ACTA U N IVERSITATIS LO D ZIEN SIS FOLIA OECONOMICA 157,2002
Barbara M ażbic-Kulm a Piotr Sienkiew icz**
DETERM INANTY ROZWOJU SPOŁECZEŃSTW A
INFORMACYJNEGO
„Świadomość ludzi nie kształtuje ich bytu i byt materialny nie determinuje bez pośrednio świadomości. Między świado mością i bytem pośredniczy informacja, która wpływa na uświadamianie ludziom ich własnego bytu ”.
C. Wright Mills
W prow adzenie
Świat znajduje się u progu gruntow nych przeobrażeń cyw ilizacyjnych. B ezpośrednią ich przyczyną jest przyspieszony rozwój techniczny środków in form acyjnych, który przyniósł postęp w takich dziedzinach, jak - m ikroelektro nika, inform atyka, robotyka i telekom unikacja.
Tw orzy on podstawy radykalnych zmian w system ach produkcji i trans portu, edukacji i badań naukow ych, zarządzania, łączności i m asow ego kom uni kow ania się; także w szeroko rozumianej sferze kultury. Zm iany te m ożna trak tować jako skutek trzeciej fali innowacyjnej, której kulm inacja przypadła na ostatnią dekadę XX wieku. Żyć i działać we współczesnym św iecie - to znaczy korzystać z inform acji. W stwierdzeniu tym zaw iera się sens przeobrażeń spo łecznych i ekonom icznych, politycznych i edukacyjnych. C złow iek uw ikłany w różnorodne procesy społeczne, odgrywający określone role społeczne, od najw cześniejszych chw il sw ojego życia je st poddany strum ieniow i różnorod nych inform acji. Obok zasobów dem ograficznych, surow cow ych i energetycz nych, zasoby inform acyjne, obejm ujące osiągnięcia nauki, kultury i sztuki, sta now ią najistotniejszy czynnik potencjału cyw ilizacyjnego. Bez racjonalnie
W yższa Szkoła Informatyki Stosowanej i Zarządzania Wydział Informatycznych Technik Zarządzania
ukształtow anej sfery informacji nie może efektyw nie funkcjonow ać w spółczesne społeczeństw o, państw o - jego adm inistracja, nauka i szkolnictw o, kultura, go spodarka narodow a i siły zbrojne.
Znany japoński badacz Yonsji M asuda tw ierdzi, że cyw ilizacja, którą zbu dujem y zbliżając się do XXI wieku, nie będzie cyw ilizacją m aterialną, sym boli zow aną przez ogrom ne konstrukcje, ale będzie faktycznie cyw ilizacją „niew i doczną" - cyw ilizacją inform acyjną. Postęp w dziedzinie technik i technologii inform acyjnych - nieporów nyw alnych z żadną inną dziedziną przyniósł dyna miczny rozwój system ów inform acyjnych, co doprow adziło do przekształceń w społecznej infosferze, zarów no w skali lokalnej (państw a, regionu), jak i glo balnej. To zaś nie mogło pozostać bez wpływu na zmiany struktur społecznych. O bserw ow ane pow szechnie tendencje w iodą ku „społeczeństw u inform acyjne mu", czyli ku społeczeństw u bogatem u w inform acje. W tym kierunku zm ierzają także wysiłki rządów, czego dow odem mógł być japoński plan społeczeństw a inform acyjnego (Y. M asuda) zapoczątkow any w latach 70-tych ubiegłego w ie ku. Istotę zmian trafnie oddają słowa: „W zrost gospodarczy, innow acje tech niczne, rozwój kultury i społeczeństw a zawsze dążył do synergii. O becne prze miany są nie tyle fizyczne, ile konceptualne. Przechodzim y od społeczeństw a m echanicystycznego do takiego, które m ożna nazywać cybernetycznym . Przy- czynow ość, następstwo w czasie, hierarchia ustępują m iejsca funkcjonalnej współzależności na szczeblu systemów. W ięcej, uczestnictw o przyniesie więcej możliwości sam orealizacji. Załam ały się daw ne społeczne układy rów now agi, sterow anie zm ianą społeczną stało się rów nie możliwe, jak sterow anie zm iana techniczną" (U. Colom bo, 1989).
„R ew olucja inform acyjna" staje się zjaw iskiem globalnym , w yw ierającym wpływ na w szystkie sfery życia społecznego. Jego realizacja przebiega w trzech etapach:
> pow stanie „pierw otnego sektora inform acyjnego", tj. organizacji tw orzących nowe techniki informacyjne,
> „inform atyzacja" podstawowych użytkow ników nowych technologii (banki, oświata, służba zdrowia, adm inistracja państw ow a itp.),
r w kroczenie nowych technik inform acyjnych do dom ow ych gospodarstw użytkowników.
Tabela I Udział siły roboczej USA w latach 1800-2001
Rok Rolnictwo Przemysł Usługi Informacja
1800 87,2 1,4 11,3 0,2 1850 49,5 33,8 12,5 4,2 1900 35,3 26,8 25,1 12,8 1950 11.9 38,2 19,0 30,8 1980 2.1 22,5 28,8 46,6 2001 -2 ,0 16,0 30,0 52,0
A naliza bliższych i dalszych skutków „rewolucji inform acyjnej” wym aga przyjęcia system owej postawy wobec zmian społecznych oraz stosow ania metod analizy i inżynierii systemów.
Tabela 2 Udział zatrudnienia w trzech sektorach gospodarki w wybranych państwach wysoko rozwiniętych.
Państwo Zatrudnienie w rolnictwie Zatrudnienie w przemyśle Zatrudnienie w usługach Usa 2,8 26,4 68,9 Niemcy 3,2 39.5 57,3 Wielka brytania 1,0 21,7 53,6 Szwecja 3.3 29,1 76,6 Holandia 4,8 26,7 68,5 Japonia 7.1 23,4 59,7
S połeczeństw o inform acyjne
„Musimy uczyć się od przyszłości tuk samo, jak kiedyś uczyliśmy się od prze szłości ".
John Naisbitl
A utor japońskiego rządow ego program u stw orzenia społeczeństw a infor m acyjnego, Yoneji M asuda (1972) twierdził: „C yw ilizacja, którą zbudujem y, zbliżając się do XX wieku, nie będzie cyw ilizacją m aterialną, sym bolizow aną przez ogrom ne konstrukcje, ale będzie cyw ilizacją niewidoczną. Precyzyjniej pow inno się j ą nazywać „cyw ilizacją inform acyjną". W yrażono w ten sposób cel strategiczny rozwoju cyw ilizacyjnego, określany jak o „społeczeństw o inform a cyjne". W cześniej cel ten antycypow any był w pracach m.in.: R. D ahrendorfa („Społeczeństw o postkapitalistyczne", 1959), D. Bella („K oniec wieku ideolo gii", 1960), R. A rona („ Społeczeństw o postindustrialne ". 1961), F. M achlupa („Ekonom ia informacji ", 1962), M. M cLuhana („G lobalna w ioska", 1964), J. G albraitha („Nowe państw o przem ysłow e", 1967), A. Etzoniego („Społeczeń stwo postm odernistyczne", 1968), Z. B rzezińskiego („E ra technotroniczna",
1970), T. H elveya („W iek informacji", 1971), A. Tofflera („Trzecia fala", 1980). Spośród wielu trafnych sądów na temat zm ian dokonujących się w drugiej po łowie XX wieku warto przytoczyć opinię D. Bella: „N ajistotniejsze w społe czeństw ie postprzem ysłow ym jest to, że wiedza i inform acja staje się źródłem strategii i przem ian społeczeństw a, czyli tym sam ym , czym praca i kapitał w społeczeństw ie przem ysłow ym (...) N ow a technika inform acyjna staje się podstaw ą m yślenia technicznego, w którym w iedza teoretyczna i jej now e tech niki (takie jak analiza system owa) nierozłączne z kom puterem stają się decydu jące dla innowacji przem ysłow ych i wojskowych ". Dziś łatw o zauw ażyć, że
przew idyw ania Bella były dość ostrożne, bow iem techniki i technologie infor m acyjne niebawem ju ż zyskały także decydujące znaczenie dla innowacji we w szystkich bez wyjątku sferach życia społecznego, w tym, oczyw iście, edukacji.
Aby nie sięgać w zbyt odległe czasy, należy dostrzec źródła społeczeństw a inform acyjnego w latach 40. W tedy stw orzono podstaw y techniki cyfrow ej, uruchom iono pierwsze kom putery (np. Z3 w 1943. i ENIAC w 1946 r.), naro dziła się cybernetyka N orberta W ienera, Claude Shannon stw orzył podstawy teorii inform acji. Do najbardziej interesujących wizji społecznych skutków roz woju m ediów elektronicznych należą niew ątpliw ie prace M arshalla M cLuhana, w których „Erze Gutenberga" przeciw staw iana jest „G lobalna wioska" jak o re zultat rozwoju przede wszystkim telewizji satelitarnej. Za przełom ow y m oment trzeba uznać rok 1969, kiedy to 21 lipca świat oglądał bezpośrednią transm isję
telew izyjną z lądowania na Księżycu, zaś w październiku uruchom iono pierw szą sieć kom puterow ą. D rugą przełom ow ą d atą był zapew ne rok 1990, który przy niósł jed n ą z najw ażniejszych innowacji XX wieku, globalną „sieć sieci” , czyli Internet.
Jedno z możliwych określeń społeczeństwa inform acyjnego jest następujące: społeczeństw o inform acyjne stanowi taką form ę rozwoju społecznego (system społeczny), w którym rozw inięte system y inform acyjne (teleinform atyczne i m asowego kom unikow ania) i zasoby inform acyjne (w iedza) stanow ią podsta wę ew olucji struktury zatrudnienia (z dom inacją usług inform acyjnych), tw orze nia dochodu narodow ego oraz dostarczają źródła utrzym ania i zajęcia w iększo ści społeczeństwa.
Л zatem do cech konstytutyw nych społeczeństw a inform acyjnego m ożna zaliczyć następujące:
> dom inacja sektora usług w gospodarce oraz rozwój - ilościow y i jakościow y - usług inform acyjnych;
> wysokie tem po rozwoju sieci kom unikacji społecznej (dzięki now ym tech nologiom teleinform atycznym i globalizacji system ów inform acyjnych); > ranga zasobów inform acyjnych jak o zasobów strategicznych społeczeństw a
(państw a oraz jeg o organizacji i instytucji);
> w iodąca rola edukacji oraz badań i rozwoju jak o głów nego źródła innowacji i postępu cyw ilizacyjnego:
> pow stanie Nowej Ekonom ii (E-Econom y, E-business, telew orking, netw or king itp.;
> pow stanie w sferze obronności koncepcji typu „infow ar" i „cyberwar" („przestrzeń cybernetyczna" jak o hipotetyczne pole walki);
> wysoki wpływ m ediów elektronicznych i Internetu na zm iany zachowań społecznych („syndrom M TV", „w irtualizacja" wielu form rozrywki itp.).
Społeczeństw o inform acyjne nie doczekało się racjonalnych teoretycznych podstaw. W rosnącej liczbie prac poświęconych tej problem atyce uw aga kon centruje się bądź źródeł, tych z pew nością rew olucyjnych przem ian cyw ilizacyj nych, bądź wokół przew idyw anych szans i zagrożeń. Jak to na ogół w proble matyce społecznej bywa, niem ało tu wpływów sentym entów i resentym entów , lęków i nadziei, które dom inują nad racjonalistycznym nam ysłem i konieczną w takich przypadkach analizą system ową. Tak się dzieje, gdy praktyka społecz na w yprzedza rozwój teorii. W tym przypadku dostrzega się po prostu brak teorii społeczeństw a inform acyjnego. Przybyw a natom iast apeli i postulatów , ostrze żeń i kassandrycznych wieszczeń, a także bezkrytycznego entuzjazm u.
Analiza system ow a
„Ruch ku społeczeństwu postkapitali- stycznemu zaczął się wkrótce po II wojnie światowej. Ale dopiero po upadku marksi zmu jako ideologii i komunizmu jako sys temu stało się jasne, że zmierzamy ku no wemu zupełnie innemu społeczeństwu ".
Peter F. Drucker
W izja rozw ojow a jest nieodłącznym elem entem każdej długoterm inow ej prognozy. Przyjęcie za racjonalną alternatyw ę dla tradycyjnej ścieżki rozw ojo wej wizji społeczeństw a inform acyjnego wymaga: pewnej konceptualizacji tj. przyjęcia określonego modelu systemu społecznego oraz określenia m ożliwych (dopuszczalnych) wariantów rozwojowych. M ożna przyjąć za sensow ne nastę pujące warianty społeczeństw a inform acyjnego:
> w ariant A: „Społeczeństw o rozproszone” („atom izacja”, indyw idualizacja zachow ań społecznych, gra interesów, znaczny rozrzut potrzeb itp.);
У wariant B: „Społeczeństw o zintegrow ane” („hom ogenizacja” wartości, uni form izacja zachowań, gra grup interesów , „standaryzacja” potrzeb itp.); У wariant C: „Społeczeństw o hum anistyczne” („społeczeństw o w iedzy”, w ol
ność do wyboru, szeroki zakres swobód obyw atelskich i dem okratyzacja procesów decyzyjnych, wysoki stopień zaspokojenia potrzeb w w arunkach spraw nego i „m ądrego” sterow ania społecznego zapew niającego optym alny poziom hom eostazy społecznej).
M ów iąc najprościej: rozwój technik i technologii inform acyjnych (syste mów inform acyjnych) może przynieść, bądź dezintegrację struktury społecznej, bądź też optym alizację tzw. m echanizm ów społecznych. A naliza przyczyn i skutków, ryzyka zagrożeń i szans korzyści społecznych stanowi zasadniczy przedm iot analizy system owej kom unikow ania i sterow ania w społeczeństw ie inform acyjnym , a także m ożliwych dróg do niego prow adzących.
Przejdźm y do konceptualizacji: załóżmy, że dany jest następujący model formalny systemu społecznego:
< S,
Z,
C, f, n, R, o >a) S je st zbiorem osób - jednostek rozw ażanych w danym kontekście, nazyw a nym „społeczeństw em ".
jest klasą niepustych podzbiorów S, nazywanych grupam i społecznym i, któ re nie m uszą być rozłączone, przy czym grupy te tw orzą p ew ną liczbę struktur hierarchicznych (wśród nich należy wyróżnić grupę „w ładza").
Grupy z klasy Z mogą być zbiorami rozm ytym i, tj. dla danej grupy G e Z i s 6 S może być określona jedynie funkcja przynależności.
b) С jest zbiorem dóbr (zasobów ), a f : S x С —» (O.oo) je st funkcją, która każ demu s e S (lub G e Z ) i s e С przyporządkow uje udział jednostki (grupy) w dobrach C. O prócz dóbr „tradycyjnych" istotne znaczenie m ają zasoby in form acyjne, a także dobra typu: praw o głosu, uposażenia, stanow iska adm i nistracyjne itp.
c) jest układem preferencji osób (grup) indukow anym przez jeg o w aluację na zbiorze dóbr (np. preferencje w klasie sposobów rozdziału dóbr).
d) R jest zbiorem reguł, które obow iązują w ew nątrz poszczególnych grup spo łecznych, ograniczając zachow ania się poszczególnych ich członków . e) jest siecią kom unikacyjną, odw zorow ującą pow iązania (sprzężenia) infor
m acyjne pom iędzy jednostkam i (grupam i).
Z m ianą społeczną jest przejście do stanów, w których zm ianie ulega co najm niej jed n a z wielkości (czynników ) określających daną strukturę społeczną. Zm ianam i m ogą być zatem, np.:
> zm iany dobór (np. wystąpienie nowych dóbr i zniknięcie starych, zmiany ilościowe zasobów itp.);
> zmiany sposobów rozdziału dóbr;
> zm iana preferencji indywidualnych lub grupowych;
r zmiany reguł (np. dodanie nowych lub usunięcie starych, zm iana ich hierar chii itp.);
> zm iany sieci kom unikacyjnej (zmiany struktur system ów inform acyjnych, pojaw ienie się nowych m ediów, a także zm iany stylu życia, które w pływ ają na zmiany częstości kontaktów międzyludzkich).
Zm iany pow odujące pow stanie społeczeństw a inform acyjnego m ogą w ią zać się z:
a) dom inacyjnym znaczeniem zasobów inform acyjnych w zbiorze dóbr spo łecznych;
b) rozszerzeniem zakresu dostępu w szystkich jednostek (lub określonych grup) do zasobów inform acyjnych;
c) zm iany układu preferencji społecznych będące w ynikiem poprzednich zmian;
d) radykalne zmiany sieci kom unikacyjnej, które m ogą przejaw iać się w dom i nacji kontaktów pośrednich (za pom ocą inform acyjnych środków technicz nych) nad bezpośrednim i (typu „face to face"), wzrost zasięgu intensyw no ści „walki inform acyjnej", itp.
A nalizując proces pow staw ania społeczeństw a inform acyjnego, sform ułu jem y następujące hipotezy:
1. wysoka dynam ika zmian sieci kom unikacyjnej jest podstaw ow ą przyczyną tw orzenia się społeczeństw a inform acyjnego;
2. zm iany sieci kom unikacyjnej „indukują” zmiany pozostałych czynności określających strukturę społeczną;
3. kierunek zmian społecznych określa „gradient" postępu w dziedzinę tech nicznych, program owych i organizacyjnych środków system ów inform acyj nych.
Z pow yższych uwag wynika, że w społeczeństw ie inform acyjnym najw yż sza dynam ika wzrostu charakteryzuje zasoby inform acyjne i że ona stanowi 0 poziom ie i dynam ice potencjału społecznego. Rozwój system ów inform acyj nych stw arza warunki dla wzrostu efektyw ności system ów sterow ania, dzięki np. wzrostowi zakresu kontroli zjawisk znajdujących się w zasięgu ich działania. Należy podkreślić, że technika i technologia inform acyjna sam a w sobie nie jest ani pozytyw na ani negatywna. O na dopiero stwarza m ożliwości osiągania różno rodnych rezultatów , natom iast to, które z nich i jak zostaną w ykorzystane zależy przede w szystkim od systemu wartości, kierunku jeg o zmian i aspiracji społecz nych. A kształcenie tych zmian należy jed n ak głów nie do sfery polityki. Z kolei, rozwój system ów inform acyjnych może sprzyjać w zm ocnieniu władzy (lub biu rokracji), bądź siły (m ocy) społecznej. Siłę władzy m ożna m ierzyć rozpatrując relację zam ierzeń do skutków, decyzji pow ziętych do decyzji urzeczyw istnio nych. W ładza jest tym silniejsza, im większe praw dopodobieństw o pom yślnej realizacji decyzji akceptowanych przez społeczeństw o. To zaś zależy, nie od przymusu i zagrożenia przym usem, lecz od wartości inform acji diagnostycznych 1 prognostycznych (oczyw iście i od możliwości ich sensow nego w ykorzystania), a zatem - od efektyw ności systemów inform acyjnych, funkcjonujących w społe czeństwie. W nieefektywnym , zbiurokratyzow anym system ie społecznym nie funkcjonują m echanizm y: „diagnoza - prognoza - ocena - decyzja" i nie działają korygujące sprzężenia zwrotne. Ze społeczeństw em inform acyjnym należy w ią zać nadzieję, iż te niekorzystne ze społecznego punktu w idzenia zjaw iska nie w ystąpią w nim lub ich wpływ na bieg wydarzeń będzie m inim alizow any dzięki różnorodności inform acji, efektyw ności system ów inform acyjnych i dem okraty zacji procesów decyzyjnych.
Polska droga ku europejskiem u społeczeństw u inform acyjnem u
„Pierwszym warunkiem sprostania zmianom jest wyzbycie się lęku przed nim i"
Florian Znaniecki
Podstaw ow ym w arunkiem pow stania społeczeństw a inform acyjnego jest pow szechna dostępność technik inform acyjnych. R ozpow szechnienie środków um ożliw iających grom adzenie, przetw arzanie i przesyłanie inform acji decyduje o tym, jak duża część społeczeństw a ma potencjalną m ożliw ość uczestnictw a w dokonujących się przem ianach.
Polska wkroczyła w lata dziew ięćdziesiąte jak o społeczeństw o „przedin- form acyjne" z licznymi oznakam i zacofania gospodarczego i społecznego. Do dzisiaj polski rynek inform atyczny jest nieproporcjonalnie mały w stosunku do potrzeb w ynikających ze stopnia rozwoju gospodarki i liczby ludności.
Od 1992 roku działa Centertel Polska T elefonia K om órkow a, a od 1995 r. działa polska publiczna sieć telem etyczna, Polbox on-line. W grudniu 1994 roku odbył się I Kongres Inform atyki Polskiej, którego celem było podsum ow anie stanu informatyki w Polsce oraz nakreślenie szans i warunków jej rozwoju w najbliższych latach. Jednym z rezultatów był powstały w kw ietniu 1995 roku, przy w spółpracy z Polską Izbą Inform atyki i Telekom unikacji, raport „Strategia Rozwoju Inform atyki w Polsce. Stan, perspektywy, zalecenia". W grudniu 1998 roku został zawarty „Pakt na rzecz budowy w Polsce Społeczeństw a Inform a cyjnego", którego sygnatariusze paktu dostrzegają konieczność w spółdziałania użytkow ników , dostaw ców narzędzi inform atycznych, ośrodków badaw czo- rozw ojow ych, sektora edukacji i mediów w budow ie S połeczeństw a Inform a cyjnego w Polsce. Od tego czasu w Polsce odbyło się w iele konferencji pośw ię conych tej tem atyce, organizow ane są liczne sym pozja naukow e, targi (K om pu ter-Expo), prow adzone są działania zm ierzające do określenia polskiej drogi ku społeczeństw u inform acyjnem u.
Tabela 4. Przykład nowych produktów i usług
Lp. Nowe produkty i usługi
1. prowadzenie operacji bankowych i zakupów poprzez Internet, 2. przekaz głosu przez Internet,
3. poczta elektroniczna,
4. przekaz danych i dostęp do sieci World Wide Web przez sieci telefonii ruchomej, Wireless Application Protocol,
5. zastosowanie łączy bezprzewodowych w domach i siedzibach firm w celu połączenia ich z sieciami telekomunikacji stacjonarnej. 6. usługi przekazu danych przez platformy emisji cyfrowej,
7. usługi on-line połączone z przekazem sygnału telewizji poprzezez takie systemy jak Web-TV,
8. przekaz za pośrednictwem satelitów cyfrowych i modemów kablowych,
9. nadawanie w sieci Internet serwisów informacyjnych, transmisji koncertów i innych usług audiowizualnych.
Z badań nad potencjałem rynku szkoleń specjalistycznych przeprow adzo nych przez analityków z International Data G roup (IDC) wynika, że do 2004 roku Polska będzie jednym z najbardziej rozw ijających się rynków szkolenio wych. Jednak obecna sytuacja, jak i konieczność w ysokich nakładów finanso wych, wskazuje na w ieloletnią przepaść między polskim rynkiem a standardam i państw Unii Europejskiej w tej dziedzinie.
Światow e wydatki na IT wyniosły w 1999 r. 19,4 mld USD. Ponad 48 % (9,5 mld USD) przypadło na Stany Zjednoczone, kolejne 33,9% (6,6 mld USD) na Europę Zachodnią. Najw ięcej, bo aż 1,625 mld U SD na dokształcanie kadr przeznaczyły Niemcy, Francja (1,060 mld USD) i W ielka B rytania (1,047 mld).
Kraje naszego regionu przeznaczyły na edukację zaledw ie 128 mld USD, co stanowi 0,7% światowego rynku. W ydatki polskich firm i instytucji sięgnęły 41,4 min USD, co daje Polsce miejsce w czołów ce środkow oeuropejskiej, przed takimi krajami jak H iszpania (35 min USD), Irlandia (35 min USD) czy G recja (25 min USD).
IDC szacuje, że w 2004 r, polskie przedsiębiorstw a i instytucje w ydadzą na szkolenia inform atyczne 72 min USD (11% rocznie). Szybciej będą rosły w y datki na szkolenia tylko w krajach uchodzących za najbardziej zinform atyzow a- ne: Irlandii (16% ), Szwecji, Norw egii, Danii i Finlandii (13% ).
W zrost nakładów na edukację będzie sprzyjał rozwojowi firm szkolenio wych. W Europie rządzą wielkie koncerny inform atyczne, dla których działal ność szkoleniow a jest drugorzędnym źródłem dochodów , takie jak IBM , Sap i Oracle. W Polsce przew ażają firmy, których kluczow ą działalnością s ą szkole
nia, które w iększą część przychodów m ają ze szkoleń z zakresu najpopularniej szych narzędzi. Aby to właśnie one skorzystały z nakładów na edukację m uszą zw iększyć zróżnicow anie swojej oferty, skupić się na poszczególnych rynkach i klientach indywidualnych, gdyż na rynku szkoleń dla personelu w przedsię biorstw ach ju ż w chw ili obecnej je st nasycony.
Już dzisiaj analitycy mówią, że 30 % studiujących obecnie Polaków po za kończeniu nauki pow inno w yem igrow ać z Polski, bo nie będzie dla nich m iejsc pracy. W ejście do Unii Europejskiej oznacza dostęp do nowych rynków pracy, okazuje się jednak, że nie nastąpi to od razu.
Tabela 5. Obszary działalności firm europejskich w Internecie.
Obszar Działalno ści E u r o p a 1 9 9 8 E u r o p a 1 9 9 9 U S A B e lg ia F in la n d ia F r a n c ja N ie m c y S z w e c ja W ie lk a B r y ta n ia Marketing i sprzedaż 53% 53% 53% 60% 79% 33% 57% 70% 69% Zakupy i dostawa 3% 40% 52% 40% 58% 30% 37% 58% 28% Human Resources 22% 37% 17% 33% 7% 30% 36% 16% Księgowość i finanse 37% 34% 43% 33% 39% 0% 27% 42% 59% Rozwój Produktu 35% 27% 47% 36% 33% 17% 67% 31% Płatności 38% 33% 33% 64% 3% 47% 58% 44% logistyka 2% 35% 28% 43% 58% 20% 27% 52% 25%
20 m arca br. miała m iejsce debata w Komisji Europejskiej dotycząca sekto ra pracy. Podczas debaty G ünter Verheugen, Kom isarz ds. rozszerzenia UE, apelow ał do unijnych m inistrów o przyjęcie siedm ioletniego okresu przejścio wego. z m ożliw ością jego skrócenia. Natom iast hiszpański kom isarz Loyola de Palacio apelow ał o otw arcie rynku pracy z dniem poszerzenia Unii z m ożliw o ścią zastosow ania klauzuli ochronnej, gdyby napływ pracow ników okazał się za duży. Polska jednak twardo obstaje przy swoim stanowisku - z dniem w ejścia do Unii chcem y m ieć prawo do pracy we w szystkich jej krajach.
Dla polskiego społeczeństw a inform acyjnego edukacja jest podstaw ow ym czynnikiem rozwoju. Tylko dobre w ykształcenie jest w stanie zapew nić Pola kom właściw e m iejsce w globalnym społeczeństw ie inform acyjnym .
Rozwój elektroniki oraz technik inform acyjnych przyczynił się do globali zacji kom unikacji elektronicznej, m obilnego dostępu do sieci, pow szechności środków przekazu informacji, a w konsekwencji do pow stania społeczeństw a inform acyjnego, które przy założeniu równości dostępu do nowych technologii, jest społeczeństw em globalnym.
Dla Polski rozwój światowej telekom unikacji i inform atyki zbiegł się z okresem przem ian ustrojow ych. Integracja z U nią Europejską daje polskiem u społeczeństw u inform acyjnem u dodatkowy wym iar, zm usza do szybkiego przy stosow ania się do zaw ansow anego w inform acji społeczeństw a Unii i w ykorzy stania zw iązanych z tym możliwości.
W spółczesne społeczeństw o musi poddać się wpływowi technologii, który odczuw alny jest w łaściw ie we wszystkich dziedzinach naszego życia, pow inno nauczyć się wykorzystać szanse i m inim alizow ać zagrożenia w ynikające z za chodzących przem ian. Poniżej zasygnalizow ano najw ażniejsze zm iany zacho dzące w funkcjonow aniu społeczeństw a zarów no szanse, jak i zagrożenia:
SPOŁECZEŃSTW O
Szanse Zagrożenia
ułatwienie życia współczesnego człowieka polepszenie jakości życia
większy dostęp do informacji
możliwość poznawania i przyjmowania no wych stylów życia
zanik uzależnienia od miejsca i czasu
dehumanizacja
zmniejszenie kontaktów interpersonalnych zalew niewiarygodnymi informacjami zmniejszenie zakresu prywatności poprzez łatwiejszą kontrolę
EDUKACJA I WIEDZA wzrost znaczenia wykształcenia wzrost i możliwości kształcenia nowe formy i usprawnienia nauczania niezależność edukacji od miejsca zamieszka nia
dostęp uczelni na całym świecie
dostęp do studiowania dla niepełnosprawnych dostęp do nieograniczonych zbiorów wiedzy wirtualne biblioteki
powstanie nowych nauk związanych z roz wojem. społeczeństwa
możliwość konsultacji między specjalistami i ze specjalistami
współpraca uczelni i instytucji naukowo- badawczych______________________________
zróżnicowanie dostępu do wiedzy
powrót do teorii behawioralnego nauczania zastąpienie wysiłków intelektualnych możli wościami technologii informacyjnych kopiowanie prac
PRACA
nowe formy pracy
niezależność pracy od miejsca zamieszkania polepszenie warunków pracy
zmniejszenie bezrobocia tworzenie nowych miejsc pracy konieczność ustawicznego kształcenia wzrost wydajności pracy
zm niejszenie znaczenia czasu pracy minimalizacja kosztów utrzymania po wierzchni biurowych
zwiększenie bezrobocia poprzez autom atyza cję pewnych stanowisk pracy
zmniejszenie zatrudnienia w przemyśle i rolnictwie
powiększenie się luki pokoleniowej
podział na świat poinformowanych - pracują cych i niepoinform owanych - bezrobotnych konieczność ustawicznego kształcenia i zdol ność do przekwalifikowań
ZDROW IE
polepszenie stanu zdrowia społeczeństwa wydłużenie czasu życia
łatwiejszy dostęp do opieki zdrowotnej poprawa funkcjonowania jednostek medycz nych
wirtualni lekarze, zdalne leczenie
łatwość dostępu do zasobów wiedzy medycz nej
współpraca międzyszpitalna
natychmiastowy dostęp do danych o pacjen cie
bezpośrednia wymiana informacji medycz nych
współpraca ośrodków badawczych
wykorzystanie technologii informacyjnych do usprawnienia pracy szpitali
inteligentne karty zdrowia, systemy pogoto wia ratunkowego
dehumanizacja służby zdrow ia
wykorzystanie danych o stanie zdrowia do celów pozamedycznych
zróżnicowanie dostępu do pomocy medycznej nowe choroby cywilizacyjne
GOSPODARKA
wzrost efektywności sterowania rynkiem wzrost efektywności zarządzania rozwój koncernów międzynarodowych skrócenie cyklu produkcyjnego poprawa jakości produkcji i usług wzrost wydajności maszyn i urządzeń wspomaganie pracy człowieka
poprawa jakości życia na wsi przez rozpo wszechnianie usług informacyjnych poprawa sytuacji gospodarki rolnej
pogłębienie się różnic między poziom em gospodarczym poszczególnych krajów wzrost migracji ze wsi do miast wzrost bezrobocia na wsiach
spadek zatrudnienia w przem yśle i rolnictwie nadmierna standaryzacja wyrobów i usług
EKOLOGIA
zaham owanie degradacji środowiska międzynarodowa kontrola stanu ekologii zmniejszenie ruchu i natężenia spalin poprzez kontrolę transportu drogowego i lotniczego rozwój współpracy na rzecz środowiska
obniżenie zainteresowania ekologią
ADM INISTRACJA
większe poinformowanie społeczeństwa sprawniejsze funkcjonowanie urzędów spo wodowane nowymi możliwościami organiza cyjnymi
nowe formy analizy stanu społeczeństwa łatwiejszy kontakt na poziomie obywatel - rząd
czaty z przedstawicielami władz wybory w Internecie
inteligentne karty identyfikacji osobowej
wzrost państwowego monopolu inform acyj nego
zmniejszenie prywatności obywateli nielegalne wykorzystywanie danych perso nalnych
wprowadzanie społeczeństwa w błąd poprzez fałszywe informacje
DOM
poprawa jakości życia rozrywka na życzenie
bank w domu (oszczędność czasu, bezpie czeństwo transakcji, wszechstronność usług) telezakupy
nowe formy nieograniczonej komunikacji międzyludzkiej
kontrolowanie mieszkań
więcej czasu dla rodziny poprzez zmianę znaczenia czasu pracy
szybsze tempo życia
ograniczenie kontaktów międzyludzkich zwiększenie opłacalności włamywania się do sieci bankowej
brak bezpieczeństwa kart płatniczych pogłębianie się różnic pokoleniowych
Nietrudno dostrzec, że rozwój gospodarki inform acyjnej niesie nam zarów no wiele nowych m ożliwości popraw iających jakość naszego życia, ja k i per spektywy niebezpieczeństw . M ożna jednak pokusić się o stw ierdzenie, iż szanse przew ażają nad zagrożeniam i.
Jakość rozwoju polskiego społeczeństw a inform acyjnego uzależniona jest od um iejętności w ykorzystania naszych m ocnych stron, takich jak: młode społe czeństw o chętne do nauki i zdolne do pośw ięceń, społeczeństw o potrafiące ad aptow ać się do nowych warunków, gotowe na konieczność zm iany środow iska w celu poprawy jakości życia. N ajw ażniejszym jest jed nak uśw iadom ienie wśród Polaków faktu przynależności do globalnego społeczeństw a inform acyj nego, świadom ie korzystającego z innowacji technologicznych i m ożliw ości system ów teleinform atycznych i Nowej Ekonom ii.
Z akończenie
„Kraje, które pierwsze wejdą w erę społeczeństwa informacji zbiorą najwięk sze żniwo. To one wyznaczą drogę dla in nych. Natomiast kraje, które będą zwle kać, lub podejmą działania połowiczne, mogą w czasie krótszym od dziesięciole cia stanąć w obliczu załamania się inwe stycji i kryzysu na rynku pracy"
z Raportu Bangemanna
Peter F. Drucker w artykule zatytułow anym „Świat postkapitalistyczny" („N ow a R esPublica",nr 6 (57), 1993) form ułuje m yśli, które trafnie i głęboko w yrażają istotę om awianych zjawisk. „Ruch ku społeczeństw u postkapitali- stycznem u zaczął się w krótce po II W ojnie Światowej. Ale dopiero po upadku m arksizm u jak o ideologii i kom unizm u jak o system u, stało się jasne, że zm ie rzamy ku nowem u, zupełnie innemu społeczeństw u. M oralne, polityczne i eko nom iczne bankructw o m arksizm u oraz upadek rządów kom unistycznych nie były wcale „końcem H istorii".(...) Te same jednak siły, które zniszczyły m ark sizm jako ideologię i kom unizm jako system społeczny, sprawią, że kapitalizm jako pew nego typu ład społeczny staje się przestarzały. (...) Bez względu na to, jakie okaże się nowe społeczeństw o, nie będzie ono socjalistyczne. Pow tórzm y - na pewno będzie wolnym rynkiem jako spraw dzonym m echanizm em integracji ekonom icznej. Z pew nością nie będzie to „społeczeństw o antykapitalistyczne". Nie będzie to naw et „społeczeństw o niekapitalistyczne"; kapitalistyczne bow iem instytucje przetrwają, choć niektóre (na przykład banki) m ogą grać zupełnie inne
role. Nowe społeczeństw o - które ju ż istnieje - jest jednak społeczeństw em „postkapitalistycznym ". Jego środek ciężkości, struktura, dynam ika społeczna i gospodarcza, jeg o klasy społeczne i problem y są całkow icie różne od tych, które charakteryzow ały ostatnie 250 lat i które określały zagadnienia, wokół których krystalizow ały się partie polityczne, grupy społeczne, system y w artości społecz nych, a także wybory indywidualne i polityczne. Podstaw ow ym bogactw em gospodarczym jest wiedza. (...) G rupą rządzącą będ ą robotnicy wiedzy, dyrekto rzy do spraw wiedzy, specjaliści i przedsiębiorcy, którzy m ają intuicję, jak alo kować wiedzę, żeby w ykorzystać ją produkcyjnie tak samo, jak „kapitaliści wiedzieli jak alokow ać kapitał".
Społeczeństw o postkapitalistyczne jest w istocie tym, co społeczeństw o postindustrialne, społeczeństw o „trzeciej fali", czy w reszcie - społeczeństw o inform acyjne. G łów ną i podstaw ow ą cechą tego społeczeństw a jest dom inacja sektora usług (usług inform acyjnych w szczególności) w społecznej strukturze zatrudnienia oraz znaczący wpływ postępu naukow o technicznego w kom pleksie „m ikroelektronika - robotyka - telekom unikacja" (M IR T) na w szystkie dziedzi ny życia społecznego. Rozwój telekom unikacji i inform atyki, a w szczególności sieci teleinform atycznych, sprawił, że ziściły się przew idyw ania M. M cLuhana o świecie, w którym żyjem y, jako „globalnej wiosce". G lobalizacja sieci telein form atycznych sprawiła, że „świat się skurczył", co nie pozostaje bez wpływu na zachow ania społeczne: indyw idualne i grupow e, w yrażające stosunek do pracy i wypoczynku, kultury i sztuki. Nie oznacza to, że znikają te problem y, które niemal zaw sze trapiły ludzkość; trudno naw et w yrazić nadzieję na pozy tywne ich rozwiązanie. Nabrały one po prostu jakby innego w ym iaru. Każdym problem om globalnym tow arzyszą odw ieczne dylem aty - konflikty racjonalności : (1) czasow e - to co dobre krótkookresow o, m oże być złe długookresow o; (2) przestrzenno-funkcjonalny - to, co dobre lokalnie, m oże być złe globalnie, a to co dobre dla poszczególnych krajów, narodów czy grup społecznych, m oże ob niżać racjonalność globalną. Dylematy te zapew ne dotyczą rów nież rozwoju technologii inform acyjnych, a w szczególności im plikacji społecznych i kultu rowych rozwoju telekom unikacji i informatyki.
Źródła
1 Drukcr P.F., Społeczeństwo postkapitalistyczne, PWN, 1999. 2. Gates В., Biznes szybki jak myśl, Prószyński i S-ka, W arszawa 1999
3. Goban - Klas T.. Sienkiewicz P., Społeczeństwo informacyjne: szanse, zagrożenia, wyzwania, Wyd. Fundacji Postępu Telekomunikacji, Kraków 1999
4. Goliński M., Poziom rozwoju infrastruktury informacyjnej społeczeństwa. Próba pomiaru. Akademicka Oficyna Wydawnicza, W arszawa 1997
5. Jóżwiak M., Analiza systemowa wpływu rozwoju telekomunikacji na kształtowanie społe czeństwa informacyjnego, AON, W arszawa 2000
6. Lubacz J. (red.), W drodze do społeczeństwa informacyjnego, Wyd. Politechniki W arszaw skiej, W arszawa 1999
7. Sienkiewicz P.. Pięć wykładów, AON Warszawa 2000 8. Sienkiewicz P., Analiza systemowa, Bellona, W arszawa 1995 9. Tofflcr A., Trzecia fala, PIW. Warszawa 1997
10. W ierzchowska I., Analiza szans i zagrożeń polskiego społeczeństwa informacyjnego w kon cepcji integracji z Unią Europejską, W yższa Szkoła Informatyki Stosowanej i Zarządzania, Warszawa 2001
11. Zacher L. (red.), Społeczeństwo informacyjne. Aspekty techniczne, społeczne i polityczne, „Transformacje”, Warszawa 1992
12. Zacher L. (red.), Rewolucja informacyjna i społeczeństwo, „Transform acje” , W arszawa 1997 13. Zacher L. (red.). Społeczeństwo informacyjne w perspektywie człowieka, techniki, gospodar
