RECENZJE — COMPTES-RENDUS CRITIQUES — REVIEWS
„TURYZM" 1992, z. 2
W. M A R IN O W, M. BA C ZW A R O W , 1990, A N T R O P O G E N N 1 U S Ł O W I J A
1 R E S U R S Y N A O T D I C H A I T U R I Z M A , W Y D A W N IC T W O U N IW E R
S Y T E T U IM. K L IM E N T A O C H R ID Z K IE G O , SO F IA , SS. 185.
W o s ta tn ic h la ta c h n o tu je się w z ra sta ją c e z a in te re so w a n ie geo g rafó w w p ły w e m czy n n ik ó w i zasobów an tro p o g e n ic z n y c h n a ro zw ó j tu ry s ty k i. U k a zu je się n a ten te m a t w iele p rz y c z y n k ó w n a u k o w y c h . J e d n a k n ie p o d e jm u je się p ró b sze rszy ch sy n tez. P re z e n to w a n e o p ra c o w a n ie je s t p ie rw sz ą tego ty p u sy n te z ą , p o d e jm u ją c ą w fo rm ie p o d rę czn ik a p ró b ę p rz e d sta w ie n ia i u sy ste m a ty z o w a n ia d o ty ch cz as p ro w a d zo n y ch b a d a ń n a d cz y n n ik a m i i zasobam i a n tro p o g e n ic z n y m i o ra z ich ro lą w o rg a n iz a c ji w y p o c zy n k u i tu r y s ty k i w w ie lu k ra ja c h św iata. W p o d rę c z n ik u s k o n c e n tro w a n o u w ag ę n a trz e c h za g a d n ie n ia c h o b e jm u ją c y c h id e n ty fik a c ję i k la sy fik a c ję cz y n n ik ó w i zasobów an tro p o g e n ic z n y c h ; 1) k s z ta łtu ją c y c h z a p o trz e b o w a n ie n a w y p o c zy n ek i tu ry s ty k ę ; 2) w a ru n k u ją c y c h k s z ta ł to w an ie i fu n k c jo n o w a n ie s y s te m u w y p o c z y n k u i tu ry s ty k i; 3) k r e u ją cy ch p o p y t tu ry s ty c z n y i z a p e w n ia ją c y c h za sp o k a ja n ie sp ec y ficzn y c h p o trz e b r e k re a c y jn y c h tu ry stó w . Z a g a d n ie n ia te w y c z e rp u ją c o p rz e d s ta w iono w p ięciu ro z d ziałac h p o d rę czn ik a.
W ro z d ziale p ie rw sz y m (20 s tro n te k stu ) w y ra żo n o po gląd, że w sp ó ł czesn a tu r y s ty k a je s t re z u lta te m ogólnego ro z w o ju sp o łecz n o -ek o n o m i cznego św iata. P rz e p ro w a d z o n a a n a liz a w z ro stu liczb y p o d ró ż y tu ry s ty c z n y c h w y k a z u je w y so k ą k o re la c ję z o g ó ln y m ro z w o je m sp o łecz n o -ek o n o m iczn y m p a ń s tw św ia ta i w w y s ta rc z a ją c y m s to p n iu u z a sa d n ia w y ra ż o n y p ogląd.
W ro z d ziale d ru g im o o b jęto ści 98 stro n p o d ję to p ro b le m cz y n n ik ó w sty m u lu ją c y c h i z a sp o k a ja ją c y c h p o trz e b y tu ry s ty c z n e lu d n o ści o ra z m e to d ich b a d a n ia . A u to rz y w y ch o d zą od o m ó w ien ia ró ż n y c h p ro p o zy cji k la sy fik a c ji cz y n n ik ó w w a ru n k u ją c y c h ro zw ó j tu ry s ty k i. W k o n se k w e n c ji p ro p o n u ją w ła sn y podział o p a r ty n a k r y te r iu m g en e ty c zn y m . W y ró ż n ia ją pięć n a s tę p u ją c y c h g ru p czyn n ik ó w : spo łeczno -ek ono m iczne, d e m o g rafic zn e, ekologiczne i m ed y czno-b io logiczne, p o lity czn e, p sy ch o lo g i czne. W o b rę b ie w y m ie n io n y c h g ru p w y ró ż n ia ją po k ilk a n a śc ie c z y n n i ków , k tó re n a s tę p n ie b liżej c h a ra k te ry z u ją . P o d o b n y w y siłe k k la s y fik a
c y jn y p o d ję li w o d n ie sie n iu do p o trz e b tu ry s ty c z n y c h ludności. A u to rz y p rz y ta c z a ją k ilk a ró ż n y ch p ro p o z y cji k la sy fik a c ji, p rz y c h y la ją c się do p o d ziału p o trz e b tu ry s ty c z n y c h na: sp ec y ficzn e (zw iązane z p o d ró ż o w a niem ), konieczne (o b e jm u jąc e tra n s p o rt, nocleg, ży w ien ie) i d o p ełn iając e. K sz ta łto w a n ie i z a sp o k a ja n ie p o trz e b tu ry s ty c z n y c h n a jw y g o d n ie j je st opisać poprzez tzw . cykl re k re a c y jn y , r e je s tr u ją c y d ziała n ia p ro w a d ząc e do pod jęcia i fa k ty c zn eg o o d b y cia po d ró ży tu ry s ty c z n e j m ięd zy ob sza re m g e n e ru ją c y m a docelow ym . W b ad a n ia c h g eo g raficzn y ch w a żn y m p ro b lem e m je s t te ry to ria ln e zró żn ico w an ie p o trz e b re k re a c y jn y c h o raz ich w p ły w na p o te n c ja ln e k ie ru n k i i o b sz a ry docelow e p od ró ży t u r y sty czn y c h . W ty m asp ek cie p rz e d sta w io n o szereg d o ty ch cz as sto so w an y c h m eto d b a d a ń (zw łaszcza w skaźn ik o w y ch ), m. in. w sk azan o n a d u że z n a czenie m o d elu g ra w ita c ji w p ro g n o zo w an iu w ielko ści p o te n c ja ln e g o p o p y tu tu ry sty czn e g o .
R ozdział trze ci (57 stro n ) za w iera podział i c h a ra k te r y s ty k ę c z y n n i k ó w u m o żliw iający c h re a liz a c ję pod ró ży tu ry sty c z n y c h . P u n k te m w y jścia u sy ste m a ty z o w a n ia cz y n n ik ó w re a liz a c y jn y c h je s t k o n ce p cja te r y to r ia l n eg o sy ste m u tu ry sty c z n e g o . W sk ła d cz y n n ik ó w re a liz a c y jn y c h w chodzą p o d sy ste m y o b ejm u jące : zasoby tu ry s ty c z n e , bazę m a te ria ln o -te c h n ic z n ą i in f r a s tr u k tu r ę tech n ic zn ą, k a d r y tu ry s ty c z n e (p erso n el o b słu g u ją c y t u ry stó w ) i o rg a n z a rzą d zając y . K a ż d y z w y m ien io n y ch p o d sy stem ó w zo s ta ł s c h a ra k te ry z o w a n y z p u n k tu w idzenia p rz e sła n e k re a liz a c y jn y c h t u ry s ty k i. D ru g a część ro z d ziału pośw ięcona je s t c h a ra k te ry s ty c e c z y n n i k ó w k s z ta łtu ją c y c h fu n k c jo n o w a n ie w y m ien io n y ch w y żej p od system ów . A u to rz y w y m ie n ia ją tu p ro d u k c ję m a te ria ln ą (przem ysł, ro ln ictw o , h a n del), tra n s p o r t i sieć osadniczą. S zczególnie in te re s u ją c e są u w ag i d o ty czące d e p o p u la c ji w ielu w iejsk ich re g io n ó w B u łg a rii i m ożliw ości ich zag o sp o d aro w a n ia na cele tu ry s ty c z n e . O b e jm u je to dziś p o n ad 1000 w si b u łg a rsk ic h . W zak o ń czen iu ro z d ziału zasy g n alizo w an o za led w ie n ie z w y k le w a żn y p ro b le m w y k o rz y sta n ia istn ie ją c e j sieci o sad n iczej do w y p o c z y n k u w eekendow ego.
R ozdział c z w a rty (55 stro n ) bezpośred n io d o ty czy tu ry s ty c z n y c h z a sobów a n tro p o g e n iczn y c h . Z a sp o k a ja ją one szereg in d y w id u a ln y c h p o trz e b p o zn aw czy ch tu ry stó w . A u to rz y p rz e d s ta w ia ją k la s y fik a c ję zaso bów an tro p o g e n iczn y c h . D zielą je n a n a s tę p u ją c e g ru p y : 1) zw iązane z p o zn a n ie m osobliw ości społeczn o -ek o n o m iczn y ch (c h a ra k te r u s tro ju sp o łecznego, sposób i poziom życia, osobliw ości n aro d o w e, etn icz n e i gospo darcze); 2) zw iązane z p o zn a n ie m d zied zictw a k u ltu ra ln o -h is to ry c z n e g o (z a b y tk i archeologiczne, h isto ry c z n e , k o m p le k sy i p o m n ik i a rc h ite k tu ry , k la sz to ry , cerk w ie, z a b y tk i e tn o g ra fic z n e i folklor, p om n ik i, m uzea, m ie j sca pam ięci); 3) zw iązan e z u c z e stn ic tw e m i o b s e rw a c ją p erio d y c zn y ch i epizod ycznych im p rez (k ongresy, w y sta w y gospo darcze, ta rg i, s p e k ta
k le ro z ry w k o w e , u ro czy sto ści p a ń stw o w e i kościelne). W o sta tn ic h la ta c h s y ste m a ty c z n ie ro śn ie z a in te re so w a n ie w śró d b ad a czy p ro b le m a ty k ą t u ry s ty c z n y c h zasobów a n tro p o g e n ic z n y c h , zw łaszcza w e w sp ó łczesn y ch s tu d ia c h g eo g raficz n y ch p o św ięconych tu ry s ty c e . B ad an ia te o b e jm u ją całe k r a je (np. W łochy, U SA , G re cja), m a k ro re g io n y (np. B liski W schód) o ra z w a żn iejsze c e n tra . D o tyczą nie ty lk o d a w n y c h za b y tk ó w , ale tak że o b iek tó w w spółczesn y ch b ę d ą c y c h w y tw o re m re w o lu c ji n a u k o w o -te c h - n iczn e j (np. D olina K rz em o w a w K a lifo rn ii). D uże zró żn ico w an ie tu r y s ty c z n y c h zasobów a n tro p o g e n ic z n y c h ja k i z a in te re so w a ń tu ry s tó w p o w o d u je ró w n o le g le ró żn ico w an ie się ro d z a jó w tu ry s ty k i. A u to rz y w iele m iejsca p o św ięc ają d w ó m fo rm o m tu ry s ty k i, tj. p ozn aw czej i k o n g re s o w ej (rozszerzonej o p o d ró ż e n a ta rg i i w y sta w y ). W y k o rz y sta n ie t u r y s ty c z n y c h zasobów a n tro p o g e n ic z n y c h zw iązan e je s t b ard zo ściśle z p ro b lem em ich o ch ro n y i p e rm a n e n tn e j re n o w a c ji. P ro b le m ten p rz e d s ta w iono w asp ek cie tech n ic zn y m , p ra w n y m , o rg a n iz a c y jn y m i te r y to r ia l n y m . R ozdział k o ń czy o m ó w ien ie m eto d b a d a ń tu ry s ty c z n y c h zasobów an tro p o g e n iczn y c h . A u to rz y w y ró ż n ia ją i o m a w ia ją trz y g ru p y m eto d. P ie rw sz a to tra d y c y jn a m eto d a g eo g raficz n a p o leg ają ca n a opiso w ej c h a ra k te ry s ty c e i an a liz ie w y k o rz y s tu ją c e j m eto d ę p o ró w n a w cz ą i k a r to gra ficzn ą . D ru g a ze sto so w a n y c h d o ty ch cz as m eto d o p a r ta je s t n a a n a li zie i o cenie o p ra c o w a n y c h w sk aź n ik ó w liczb ow y ch , n p. w sk aź n ik a t r a k cyjno ści, w sk a ź n ik gęsto ści o b iek tó w na 1000 k m 2. T rz ecia m eto d a, tzw . b o n ita c y jn a , o p a rta je s t n a p u n k to w e j o cen ie zasobów a n tro p o g e n ic z n ych .
R ozdział p ią ty (30 stro n ) z a w ie ra s y n te ty c z n ą c h a ra k te r y s ty k ę t u r y s ty c z n y c h zasobów an tro p o g e n ic z n y c h B u łg arii. C h a ra k te ry s ty k ę tę p o p rz ed za w p ro w a d z e n ie u z a sa d n ia ją c e tra k to w a n ie ró ż n y c h zjaw isk , w y d a rz e ń i o b iek tó w społeczn o -g o sp o d arczy ch jak o a tra k c ji tu ry s ty c z n y c h . N a stę p n ie a u to rz y przech o d zą do bliższej c h a ra k te r y s ty k i ty c h a tra k c ji. W B u łg a rii z n a jd u je się w iele za b y tk o w y c h o b iek tó w arch eo lo g icz n o -h i- sto ry c z n y c h (z a b y tk i rz y m sk ie, śre d n io w ie czn e i późniejsze), a r c h ite k to n ic z n y c h (w ty m k la sz to ry i cerkw ie), etn o g ra ficzn y c h , p om n ik ów , m iejsc m a rty ro lo g ii i in n y c h w y d a rz e ń h isto ry c z n y c h . B u łg a ria a k tu a ln ie p o siad a 207 m uzeów , k tó re ro czn ie odw iedza 15 m in osób. W B u łg a rii u r z ą d za n e są p erio d y c zn ie i epizodycznie ró ż n e im p re z y k u ltu ra ln o -r o z ry w - kow e, k tó re p rz y c ią g a ją znaczną liczbę tu ry stó w , np. m ięd zy n a ro d o w e i k ra jo w e k o n g re sy , k o n fe re n c je i sy m p o zja. R ocznie o rg a n iz u je się ich około 250, z czego 60% w Sofii. R ozdział ten k o ń czy a n a liz a p rz e s trz e n neg o ro zm ieszczenia p o d staw o w y c h za b y tk ó w k u ltu ra ln o -h is to ry c z n y c h w B u łg arii. Z ró żn ico w an ie ro zm ieszczenia p rz e strz e n n e g o ty c h za b y tk ó w p okazan o n a m a p k a c h p rz y pom ocy w sk a ź n ik a k o n c e n tra c ji i w sk a ź n ik a liczb y o b iek tó w p rz y p a d a ją c y c h n a 1000 k m 2. P o sz u k iw a n ie w sp o
łzależ-ności pom ięd zy liczbą o b ie k tó w za b y tk o w y c h a gęstością z a lu d n ie n ia (r = 0,37), w ielkością o b s z a ru (r = 0,18) i bazą n ac le g o w ą (r = 0,53) nie dało za d o w a la ją c y c h re z u lta tó w . P o d an o też p rz y k ła d y ta b e l ty p o lo g ic z n y c h o b e jm u ją c y c h ocenę w a lo ró w an tro p o g e n iczn y c h m ia st i obw odów w o k rę g u R usse. Z am ieszczono ró w n ie ż ze sta w szlakó w zw ied zan ia o b ie k tów z a b y tk o w y c h w o k rę g u Sofii.
W z a p re z e n to w a n y m p o d rę c z n ik u a u to rz y p o d jęli u d a n ą p ró b ę u s y s te m a ty z o w a n ia d o ty ch czaso w ej w ied zy n a te m a t ro li cz y n n ik ó w a n tro p o g en icz n y ch w e w sp ó łczesn ej tu ry s ty c e . D o b ra znajom ość zachodniego (60 pozy cji w b ib lio g rafii) i w sch o d n io e u ro p ejsk ieg o (150 p ozy cji w b i b lio g rafii) d o ro b k u n au k o w eg o n a d a je szczególny w a lo r po dręczn ik o w i, p o k a z u je bo w iem z ró ż n y c h s tro n doty ch czaso w e o siąg n ięcia i b ra k i te j d zied z in y b a d a ń w ra z z p ró b ą u jęć te o re ty c z n y c h i p re z e n ta c ją szereg u m e to d b ad aw czy ch . P o d rę c z n ik u św ia d a m ia też, że g eo g rafo w ie p rz y an a liz ie a n tro p o g e n ic z n y c h cz y n n ik ó w i zasobów tu ry s ty c z n y c h m uszą k o rz y sta ć z in fo rm a c ji poch o d zący ch z w ielu in n y c h d y scy p lin n au k i. N a k ła d a to n a g eo g rafó w o b ow iązek p o d ejścia sy n te ty c z n e g o do p r e z e n to w a n y c h zagad n ień . M oże to w zn aczn ej m ierz e za p ew n ić u jęcie t y pologiczne. T ak też p o tra k to w a li a u to rz y sw ój p o d ręczn ik . N ie je st to z a te m ze sta w i opis a n tro p o g e n ic z n y c h a tra k c ji tu ry s ty c z n y c h (z w y ją t k ie m o sta tn ie g o ro z d z ia łu c h a ra k te ry z u ją c e g o bard zo s y n te ty c z n ie a n tr o p o geniczne zasoby tu ry s ty c z n e B ułgarii), lecz p ró b a u p o rz ą d k o w a n ia t e r m in o lo g ii i ty p o lo g ii a n tro p o g e n ic z n y c h cz y n n ik ó w i zasobów tu ry s ty c z n y c h n a poziom ie p o d rę c z n ik a ak adem ickiego.
Dr A n d rzej M atczak
K atedra G eografii M iast i Turyzm u U n iw e r sy te t Łódzki al. K ośaiu szk i 21 90-418 Łódź VON DR. D A N IE L F IS C H E R , DI E U M S E T Z U N G V O N T O U R I S M U S K O N Z E P T E N I N DI E P R A X I S , S O F IA , 30 M A I 1990, SS. 42 O R A Z DR. D. F IS C H E R , L E I T B I L D U N D M A R K E T I N G — K O N Z E P T F Ü R D E N K U R O R T S A A S - F E E , O K T O B E R 1987, SS. 45.
W k o ń cu m a ja 1990 r. o d b y ło się w S ofii sp o tk a n ie S z w a jc a rsk o -B u ł- g a rsk ie j K o m isji H a n d lo w ej pośw ięcone p o d e jm o w a n y m re fo rm o m gos p o d a rc z y m w k ra ja c h E u ro p y Ś ro d k o w ej i W sch o d n iej z m ie rz a ją c y m do
W p ły n ęło : 16 m arca 1992 r.
