siln iej ograniczała zaw ieran ie m ałżeństw w śród ludności m iejsk iej, rów nież b ard ziej d e stru k ty w n y by ł jej w p ły w na istn ien ie i trw ało ść tych zw iąz k ó w 6. Ludność, k tó ra n ap ły n ęła do m ia st w o jew ó d ztw a olsztyńskiego, w n io sła ze sobą brzem ię w ojny rów nież pod tym w zględem . W ysokie w spółczynniki m ałżeństw w śród ludności m ia st k sz tałto w ały się ta k ż e pod w pływ em ru ch u m igracyjnego młodych ludzi ze w si do m ia st i odw rotnie, m alały one dlatego na w s i7.

Te fa k ty zadecydow ały, że do połow y la t pięćdziesiątych w spółczynniki m a ł żeństw w m iastac h k sz tałto w ały się ko rzy stn iej w po ró w n an iu z w iejskim i, w yso kość ich p rz e k raczała 10%o i znacznie przew yższała odpow iednie w spółczynniki należące do ludności w iejsk iej.

A naliza w spółczynników m ałżeń stw w sk azu je, że począw szy od 1948 r. w m ia stach poziom ich sy stem aty czn ie się obniżał. W 1948 r. n a 1000 ludności w ynosił on 16,6; w 1950 r. 13,4; w 1960 r. ju ż ty lk o 9,9 i w 1968 r. 7,6 prom ille. W spółczynniki m ałżeń stw u ludności w si k sz tałto w ały się znacznie niżej. W 1948 r. na 1000 lu d n o ści w iejsk ie j zaw arło zw iązki m ałżeńskie 10 p a r, podobnie było w la ta c h 1952— 1953 i w la ta c h 1955— 1956 oraz w 1959 r. L a ta te sta n o w iły okres p ro sp e rity m a try m o n ialn ej n a te re n ie w si. W pozostałych la ta c h poziom w spółczynnika m ałżeń stw w śród ludności w iejsk ie j był znacznie niższy i w a h a ł się pom iędzy 9,9 p ro m ille w 1957 r. i 5,7 p ro m ille w 1965 r.

Rozpiętość w spółczynników m ałżeń stw ludności m ia st i w si w analizow anym okresie pow oli i system aty czn ie m alała. W 1948 r. różnica w y n o siła 38,6% na korzyść ludności m iast, w 1950 r. zm niejszyła sio ona do 26,9%, u progu la t sześć dziesiątych w spółczynnik m ałżeń stw ludności m ia st był w yższy o 16,2%, w pięć la t później o 9,5%.

Środkow y w iek now ożeńców w m iastac h i n a w si był zróżnicow any m in im a l nie. N ajw iększy o dsetek m ałżeń stw p rz y p a d a ł n a w iek 20—24 la ta , ten okres życia m ożna nazw ać „w iekiem m a try m o n ia ln y m ”. Połow a mężczyzn, k tó ra zaw ierała zw iązek m ałżeński, nie p rz e k ra c z a ła 25—26 la t życia, u ko b iet w iek środkow y m ieścił się w p rzedziale 20—23 lat. Z dużą dozą p raw d o p o d o b ień stw a m ożna p rzy puszczać, iż niebaw em n a stą p i „wyż m a try m o n ia ln y ”, czyli, że w zw iązki m ałżeń skie będą w chodziły p a ry zrodzone w o kresie m inionego w yżu dem ograficznego la t p ięćdziesiątych.

2. NOWE PO K O LEN IE ZRODZONE NA TER EN IE W ARM II I MAZUR W la ta c h 1946— 1968 przyszło na św ia t w w ojew ództw ie o lsztyńskim 588,2 tys. d z ie c i8. W 1945 r. było 1200 urodzeń (obliczenia szacunkow e); a w 1968 r. 19,6 tys.

5 M. O s t o j s k a , R uch n a tu ra ln y ludności w oj. o lsztyń sk ie g o w latach 1950—

I960, Z problem ów dem ograficznych w ojew ództw a olsztyńskiego. M a teriały k o n fe 

re n c ji z d n ia 14X 1963 r., O lsztyn 1964, s. 12. 6 Por. L udność P olski w latach 1945—1965, s. 28. 7 M. O s t o j s k a , op. cit., s. 12.

8 Ludność P o lski w latach 1945— 1965, s. 25; Rocznik S taty sty czn y 1968, GUS, W arszaw a 1968, s. 49; Rocznik S taty sty czn y 1969, GUS, W arsz aw a 1969, s. 52.

(4)

B I L A N S D E M O G R A F I C Z N Y W O J E W Ó D Z T W A O L S Z T Y Ń S K I E G O 6 0 9

urodzeń. Ogółem ludność w o jew ó d ztw a olsztyńskiego d ała Polsce L udow ej w o k re sie 24 la t blisko 590 tys. now ych obyw ateli. Z nacznie w iększy udział m ia ła w ty m ludność w si, p rzy p ad ało n a nią ponad 410 ty s. urodzeń żyw ych, tzn. blisko 70% ogółu now ych istnień,

W św ietle liczb bezw zględnych n ajw ięk sze n asile n ie urodzeń żyw ych p rz y p a dało n a la ta 1954— 1959, co oznacza, że o kres k o m p en sacy jn y s tr a t w o jen n y ch trw a ł tu k ilk a la t dłużej w porów naniu· z pozostałym i te ry to ria m i Polski.

A n aliza w spółczynników urodzeń żyw ych w b ad an y m p rzed ziale czasu w s k a zuje, że n ajw ięk sze n asile n ie urodzeń dzieci p rz y p a d a n a trz y n a sto le tn i o kres. tzn. n a la ta 1948— 1960, kiedy to sto p a rodności p rz e k ra c z a ła 30 p ro m ille i d w u k ro tn ie zbliżyła się do 40 p ro m ille. M aksim um stopy rodności p rzy p ad ało n a la ta 1950 i 1955 — odpow iednio 39,3 i 39,2%o. Po o k resie w z ro stu w sp ó łczy n n ik a urodzeń do 1950 r. n a s tą p ił nieznaczny jego spadek. W 1955 r. sto p a rodności osiągnęła ponow nie sw oje m aksim um . Od tego czasu sy stem aty czn ie m aleje, po r a z p ierw szy w a rto ść jej nie przek ro czy ła 30%o w 1961 r., w 1968 r. poziom je j w y n ió sł> 20,0 prom ille.

Do 1954 r. ludność m ia st w y k azy w a ła w yższą stopę rodności aniżeli ludność w s i 9. Po ra z p ierw szy w yższy w spółczynnik urodzeń p rz y p a d a ł n a m ieszkańców w si w 1954 r. i od tego czasu sto p a ro d n o ści ludności w iejsk ie j sta je się w każd y m roku w yższa od stopy rodności m ieszkańców w si. M alejąca te n d e n c ja ogólnej sto p y u ro dzeń b y ła n ieró w n ie siln iejsza w m iastac h aniżeli n a te re n ie w si o lsztyńskiej. Z arów no wyższe w spółczynniki urodzeń w m iastac h do 1954 r. ja k i siln iejsze tem po obniżania się ich poziom u w sto su n k u do w si po ro k u 1955 zauw ażone na te re n ie w ojew ództw a olsztyńskiego, nie było zjaw isk iem odosobnionym . Podobne procesy zaobserw ow ano w cały m k raju .

W y jaśn ien ia tego należy szukać w b ard zo czułym reag o w an iu ludności m ia st na w a ru n k i życia w p o ró w n an iu z ludnością w iejsk ą. Z w rac a uw agę n a pow yższe E d w ard R o s s e t : „...m iasta re a g u ją o w iele żyw iej niż w ieś n a w y d a rz e n ia ek o nom iczne czy społeczne. Jeżeli w ięc pod w pływ em tych czy innych przy czy n p ło d ność rośnie, to z reg u ły podnosi się ona w siln iejszy m stopniu w m ia sta c h niż na w si. Podobnie rzecz się m a ze sp a d k iem : jeżeli płodność sp ad a, to znow u w sil n iejszym sto p n iu w m iastac h niż n a w si” 10. D otyczyło to ró w n ież m ia st w ojew ódz tw a olsztyńskiego zarów no w o k resie k o m p en sacy jn y m ja k i w okresie, k ied y sta n ą ł p rzed społeczeństw em pro b lem w ielkości rodziny. P ro p a g a n d a św iadom ego m acie rz y ń stw a szybciej zn alazła oddźw ięk w śró d ludności m ia st aniżeli w śród ludności w si w w ojew ództw ie olsztyńskim .

Pod w zględem w ysokości rodności w 1950 r. O lsztyńskie zajm ow ało p iąte m iejsce w śród sied m iu w ojew ództw ziem odzyskanych. W połow ie la t p ięćd ziesią tych znalazło się n a trzecim m iejscu, by w 1960 r. pod ty m w zględem objąć p rzo dow nictw o n a ziem iach zachodnich i północnych. A k tu a ln ie w dalszym ciągu d y sta n su je pozostałe w o jew ó d ztw a tych rejonów , p rzy czym sto p a urodzeń żyw ych w m iastac h je s t n iższa w po ró w n an iu do w ojew ództw a koszalińskiego, n a to m ia st w dalszym ciągu p ry m a t ten należy do w si w o jew ó d ztw a olsztyńskiego.

B ardziej w ia ry g o d n ą m ia rą , c h a ra k te ry z u ją c ą rozrodczość, je s t tzw. płodność kobiet. Rozum ie się przez to liczbę urodzeń żyw ych u k o b iet w w iek u rozrodczym , tzn. 15—49 lat. W ysokim w spółczynnikom płodności k o b iet o d p o w iad ają niew ysokie o dsetki urodzeń o niższych n u m erach porządkow ych. O d w ro tn e zjaw isk o w y stę

-я S. Ż y r o m s к i, E m igracja ludności w si w o jew ó d ztw a o lszty ń sk ie g o do m ia st

w latach 1953— 1960, K o m u n ik a ty M a zu rsk o -W arm iń sk ie, n r 1 (75), 1962, ss. 217—218.

10 E. R o s s e t , O blicze dem ograficzne P o lski L u d o w ej, W arsz aw a 1965, s. 317.

(5)

pu ie p rzy n iskich w spółczynnikach płodność*, haskie w spółczynniki płodności ko b iet oznaczają m n iejszą liczbę urodzonych dzieci żyw ych przez kob iety w w ieku rozrodczym . Oznacza to, że w z ra sta liczba dzieci pierw szych, drugich, trzecich, n a to m iast m aleje liczba dzieci z urodzeń o w yższych n u m erach porządkow ych.

Is tn ie ją in fo rm acje dotyczące kolejności urodzeń dzieci ty lk o d la trzech la t: 1960, 1965 i 1966n . Oto, ja k p rz e d sta w ia ją się obliczenia p ro p o rc ji urodzeń dzieci żyw ych o pierw szych dw u kolejnych n u m erach porządkow ych i n astępnych.

P I E R W S Z Y I D R U G I N U M E R P O R Z Ą D K O W Y (W P R O C E N T A C H )

1960 ro k — ogółem 51,6; m ia sta 63,4; w ieś 46,5;

1965 ro k — „ 51,6 „ 67,4 „ 44,6

1966 ro k — „ 51,4 „ 67,2 „ 44,7

T R Z E C I I W Y Ż S Z E N U M E R Y P O R Z Ą D K O W E (W P R O C E N T A C H )

1960 ro k — ogółem 48,4; m ia sta 36,6; w ieś 53,5;

1965 ro k — „ 48,4 „ 32,6 „ 55,4

1966 ro k — „ 48,6 „ 32,8 „ 55,3

D la całego w ojew ództw a p ro p o rcje urodzeń pierw szych i drugich w badanym p rzedziale czasu ty lk o m in im aln ie uległy zm ianie. W ystąpiło to w 1966 r., w k tó ry m o dsetek urodzeń pierw szych i drugich zm niejszył się o 0,2 p u n k ta. W y d aje się, że zary so w ała się pierw sza oznaka zm iany poziom u płodności. Być może, że w o jew ództw o je s t w p rzed ed n iu zw iększonej płodności.

O dm iennie w ygląda s tr u k tu ra urodzeń w edług kolejności urodzeń dziecka w m iastac h i n a w si. U dział urodzeń o pierw szych dw u n u m erach porządkow ych w m iastac h je s t znacznie w iększy aniżeli n a w si. O dw rotne zjaw isko istn ie je w p ro p o rcjach urodzeń trzecich i w yższych num erów . W skazuje to, że płodność kobiet w m iastac h je st znacznie niższa aniżeli ko b iet w iejskich. U dział urodzeń p ie r w szych w m iastac h nieco podniósł się, od w ro tn e zjaw isko o b se rw u jem y jeżeli chodzi o poziom urodzeń na wsi. N ieom ylny to znak, że płodność ko b iet w m iastac h zm a lała, płodność ko b iet w iejsk ic h podniosła się. Jeżeli n o tu jem y ty lk o znikom ą po p ra w ę ogólnego w spółczynnika płodności kobiet w w ojew ództw ie, to ciężar tego zja w isk a w n ieró w n ie w iększym sto p n iu spoczyw ał n a k o b ietach w si niż m iast.

U rodzenia dzieci o b ard zo w ysokich n u m erach porządkow ych w w ojew ódz tw ie olsztyńskim b yły i są w dalszym ciągu liczne. W 1960 r. dzieci ósm ych i w yż szych nu m eró w porządkow ych urodziło się 779, w 1965 r, — 896, w 1966 r. — 801. Pod ty m w zględem w ojew ództw o olsztyńskie zn ajd u je się n a jed n y m z pierw szych m iejsc w k raju .

W 1960 r. uro d zen ia p ozam ałżeńskie objęły liczbę 1613 dzieci, tzn. 5,9°/o u ro dzeń żywych. W ponad 25% p rzy p ad k i te dotyczyły ko b iet m iejskich, blisko tr z y k ro tn ie w ięcej pozam ałżeńskich dzieci zrodziły k o b iety w iejskie. W pięć la t później odsetek urodzeń pozam ałżeńskich w sto su n k u do ogółu urodzeń żyw ych obniżył się do 5,3%. Tym razem udział ko b iet m iejsk ich był w yższy niż sprzed pięciu laty, gdyż w zrósł do 33,3%.

W spółczynnik płodności ko b iet od 1950 r. sy te m a ty c zn ie m a la ł do 1966 r., przy czym znacznie szybciej w śród ko b iet m iejskich. Płodność ogólna ko b iet w tym okresie obniżyła się o 50,8% w m iastac h i o 24,2% n a w s i 1-. W la ta c h 1950— 1951 m ak sy m a ln ą płodność w ykazyw ały k obiety w w ieku 25—29 lat, od 1955 r. w w ieku 20—24 lat. Z jaw isko to dotyczy zarów no ko b iet m iast, ja k i wsi. W latach 1965—

11 Rocznik D em ograficzny 1945— 1966, W arsz aw a 1968, ss. 398—402. Ibidem , ss. 430—436.

(6)

1966 nie notow ano w m iastac h urodzeń dzieci u ko b iet 45—49-letnich, n ato m iast z ta k im zjaw iskiem sp otykano się jeszcze n a wsi.

W połow ie la t sześćdziesiątych w sto su n k u do la t 1950—1951 obniżyły się znacznie cząstkow e w spółczynniki płodności, tzn. obliczone d la poszczególnych p rzedziałów w ieku. I ta k : d la w iek u 25—29 la t poziom w spółczynnika płodności k o b iet zm alał o 30,7%, dla w ieku 30—34 la t o 46,8%, dla la t 35—39 o 53,5% ,w reszcie dla w iek u 40—44 la ta o 56,6%. In n y m i słow y — im s ta rs z a g ru p a w iek u kobiet, tym siln iejszy sp ad ek poziom u w spółczynnika płodności: 30,7; 46,8; 53,5; 56,6 p ro cen t.

O dpow iednie obliczenia d la w ym ienionych p rzedziałów w ieku w podziale w edług m iejsc zam ieszk an ia ko b iet w sk azu ją, że cząstkow e w spółczynniki p ło d ności u k sz tałto w ały się n astęp u jąco : w m ia sta c h z m alały o: 49,6; 58,5, 67,4; 70,0%; n a w si zm alały o: 13,7; 38,3; 44,9 i 49,1%.

A w ięc — im sta rsz a g ru p a kobiet, tym siln iejszy sp ad ek poziom u płodności, znacznie silniejszy w m iastac h aniżeli n a w si.

3. STA TY STY K A ŚM IERCI

W la ta c h 1946—1968 n a te re n ie w o jew ó d ztw a olsztyńskiego za re je stro w a n o 163.7 tys. zgonów. Z tej liczby cm en tarze m ia st p rz y ję ły 49,0 tys. zm arłych, a w si — 114.7 tys., czyli p o n ad d w u k ro tn ie w ięcej.

Do ro k u 1951 śm ierć za b ie ra ła stosunkow o liczny o d se tek ludności. N a s tę p stw a II w ojny św iatow ej były w idoczne jeszcze przez k ilk a najbliższych la t, w k tó ry c h w y m ie ra ła ludność d o tk n ię ta w o k resie w o jn y re p re sja m i o k u p a n ta n iem iec kiego. L iczba zgonów w z ra sta ła z ro k u na ro k w pierw szych la ta c h pow ojennych. N a jb a rd z ie j trag iczn y by ł ro k 1951, w k tó ry m śm ierć z a b ra ła 9673 osoby. Od tego ro k u liczba zgonów w w ojew ództw ie olsztyńskim sy stem aty czn ie zm niejszała się. W idać to, k ied y p o ró w n u je się w spółczynniki zgonów ludności, zarów no ogól ne, ja k i w edług podziału n a m ie jsk ie i w iejskie. K sz ta łto w a ły się one w sposób n a stę p u ją c y I3: L a t a O g ó i e m M i a s t o W i e ś 1950 12,7 11,7 13,1 1955 10,2 9,1 10,7 i960 6,8 5,8 7,3 1965 5,9 5,4 6,2 1967 6,0 5,9 6,1 1968 5,9 5,9 5,9

Od 1955 r. w spółczynniki zgonów ludności nie p rzew yższają stosunkow o w y sokiego poziom u — 10%o i szybko odtąd m aleją. W o kresie dziesięciu la t, tzn. 1951—1960 w spółczynniki zgonów ludności m ia st zm alały o 54%, poziom ich w śród ludności w ie jsk ie j obniżył się o 47%. W 1960 r. ogólny w sp ó łc zy n n ik zgonów ludności w o jew ó d ztw a by ł najniższy w k ra ju .

A k tu aln ie w ojew ództw o olsztyńskie za jm u je pod w zględem poziom u w sp ó ł c zynnika zgonów ludności p ią te m iejsce po w ojew ództw ach: k o szalińskim , szczeciń skim , w ro cław sk im i zielonogórskim oraz w y p rzed za w śród w ojew ództw ziem zachod 13 Rocznik sta ty sty c z n y w oj. olsztyńskiego 1961, s. 30; R ocznik sta ty sty czn y w oj. olsztyńskiego 1966, s. 86; Rocznik S taty sty czn y 1968 GUS, W arsz aw a 1968, s. 50.

(7)

nich i północnych w ojew ództw o opolskie. K orzystniej w y g ląd a p o rów nanie w spół czynników dotyczących ludności w si. W ojew ództw o olsztyńskie m a gorsze w spół czynniki zgonów ludności ty lk o w sto su n k u do w ojew ództw a koszalińskiego i szcze cińskiego.

T ak w y ra ź n e obniżenie się poziom u um ieralności w w ojew ództw ie w latach 1950—1968 je s t nieom ylnym zn ak iem p rzem ian , ja k ie dokonały się w an alizo w a nym okresie na te re n ie W arm ii i M azur. U legły znacznej p o p raw ie w a ru n k i e k o nom iczne i sa n ita rn e ludności. O bok ty ch czynników rów nież czynniki dem o g ra ficzne w płynęły na obniżenie się poziom u um ieralności. Chodzi tu o zm iany w stru k tu rz e w ieku ludności w ojew ództw a o lsz ty ń sk ie g o 14.

Poziom w spółczynnika zgonów je s t fu n k c ją dw u zm iennych, zależy od w y sokości zgonów ludności, k tó ra nie przeży ła pierw szego roku życia oraz od w yso kości zgonów tych, k tó rzy m a ją już te n tru d n y okres za sobą. D latego dla uzu p ełn ien ia niniejszej analizy należy jeszcze p rzed staw ić zgony w śród niem ow ląt.

U progu la t pięćdziesiątych poziom u m ieralności n iem o w ląt w w ojew ództw ie b y ł bardzo w ysoki. Na 100 urodzeń żyw ych u m ierało 12 n iem ow ląt. N ajw iększe s tra ty w śród now o narodzonych p rzyniósł ro k 1951, w k tó ry m z każdej se tk i u ro dzeń żyw ych n ie dożywszy pierw szego ro k u życia u m ierało 14 niem ow ląt. Ale już n a stę p n y ro k przyniósł p ew n ą popraw ę. W 1960 r. w spółczynnik zgonów n ie m o w ląt w m ieście i n a w si był niższy w sto su n k u do 1950 r. o p ra w ie 50% i w y k a zyw ał d alszą ten d en cję m alejącą. W 1965 r. już ty lk o 4 n iem o w ląt u m ierało na 100 żyw o urodzonych dzieci, w 1967 r. w id ać dalszy sp a d ek w arto ści tego w spół czynnika — w ynosi on poniżej 4%, a w 1968 r. w yniósł 33,4 prom ille.

S tra ty , ja k ie w ojew ództw o poniosło w la ta c h 1946—1968 n a sk u te k zgonów n iem o w ląt się g ają liczby 50,7 tys. istn ień . N iew spółm iernie w ysokie s tr a ty m iały m iejsce n a te re n ie w si; 3/4 zgonów n iem o w ląt w w ojew ództw ie p rzy p ad ło w si o l sztyńskiej.

Istn ie je praw idłow ość po leg ająca n a tym , że rodzi się w ięcej chłopców aniżeli dziew czynek. P o w sta ła w ten sposób d y sp ro p o rcja płci stosunkow o szybko je st niw elow ana ju ż u p rogu życia now orodków , gdyż u m ie ra w ięcej chłopców aniżeli dziew cząt. W la ta c h 1961—1965 n a 1000 zgonów n iem o w ląt w blisko 580 p rz y p a d kach śm ierć d o tk n ęła chłopców , p rzy czym w m ieście u m ierało m niej n iem o w ląt płci m ęskiej aniżeli n a wsi.

Przyczyny, k tó re pow odują zgon niem ow lęcia, są w ielo rak ie i ogólnie m ożem y je podzielić n a dw ie grupy. Do pierw szej zaliczym y te, k tó re dziecko przynosi z sobą — n azy w a m y je endogenicznym i. Do drugiej g ru p y przyczyn zaliczam y te, k tó re dziecko dośw iadcza — są to p rzyczyny ty p u egzogenicznego 15. Bliższe b a d a n ia zgonów n iem o w ląt z tego p u n k tu w id zen ia w sk azu ją, że zgony n iem ow ląt z przyczyn egzogenicznych w la ta c h 1963—1966 zm n iejszy ły się, od w ro tn ie: zgony z przyczyn endogenicznych w ty m sam ym o kresie w zrosły ie. Bez w zględu n a po w yższe należy podkreślić, że ta k duży sp a d ek poziom u w spółczynnika um ieralności

14 S. Z y r o m s k i , Ludność, Rocznik O lsztyński, t. 6, O lsztyn 1967, s. 93. 15 W ady w rodzone mogą p o w sta ć w s k u te k w ad w kom ó rk ach zarodkow ych ojca lub m a tk i, uszkodzenia z aro d k a przez czynniki szkodliw e (alkohol, n iek tó re lek i używ ane w pierw szych m iesiącach ciąży, niedożyw ienie lu b złe odżyw ianie m atki), uszkodzenie płodu w sk u te k chorób m a tk i i inne. (Por. J. B o g d a n o w i c z , Z. L a j e m b r a t , I. S u n d e r l a n d , C horoby w ie k u dziecięcego, W arszaw a

1963, s. 55).

10 E. S y p n i e w s k a , S. Z y r o m s k i , Z g o n y n ie m o w lą t w w o je w ó d ztw ie

(8)

b i l a n s d e m o g r a f i c z n y w o j e w ó d z t w a o l s z t y ń s k i e g o _{6 1 3} niem o w ląt je st w ym ow nym św iadectw em p opraw y w a ru n k ó w sa n ita rn y c h , a p rzed e w szy stk im opieki nad k obietą ciężarną oraz m a tk ą i dzieckiem ze stro n y służby zdrow ia.

4. PRZY RO ST NATURALNY

K o n sek w en cją urodzeń i zgonów ludności je st p rz y ro st n a tu ra ln y . J e s t to ró ż nica pom iędzy liczbą urodzeń i zgonów ludności. Pod ty m w zględem w ojew ództw o olsztyńskie zajm ow ało u p rogu ćw ierćw iecza pow ojennego cz w a rtą pozycję w śród pozostałych w ojew ództw k ra ju .

W 1948 r. p rz y ro st n a tu ra ln y ludności w ojew ództw a w ynosił 24 prom ille. W n astęp n y ch la ta c h w spółczynniki p rzy ro stu n a tu ra ln e g o podniosły swój poziom i w ynosiły w 1955 r: ogólny — 29,0%o, dla m ia st — 29,8%o i d la w si 28,6%o. Istn ie ją dw a pow ody, by ro k te n nazw ać przełom ow ym . P ierw szy , to fa k t, że począw szy od tego ro k u p rz y ro s t n a tu ra ln y ludności w si je s t w yższy aniżeli poziom p rzy ro stu n a tu ra ln e g o m iast. D rugi pow ód w y n ik a z tego, że od tego ro k u poziom w spółczyn ników p rzy ro stu n a tu ra ln e g o rozpoczął sy stem aty czn ie się obniżać. W 1960 r. ogólny w spółczynnik p rz y ro stu n a tu ra ln e g o zbliżył się do w sp ó łc zy n n ik a sp rzed 12 la ty i w ynosił 23,7%o, w 1965 r. poziom jego w ynosił 16,5%o, w reszcie w 1967 r. osiągnął ty lk o 14,6%o. A k tu a ln ie w ojew ództw o olsztyńskie pod ty m w zględem z ajm u je czo łow e m iejsce w k ra ju , p rzy czym n a ta k i sta n rzeczy silnie w p ły w a p rz y ro st n a tu ra ln y w si olszty ń sk iej, w k tó re j poziom jego w 1967 r. był n ajw yższy w Polsce i w ynosił 16,7%o.

Stosunkow o w ysoki p ie rw o tn ie poziom p rz y ro stu n a tu ra ln e g o ludności w o je w ództw a w y n ik ał z p ow ojennej ten d en cji k o m p en sacy jn ej, p rz e ja w ia ją c e j się w g w ałto w n y m w zroście liczby zaw ieran y ch m ałżeń stw i w ysokiej liczby urodzeń. N ie bez znaczenia b yły ró w n ież o byczaje i tra d y c je ludności zarów no napływ ow ej, ja k i polskiej ludności rodzim ej. Z m iany, ja k ie dokonały się n a płaszczyźnie o g ra niczenia p rz y ro stu n a tu ra ln e g o w n a stę p n y m o k resie w y p ły w a ją p rzed e w szystkim z d ążenia do p o p raw y w a ru n k ó w ekonom icznych rodzin.

5. RUCH WĘDRÓW KOW Y LUDNOŚCI

W ojew ództw o olszty ń sk ie należy do w ojew ództw , w k tó ry ch zaludnienie w pierw szych la ta c h pow ojennych odbyw ało się pod w pływ em m asow ej im ig rac ji ludności z ziem daw nych oraz ludności re p a trio w a n e j ze Z w iązku R adzieckiego. S zacunki, c h a ra k te ry z u ją c e proces m asow ego zasied lan ia w o jew ó d ztw a ludnością napływ ow ą, p rz e d sta w ia ją się n astęp u jąco : saldo m ig ra c ji w 1945 r. W}rnosiło 103,1 tys. osób, w 1946 r. 122,8 tys. osób, w 1947 r. 112,2 tys. osób, w 1948 r. już ty lk o 31,0 tys. osób, w reszcie w 1949 r. 22,8 tys. o s ó b 17. Ł ącznie w ięc, w w y n ik u ru c h u w ędrów kow ego ludności w la ta c h 1945— 1949 saldo m ig ra c ji w yniosło 391,9 tys. osób. P rz eciętn y roczny p rz y ro st ludności w w y n ik u ru c h u w ędrów kow ego w ynosił za te n okres 75,8 p ro m ille, co oznacza, że n a każd y ty siąc ludności ty lk o w w y n ik u dodatniego sa ld a m ig ra cji ludność w z ra sta ła o blisko 76 osób.

N astęp n y okres p ięcio letn i (1951— 1955) ch a ra k te ry z o w a ł się znacznie m n ie j szym i w spółczynnikam i sa ld a m ig ra cji, p rzy czym w dalszym ciągu u trzy m y w ało się d o d atn ie saldo ru ch u w ędrów kow ego. N apływ ludności do w si kom pensow ał

(9)

w ielkość odpływ u ty lk o w nieznacznym stopniu. W ty m o k resie n a sila ła się m i g ra c ja w e w n ę trz n a re la c ji w ieś — m iasto, k tó re j m ak sim u m p rzy p ad ło n a la ta

1956—1957.

W la ta c h 1956—1960 m im o w znow ienia ak c ji re p a tria c y jn e j ze Z w iązku R a dzieckiego, w w y n ik u k tó re j przybyło na te re n w ojew ództw a około 31 tys. lu d ności (12% ogółu re p a tria n tó w ), saldo m ig ra cji zew n ętrzn ej było u jem n e i w ynosiło p rzeciętn ie rocznie 7,8 osób na 1000 ludności. W ynikało to z fa k tu , że w ty m s a m ym czasie z w ojew ództw a em igrow ało około 31 tys. osób do N iem ieckiej R ep u b lik i D em okratycznej i N iem ieckiej R epubliki F ed eraln ej, a oprócz tego ludność m ig ro w ała do innych w ojew ództw . M obilność ludności w ie jsk ie j osiągnęła w tym okresie sw ój szczyt, po k tó ry m n atężen ie ru ch u w ędrów kow ego ludności w si za rów no po stro n ie nap ły w u , ja k i odpływ u zm alało.

S ta ty sty k a ru c h u w ędrów kow ego ludności w si zanotow ała w la ta c h 1953— 1960 p o nad 459 tys. zm ian m iejsca zam ieszkania. Z tej liczby p o nad 191,5 tys. osób ubyło do m ia st i w si poza w ojew ództw o, pozostała część dotyczy zm ian m ie j sca zam ieszkania n a obszarze w ojew ództw a. S aldo ru c h u w ędrów kow ego ludności w si za o kres la t 1953— 1960 zam y k a się uby tk iem ponad 20,6 tys. osób. P rz e d s ta w ione liczby w sk azu ją, ja k znaczną m obilnością c h a ra k te ry z o w a ła się ludność wsi w ojew ództw a olsztyńskiego w la ta c h p ię ć d z ie sią ty c h 1Й. Z nacznie m niejszą m obil ność w y k azy w a ła w ty m o kresie ludność m iast w ojew ództw a.

K o lejn y okres p ięcioletni (1961—1965) pod w zględem ru c h u w ędrów kow ego ludności p o sta w ił w ojew ództw o olsztyńskie w rzędzie w ojew ództw e m ig racji. P rz e ciętn e roczne w spółczynniki sa ld a ru ch u w ędrów kow ego są u jem n e i w ynoszą —5,0 osób n a 1000 ludności.

W la ta c h 1950— 1964 d o d atn i p rz y ro st w ędrów kow y w m iastac h w ojew ództw a sj-stem atycznie się obniżał, inaczej sp ra w a ta p rz e d sta w ia ła się na te re n ie wsi. W w ym ienionym o kresie istn ia ły u jem n e w spółczynniki sa ld a ru c h u w ę d ró w k o wego, przy czym u b y tek ludności w p rzeliczeniu na 1000 m ieszkańców w si do 1Э58 r. w z ra sta ł, w n a stę p n y m o kresie m alał.

A k tu aln ie w ojew ództw o olsztyńskie je s t teren em , z którego w dalszym ciągu odpływ a ludność do innych w ojew ództw .

6. PRZY RO ST RZECZYW ISTY LUDNOŚCI

Do ro k u 1949 w yłącznym czynnikiem p rzy ro stu ludności w ojew ództw a był ru c h m ig ra cy jn y , którego d o d atn ie saldo d eterm in o w ało szybki w zro st liczby lu d ności w si i m iast. Po ty m o kresie fu n k c ję w zro stu liczby ludności p rz e ją ł jej ruch n atu ra ln y . S k ła d n ik i p rzy ro stu rzeczyw istego ludności w ojew ództw a w tym okresie p rz e d sta w ia ły się n a s tę p u ją c o 13:

L a t a m i g r a c y j n yP r z y r o s t n a t u r a l n yP r z y r o s t

1946 97,1?) 2,9%

1947 89,3% 10,7%

1948 63,1% 31,9%

1949 53,0% 47,0%

1B In fo rm a c je dotyczące ru c h u w ędrów kow ego ludności w si o p a rte są na p racy : S. Ż y r o m s k i , E m igracja ludności w s i w o je w ó d ztw a o lsztyń sk ie g o , ss. 194— 208; pozostałe d an e n a p odstaw ie: L udność P olski w latach 1945—1965, ss. 109—131.

(10)

Oznacza to, że w la ta c h 1946— 1949 w zro st liczby ludności w o jew ó d ztw a byt w znacznym sto p n iu w a ru n k o w a n y sa ld em ru c h u w ędrów kow ego. P o tw ierd zen ie powyższego zn ajd u jem y w przeciętnych rocznych w spółezynikach d eterm in u ją cy ch rozw ój ludności w ojew ództw a w latach 1946— 1950, w k tó ry ch w spółczynnik p r z y ro stu n a tu ra ln e g o w ynosił 22,2%o, w spółczynnik sald a ru c h u w ędrów kow ego 75,8%o2i). Był on zatem ponad trz y k ro tn ie w yższy od w spółczynnika p rzy ro stu natu raln eg o .

W la ta c h 1951— 1955 odpow iednie w spółczynniki w ynosiły: 26,9 i 2,1 prom ille. W n astęp n y ch pięcioletnich o kresach p rz y ro s t n a tu ra ln y ludności w ojew ództw a był d o m inującym czynnikiem jej w zrostu, m im o ujem nego w spółczynnika sa ld a ru c h u w ędrów kow ego.

L iczba ludności w ojew ództw a sy stem aty czn ie w z ra sta dzięki stosunkow o w y sokiem u p rzy ro sto w i n a tu ra ln e m u . A k tu aln ie w ojew ództw o olsztyńskie zam ieszkuje 980,8 tys. ludności, z czego w m iastac h 368,2 tys., tzn. 37,8% ogółu ludności.

7. ZMIANY W STRU K TU RZE W IEK U LUDNOŚCI

Ruch n a tu ra ln y ludności oraz jej ruch w ędrów kow y w y w ie ra ją decydujący w pływ na zm iany s tru k tu ra ln e ludności. Pod w pływ em tych czynników ulega zm ianie stru k tu ra płci, s tr u k tu ra zaw odow a, ró w n ież zm iany w s tru k tu rz e w ieku n a stę p u ją pod przem ożnym w pływ em obu tych czynników .

Ludność w ojew ództw a w edług g ru p w iek u w latach 1950, 1960 i 1966 p rz e d sta w ia ła się n a s tę p u ją c o 21:

G r u p a w i e k u 1950 ľ. I960 Γ. 1966 r .

O g ó ł e m 100.0 100,0 100.0

0 - 1 4 l a t 33,4 40,3 36,3

15 — 59 l a t 58,8 52,4 55,3

60 lat i w. 7,8 7,3 8.4

W dziesięcioleciu, pom iędzy dw om a spisam i ludności, n a stą p ił p rz e to w zro st u działu dzieci i m łodzieży w w ieku 0—14 la t oraz zm niejszenie się udziału ich w ogólnej liczbie ludności w o jew ó d ztw a w połow ie la t sześćdziesiątych. W zrost o d se tk a ludności w w iek u 0—14 la t był w y n ik iem znacznego w z ro stu liczebności urodzeń w la ta c h w yżu dem ograficznego. Z m niejszenie się udziału tej g ru p y lu d ności w 1966 r. w y n ik a z fa k tu , że szeregi ludności w w iek u 15— 59 la t zaczęły zasilać m ocne pod w zględem liczby urodzeń roczniki z o k resu k o m p en sacji pow o jen n ej. Jednocześnie odnotow ać należy f a k t p rz e k ra c z a n ia p ro g u 60 la t stosunkow o licznych szeregów ludności. W szystko to spow odow ało zm ianę w p ro p o rcjac h w y m ienionych g ru p ludności n a niekorzyść dzieci i m łodzieży.

P ro p o rc ja ludności w w iek u 15—59 la t, stosunkow o w ysoka w 1950 r., zm n iej szyła się w 1960 r. n a korzyść p ro p o rcji dzieci i m łodzieży, w reszc ie w zrosła w 1966 r. do 55,3% ogółu ludności.

O dsetek ludności w w iek u pow yżej 60 la t z 7,8% w 1950 r. zm niejszył się 20 L udność P o lski w latach 1945— 1965, s. 12.

21 O bliczenia w ła sn e n a p o d sta w ie: N a ro d o w y S p is P o w szech n y z d nia Z X II 1950 roku, W arszaw a 1954; S p is P o w szech n y z dnia 6 grudnia 1960 ro k u , W arsz a w a 1962; Rocznik S taty sty czn y 1968 GUS, W arsz aw a 1968, s. 40.

(11)

w 1960 r. do 7,5%, n astęp n ie u dział tej g ru p y ludności w zrósł do 8,4%. P rz y jm u ją c za podstaw ę k la sy fik a c ję społeczeństw w edług sto p n ia zaaw an so w an ia procesu s ta rz e n ia się ludności E d w ard a R o s s e t a " ludność w ojew ództw a olsztyńskiego do 1960 r. należy zaliczyć do m łodości dem ograficznej. Je d n ak że niedługi okres był p o trzebny, by społeczeństw o W arm ii i M azur znalazło się w przed p o lu sta rz e n ia się. O dsetek ludności sta re j p rzek ro czy ł bow iem w 1966 r. 8% ogółu ludności. M niejszy udział dzieci i m łodzieży, w zro st o d se tk a ludności sta re j — to w idoczny znak postępującego procesu sta rz e n ia się ludności w ojew ództw a. Szczególnie po stę p u ją cy proces sta rz e n ia się odczuw a w ieś olsztyńska, z k tó re j odpływ ludności m łodej do m ia st uszczupla znacznie szeregi ludności w w iek u 15—59 la t, tzn. szeregi ludności w w iek u p ro d u k cy jn y m M. E m ig ra c ja ludności m łodej ze w si olsztyńskiej p rzyśpiesza po stę p u ją cy proces sta rz e n ia się ludności w ie jsk ie j, jednocześnie w p ły w a u jem n ie n a procesy ekonom iczne w si olsztyńskiej. W ieś olsztyńską opuszcza rocznie 10 tys. osób, w ogrom nej w iększości ludzie młodzi. T ylko w la ta c h 1960— 1967 liczebność ludzi w w iek u 20—54 la ta n a te re n ie w si zm niejszyła się w w yniku em ig racji ze w si o 3927 o s ó b 24. O dczuw ają to w y raźn ie g o sp o d a rstw a w iejskie, szczególnie g o sp o d a rk a in d y w id u aln a.

*

P rzypom nieliśm y zjaw isk a, k tó re b yły m otorem zm ian w liczbie ludności w o jew ó d ztw a i jej stru k tu rz e . K o n k lu d u jąc należy po d k reślić: 1. Do 1949 r. istotnym czynnikiem w zro stu liczby ludności w o jew ó d ztw a było d o d atn ie saldo m ig ra cji ludności, w y n ik a ją c e z m asow ego n ap ły w u na te re n w ojew ództw a m ieszkańców ziem daw nych i re p a tria n tó w ze Z w iązku Radzieckiego. Po 1949 r. p rz y ro st rz e czyw isty ludności w ojew ództw a p o w sta ł ja k o re z u lta t p rzed e w szystkim jej p rz y ro stu n atu raln eg o . Od połow y la t pięćdziesiątych w ojew ództw o stało się teren em em ig racji ludności, w y stąp iło w ów czas zjaw isko ujem nego sa ld a ru c h u w ęd ró w kow ego ludności. 2. Ruch n a tu ra ln y ludności w o jew ó d ztw a w o kresie k o m p en sa cyjnym w y ró żn iał w ojew ództw o olsztyńskie w ysokim poziom em rodności, m a ł żeństw , a w dobie pierw szych la t pow ojennych w ysokim i w sp ó łczy n n ik am i zgonów ogólnych i niem ow ląt. Po dużej liczbie urodzeń dzieci w o kresie kom pensacyjnym , od 1959 r. w y stę p u je sy stem aty czn y sp a d ek urodzeń. W ysoka sto p a rodności, się g a ją c a blisko 40%o w 1955 r., szybko zm n iejszy ła się o sią g ając w 1968 r. poziom 2D,0%o. U dział k obiet w iejsk ic h w w y d aw an iu n a św ia t p o to m stw a był w całym o kresie w iększy aniżeli ko b iet m iejsk ich . Mimo sp a d k u sto p y urodzeń w końcu la t sześćdziesiątych, w ojew ództw o olsztyńskie pod w zględem poziom u rodności zajm u je przo d u jące m iejsce w śród w ojew ództw ziem zachodnich i północnych.

P ro p o rc ja dzieci pierw szych i drugich w zra sta , n a to m ia st m a le je p ro p o rcja dzieci o w yższych n u m erach kolejności urodzeń. D otyczy to zarów no m iast, ja k i wsi. Płodność kobiet m iejsk ich je s t niższa aniżeli k o b iet w iejsk ich , p rzy czym im sta rsz a g ru p a w ieku, ty m szybciej obniża się poziom płodności kobiet: w olniej n a w si, szybciej w m iastach . O znacza to, że n a te re n ie w o jew ó d ztw a olsztyńskiego zm ienia się powoli m odel ro dziny n a rzecz ograniczenia liczby dzieci. Z m iany w m

o-22 E. R o s s e t , Proces sta rzen ia się ludności, W arszaw a 1959, s. 72.

23 Por. J. J a w o r o w s k i , B. W i l a m o w s k i , P ro b lem y eko n o m iczn e słabych

g ospodarstw in d y w id u a ln y c h , K o m u n ik aty M azu rsk o -W arm iń sk ie, n r 1 (103), 1969,

ss. 90—91.

(12)

delu rodziny w y stę p u ją znacznie in ten sy w n ie j w m ieście aniżeli na te re n ie w si o lsztyńskiej.

Znaczne postępy n a stą p iły na polu w a lk i z u m ieraln o ścią. W y n ik a to z pozy tyw nych p rzem ian n a tu ry społecznej i ekonom icznej. R o z p a tru ją c pro b lem zgonów należy p o d k reślić w yraźn ą p o p raw ę na ty m odcinku zarów no w m ieście, ja k i na wsi.

3. L udność w si stanow i jak g d y b y reze rw u a r, dzięki k tó rem u w z ra sta szybko liczba ludności m iast. Z tego ty tu łu n a te re n ie w ojew ództw a od w ielu la t zachodzą n iek o rzy stn e zm iany w s tru k tu rz e w ieku ludności w iejsk ie j, co w konsekw encji p row adzi do n iek o rzy stn ej sy tu a c ji ekonom icznej g o sp o d a rstw w iejskich. Społe czeństw o olsztyńskie przeszło fazę m łodości dem ograficznej i w eszło w okres pro cesu sta rz e n ia się, k tó ry ze w zględu n a zaaw an so w an ie tego z ja w isk a n azy w am y przedpolem sta rz e n ia się ludności.

(13)

DEM OGRAPHIC BA LA N C E-SH EET OF THE PROVINCE OF OLSZTYN (1945—1969)

SUMMARY

T he a rtic le show s a dem ographic b a la n c e -sh e e t of the p rovince of O lsztyn for th e perio d of th e p a s t tw e n ty fiv e y ears, an d tre n d s in th e n a tu ra l and m ig ra tory m ovem ents of people in W arm ia and M azury w hich d eterm in ed a quick in c rease of p o p u latio n in th e province.

N early 169 th o u sa n d m a rria g e s w ere c o n tracted in th e years 1946—1967. The gen eratio n bo rn in W arm ia an d M azury com es up to som e 600 th o u sa n d persons·. D uring the sam e period, th e d eath sta tistic s re g iste re d about 158 th o u sa n d d eath s; n e a rly one th ird of those, i.e. 50 th o u san d , concerns d eath s of infants. T hroughout th a t period, a co n sid erab le d rop in th e d e a th -ra te w as reco rd ed , especially in case of infants.

. As re g ard s th e heig h t of th e n a tu ra l m ig ra tio n ra te , at th e beginning of th e la s t tw e n ty five years, th e p rovince of O lsztyn belonged to one of th e leading p rovinces in th e country. D espite th e d o w nw ard ten d en cy of those ra te s, it still h as a leading position am ong all th e o th er provinces of Poland. F ro m th e po in t of view of m ig ra to ry m ovem ents, it is reck o n ed am ong th e em ig ratio n areas.

Up to 1960 th e av erag e age of people allow ed to classify th e pro v in ce am ong th e d em ographically yo u th fu l areas. T hen, how ever, the p rovince began to grow old, w hich, because of th e in c re a rin g p ace of th is phenom enon, m ay now be called th e fo reg ro u n d of th e aging population. A t p re se n t th e m o d e rn isatio n of dem o g rap h ic re la tio n s is displayed no t only as re g a rd s th e fa c t of th e O lsztyn com m u n ity grow ing old, b u t also in th e process of tra n sitio n fro m larg e fam ilies to f a m ilies w ith only tw o o r th re e ch ild ren , and in the low ering fecu n d ity of w om en.

It m ay be stated, th a t th e rep ro d u c tiv e fu n ctio n of w om en now ends on tho verge of th irty .