Anna Stolarczyk, Marek
Sylwestrzak
Prawne i społeczne aspekty rozwoju
e-commerce wspieranego przez
usługi doręczeniowe : nowe
inicjatywy UE na jednolitym rynku
usług
Ekonomiczne Problemy Usług nr 122, 379-389
2016
IS S N : 1 8 9 6 -3 8 2 X | w w w .w n u s .e d u .p l/p l/e d u / DOI: 10.18276/epu.2016.122-36 | strony: 381-391
ANNA STOLARCZYK,
I n s t y t u t Ł ą c z n o ś c i 1
MAREK SYLWESTRZAK
U n i w e r s y t e t W a r s z a w s k i 1 2
PRAWNE I SPOŁECZNE ASPEKTY ROZWOJU E-COMMERCE
WSPIERANEGO PRZEZ USŁUGI DORĘCZENIOWE
- NOWE INICJATYWY UE NA JEDNOLITYM RYNKU USŁUG
Streszczenie
W a r ty k u le p r z e d s ta w io n o p r z e g l ą d n o w y c h in i c ja t y w K o m is ji E u r o p e js k ie j w z a k r e s ie w z m o c n ie n ia w z r o s t u e - c o m m e r c e z u w z g lę d n ie n ie m s p r a w n i e js z e g o w y k o r z y s ta n ia u s ł u g tr a n s g r a n i c z n e g o d o r ę c z a n i a p a c z e k n a t e r e n ie U E . W s k a z a n o te ż b a r i e ry w d o k o n y w a n iu z a k u p ó w d r o g ą e l e k t r o n i c z n ą p r z e z p o t e n c j a l n y c h k li e n tó w s k le p ó w i n t e r n e t o w y c h z lo k a l iz o w a n y c h n a t e r e n ie in n y c h k r a j ó w U E . Z a a k c e n to w a n o r ó w n ie ż z m ia n y w o to c z e n iu p r a w n y m , w s z c z e g ó l n o ś c i r e g u l a c je d o ty c z ą c e u m ó w z a w ie r a n y c h n a o d le g ło ś ć , c z y li u s ł u g ś w ia d c z o n y c h z w y k o r z y s t a n ie m I n te r n e tu , w k o n te k ś c ie o b o w ią z k u i n f o r m a c y jn e g o i m o ż l iw o ś c i z w r o tu to w a r ó w n a b y w a n y c h t ą d r o g ą .Słowa kluczowe:
E u r o p e js k a A g e n d a C y f r o w a , j e d n o l i t y r y n e k c y f r o w y , p r a w a k o n s u m e n ta , e - c o m m e r c e , r y n e k u s ł u g d o r ę c z e n io w y c h .Wprowadzenie
W e l e k t r o n i c z n e j g o s p o d a r c e , k t ó r a z a w d z i ę c z a s w o j e i s t n i e n i e d y n a m i c z n e m u r o z w o j o w i u s ł u g s p o ł e c z e ń s t w a i n f o r m a c y j n e g o , n i e m o ż e z a b r a k n ą ć m i e j s c a1 In s ty tu t Ł ączn o ści - P ań stw o w y In s ty tu t B ad aw czy , Z a k ła d S ieci i U słu g S p o łeczeń stw a In fo rm acy jn eg o .
d l a p o c z t y , p o n i e w a ż z j e d n e j s t r o n y p r z e j a w i a j ą o n e s u b s t y t u c y j n y c h a r a k t e r w s t o s u n k u d o t r a d y c y j n y c h u s ł u g p o c z t o w y c h ( s p a d e k w o l u m e n u p r z e s y ł e k z k o r e s p o n d e n c j ą ) , z d r u g i e j z a ś d e t e r m i n u j ą r o z w ó j n o w o c z e s n y c h u s ł u g p o c z t o w y c h (o w a r t o ś c i d o d a n e j ) d o s t o s o w a n y c h d o o c z e k i w a ń o d b i o r c ó w t y c h ż e . W p o l s k i e j p r a k t y c e g o s p o d a r c z e j w y s t ę p u j ą d w a r o d z a j e p o d m i o t ó w z a j m u j ą c y c h s i ę d z i a ł a l n o ś c i ą p o c z t o w ą . D o p i e r w s z e j g r u p y n a l e ż y z a l i c z y ć P o c z t ę P o l s k ą j a k o o p e r a t o r a w y z n a c z o n e g o , k t ó r y p r o w a d z i d z i a ł a l n o ś ć w e w s z y s t k i c h s e g m e n t a c h u s ł u g o r a z n a t e r y t o r i u m c a ł e g o k r a j u . P o z o s t a l i o p e r a t o r z y a l t e r n a t y w n i z a j m u j ą s i ę j e d y n i e w y b r a n y m i s e g m e n t a m i u s ł u g , a t a k ż e d z i a ł a j ą g ł ó w n i e n a r y n k a c h l o k a l n y c h , k o n k u r u j ą c z o p e r a t o r e m w y z n a c z o n y m o r a z p o m i ę d z y s o b ą . P o d s t a w o w y m c e l e m k a ż d e j d z i a ł a l n o ś c i g o s p o d a r c z e j j e s t z a s p o k o j e n i e o c z e k i w a ń i p o t r z e b k l i e n t a . P o d s t a w ą s e g m e n t a c j i r y n k u , tj. w y o d r ę b n i e n i a h o m o g e n i c z n y c h p o d w z g l ę d e m o c z e k i w a ń g r u p n a b y w c ó w , m a j ą c y c h p o d o b n e c e c h y e k o n o m i c z n e , p s y c h o l o g i c z n e i s p o ł e c z n e d o t y c z ą c e p o d a ż y o r a z o k r e ś l o n e g o r y n k u d o c e l o w e g o p r z e d s i ę b i o r s t w a , j e s t z r ó ż n i c o w a n i e w y m a g a ń i c h a r a k t e r y s t y k i n a b y w c ó w ( R u c i ń s k a 2 0 0 1 , s. 2 1 ) . N a r y n k u u s ł u g p o c z t o w y c h n a l e ż y w y o d r ę b n i ć g r u p ę k l i e n t ó w i n d y w i d u a l n y c h , tj. g o s p o d a r s t w d o m o w y c h , o r a z z b i o r o w y c h , tj. p r z e d s i ę b i o r s t w o r a z i n s t y t u c j i ( C h o d a k , L a t u s i P r a ł a t 2 0 1 0 ) . Z e w z g l ę d u n a w i e l o s e g m e n t o w y c h a r a k t e r r y n k u u s ł u g p o c z t o w y c h n a l e ż y r o z d z i e l i ć g o n a : p o w s z e c h n e u s ł u g i p o c z t o w e , u s ł u g i w c h o d z ą c e w z a k r e s u s ł u g p o w s z e c h n y c h , p r z e s y ł k i k u r i e r s k i e o r a z i n n e u s ł u g i p o c z t o w e ( D r a b - K u r o w s k a 2 0 0 7 ) . W t y m m i e j s c u w a r t o z w r ó c i ć u w a g ę n a b l i s k o 1 7 - p r o c e n t o w y s p a d e k w o l u m e n u n a d a n y c h p r z e s y ł e k l i s t o w y c h o g ó ł e m w 2 0 1 4 r. w p o r ó w n a n i u z 2 0 1 2 r ., p o d c z a s g d y w t y m c z a s i e o d n o t o w a n o 3 1 - p r o c e n t o w y w z r o s t o g ó l n e g o w o l u m e n u p a c z e k . N a t o m i a s t o p e r a t o r w y z n a c z o n y , w a n a l o g i c z n y m o k r e s i e , z a n o t o w a ł s p a d e k w o l u m e n u p r z e s y ł e k l i s t o w y c h o 2 0 % i w z r o s t l i c z b y n a d a n y c h p a c z e k o 3 8 % . M a j ą c n a u w a d z e t a k i e f a k t y , o p e r a t o r z y p o c z t o w i p o w i n n i s k i e r o w a ć s w o j ą u w a g ę n a m o ż l i w o ś c i , j a k i e s t w a r z a d y n a m i c z n y r o z w ó j e - c o m m e r c e w z a k r e s i e d o r ę c z e ń , g d y ż n a p e w n y m e t a p i e p r o c e s u z a m a w i a n i a t o w a r ó w w e - s k l e p a c h c y f r o w y c h a r a k t e r d z i a ł a l n o ś c i ł ą c z y s i ę z a n a l o g o w y m , k i e d y t o z a c h o d z i k o n i e c z n o ś ć d o s t a w y z a m ó w i o n e g o t o w a r u k o n s u m e n t o w i ( T h i n k P a g a A k a d e m i a A n a l i z i M e d i ó w 2 0 1 5 , s. 1 6 ). N i e z a p r z e c z a l n i e j e s t t o i s t o t n y e l e m e n t w p r o c e s i e s p r z e d a ż y t o w a r ó w o n l i n e n a t e r e n i e k r a j u i z a g r a n i c ą , z a r ó w n o p o d w z g l ę d e m c z a s u d o r ę c z e n i a , j a k i k o s z t ó w . P o t w i e r d z e n i e m p o d e j m o w a n i a w s p ó ł p r a c y o p e r a t o r ó w p o c z t o w y c h z e s k l e p a m i i n t e r n e t o w y m i w t y m z a k r e s i e j e s t t w o r z e n i e i d y n a m i c z n y r o z w ó j p u n k t ó w o d b i o r u o s o b i s t e g o p r z e s y ł e k ( P O P ) . W 2 0 1 5 r. w p o r ó w n a n i u z 2 0 1 1 r. o p e r a t o r z y P o c z t a P o l s k a S .A ., R u c h S .A . o r a z I n P o s t z w i ę k s z y l i l i c z b ę p u n k t ó w o d b i o r u t o
warów zamówionych w sklepach internetowych o
170%
(z 2733 do 7385 POP)
w skali kraju3.
Taki kierunek zmian doskonale wpisuje się w realizację celów określonych
w Europejskiej Agendzie Cyfrowej oraz w inicjatywy podejmowane przez Komisję
Europejską (KE) w zakresie transgranicznych dostaw, jako jednego z głównych
priorytetów zwiększenia handlu elektronicznego w Europie. Znaczenie doręczania
towarów zamówionych w internetowych sklepach zostało również podkreślone
przez Radę Unii Europejskiej i Parlament Europejski. W celu zapewnienia zrów
noważonego rozwoju rynku e-commerce z wykorzystaniem usług doręczeniowych
oraz szerokiego spektrum usług online niezwykle istotne i niezbędne jest stworze
nie przejrzystych ram prawnych zabezpieczających gospodarcze i społeczne intere
sy zarówno wszystkich podmiotów świadczących usługi komunikacji elektronicz-
n e j,ja k i konsumentów tych usług.
1. Gospodarka oraz biznes elektroniczny
Sposób prowadzenia działalności gospodarczej zależy od możliwości informa
cyjnych oraz komunikacyjnych. Umasowienie informacji oraz komunikacji elektro
nicznej wpłynęło na pojawienie się produktów i usług cyfrowych oferowanych
i świadczonych przez Internet klientom końcowym (Cellary 2012, s. 149). Budowa
oraz rozwój sektora informacyjnego, poza wytworzeniem właściwego systemu bodź
ców ekonomicznych, otoczenia instytucjonalnego, efektywnych systemów innowa
cyjnych oraz ukształtowaniem społeczeństwa powstałego w oparciu o wykwalifiko
wanych i twórczych ludzi, stanowi jeden z kluczowych elementów strategii budowy
gospodarki opartej na wiedzy (Kuźniar 2013). Współczesna gospodarka podlega
ciągłym przemianom, które w ostatnich latach są w szczególności determinowane
rosnącym wykorzystaniem Internetu oraz powiązanych z nim technologii informacyj-
no-komunikacyjnych (ICT) (Talar i Kos-Łabędowicz 2015). Ponadto Internet wpływa
na prowadzenie działalności gospodarczej, administrację państwową, handel, spędza
nie wolnego czasu oraz na kształtowanie relacji międzyludzkich. Dzięki rozwojowi
sieci można zaoferować wiele usług, często takich, które kiedyś nie miały swojego
odpowiednika w rzeczywistym świecie. Poprzez rozwój stron internetowych oraz
narzędzi ICT mogły powstać e-usługi, tzn. usługi świadczone w sposób zautomaty
zowany przez użycie technologii informacyjnych, za pomocą systemów teleinforma
3 W m ięd zy czasie sieć p u n k tó w o d b io ru osob isteg o p rz e s y łe k z w ięk szy ła się o: 399 P O P - D P D S T R E F A P A C Z K I, 1123 P O P - G L S P arcelS h o p oraz 914 P O P - O R L E N „ S tacja z P aczk ą” i w m a ju 2 0 1 5 r. o b ejm o w ała ju ż 9821 P O P . P o n ad to k ilk u o p erato ró w było w trak cie w p ro w ad zan ia takiej u s łu g i n a ry n ek , a w ięc m o ż n a p rzy jąć, ż e n a k o n iec 2015 r. fun k cjo n o w ało ju ż p o n a d 10 tys. p u n k tó w odbioru.
t y c z n y c h , n a i n d y w i d u a l n e ż ą d a n i e u s ł u g o b i o r c y , b e z j e d n o c z e s n e j o b e c n o ś c i s t r o n w te j s a m e j l o k a l iz a c j i. R o z w ó j I n t e r n e t u o r a z s p o ł e c z e ń s t w a i n f o r m a c y j n e g o p r z y c z y n i ł s ię d o p o w s t a n i a e l e k t r o n i c z n e j g o s p o d a r k i , k t ó r ą d e f i n i u j e s i ę j a k o b i z n e s r e a l i z o w a n y p r z y p o w s z e c h n y m w y k o r z y s t a n i u te c h n o l o g i i in f o r m a c y j n o - k o m u n i k a c y j n y c h , k t ó r e s ą r e a l i z o w a n e z a p o m o c ą o d p o w i e d n i c h m e t o d i ś r o d k ó w w r a m a c h t y c h te c h n o l o g i i ( C e l l a r y 2 0 0 9 , s. 3 0 3 ) . J e d n a k ż e o t y m , c z y g o s p o d a r k a j e s t e l e k t r o n i c z n a , d e c y d u j e u ż y c i e p r o d u k t ó w i u s ł u g c y f r o w y c h d o r e a l i z a c j i p r o c e s ó w b i z n e s o w y c h , a n i e k o ń c o w y w y t w ó r p r o d u k c j i ( C e l l a r y 2 0 1 2 , s. 1 4 9 - 1 5 0 ) . I n t e r n e t m a t a k ż e s z c z e g ó l n e z n a c z e n i e w p r o c e s i e r o z w o j u b i z n e s u e l e k t r o n i c z n e g o , k t ó r y p o l e g a n a z a s t ą p i e n i u f o r m a l n y c h o r a z n i e f o r m a l n y c h d o k u m e n t ó w w w e r s j i p a p i e r o w e j d o k u m e n t a m i e l e k t r o n i c z n y m i , a t a k ż e z o r g a n i z o w a n i u o b r o t u n i m i n a d r o d z e e l e k t r o n i c z n e j o r a z i n t e r a k c j i m i ę d z y l u d z k i c h z a p o m o c ą m e d i ó w e l e k t r o n i c z n y c h z a m i a s t b e z p o ś r e d n i c h s p o t k a ń (N o j s z e w s k i 2 0 0 4 ) . E - b i z n e s o k r e ś l a s ię t a k ż e j a k o i n t e g r a c j ę p r z e p ł y w u i n f o r m a c j i m i ę d z y w e w n ę t r z n y m i d z i a ł a m i f i r m y z j e g o a k t y w n o ś c i ą w I n t e r n e c i e o r a z n a r y n k a c h e l e k t r o n i c z n y c h . J e d n a k p o j ę c i e e - b i z n e s u z m i e n i a s ię z e w z g l ę d u n a r o z w ó j z a s i ę g u , s k a l i o r a z s z y b k o ś c i e l e k t r o n i c z n e g o b iz n e s u . P o n a d t o s t a ł s ię o n i s t o t n y m o r a z k i e r u n k o w y m o b s z a r e m z a i n t e r e s o w a n i a p r z e d s i ę b i o r s t w , r o z s z e r z a j ą c y m s p o s ó b p r o w a d z e n i a d z i a ł a l n o ś c i g o s p o d a r c z e j , w s z c z e g ó l n o ś c i p r z e z f i r m y b ę d ą c e u ż y t k o w n i k a m i s y s t e m ó w in f o r m a t y c z n y c h w s p o m a g a j ą c y c h z a r z ą d z a n i e ( Ł a p u ń s k a i S a w i c k i 2 0 1 4 , s. 7 8 ). J a k o g ł ó w n e z a l e t y r e a l i z a c j i p r o c e s ó w b i z n e s o w y c h z a p o m o c ą I n t e r n e t u n a l e ż y w s k a z a ć s k r ó c e n ie c z a s u r e a l i z a c j i , w y d ł u ż e n i e d o s t ę p n o ś c i , z m n i e j s z e n i e k o s z t ó w r e a l i z a c j i , u n i e z a l e ż n i e n i e o d o d l e g ł o ś c i g e o g r a f i c z n y c h o r a z m o ż l i w o ś ć a u t o m a t y c z n e j r e a k c j i n a s y g n a ł i n i c j u j ą c y p r o c e s ( C e l l a r y 2 0 1 2 , s. 1 5 0 ).
2. E-commerce i usługi doręczeniowe w świetle inicjatyw i działań Komisji
Europejskiej
W E u r o p e js k ie j A g e n d z i e C y f r o w e j K o m i s j a w s k a z a ł a m .in . j e d n o l i t y r y n e k c y f r o w y , w t y m tr a n s g r a n i c z n e t r a n s a k c j e in t e r n e t o w e , w s z c z e g ó l n o ś c i e - c o m m e r c e , a le t e ż b e z p i e c z n y d o s t ę p d o t r e ś c i c y f r o w y c h i z a u f a n i e d o ś r o d o w i s k a , w k tó r y m s ą tw o r z o n e i p r z e k a z y w a n e , j a k o s t r a te g i c z n y o b s z a r w d z i a ł a n i a c h z m i e r z a j ą c y c h w k i e r u n k u z a p e w n i e n i a w s z y s t k i m m i e s z k a ń c o m U E d o s t ę p u d o u s ł u g s p o ł e c z e ń s t w a i n f o r m a c y j n e g o ( M i n i s t e r s t w o S p r a w W e w n ę t r z n y c h i A d m i n i s t r a c j i 2 0 1 0 , s. 8). Z k o l e i w d o k u m e n c i e „ A k t o j e d n o l i t y m r y n k u II, R a z e m n a r z e c z n o w e g o w z r o s t u g o s p o d a r c z e g o ” ( K o m i s j a E u r o p e j s k a 2 0 1 2 s. 1 4 - 1 5 ) w z a k r e s ie w s p i e r a n i a g o s p o d a r k i c y f r o w e j z a p i s a n o , ż e w i z j ą „ K o m is ji j e s t g o s p o d a r k a c y f r o w a , k t ó r a n i e s ie t r w a ł e k o r z y ś c i n a t u r y g o s p o d a r c z e j i s p o ł e c z n e j w o p a r c i u o n o w o c z e s n e u s ł u g i o n li n e i s z y b k i e ł ą c z a in t e r n e t o w e . W s z y s c y o b y w a t e l e i w s z y s t k i e p r z e d s i ę b i o r s t w a m u s z ąm i e ć s z a n s ę u d z i a ł u w g o s p o d a r c e c y f r o w e j , k o r z y s t a j ą c j e d n o c z e ś n i e z o c h r o n y p r z e d n i e l e g a l n y m h a n d l e m ” . P o n a d t o K o m i s j a p o d k r e ś l a , ż e s z c z e g ó l n ą u w a g ę n a l e ż y z w r ó c ić n a u s ł u g i p ł a t n i c z e o r a z s k u t e c z n e , w i a r y g o d n e i p r z y s t ę p n e c e n o w o u s ł u g i d o s t a w y t o w a r ó w z a m a w i a n y c h w I n t e r n e c i e . W t y m k o n t e k ś c i e is to t n e g o i u z a s a d n i o n e g o z n a c z e n i a n a b i e r a p o w i ą z a n i e r y n k u h a n d l u e le k t r o n i c z n e g o z s e g m e n te m u s ł u g d o r ę c z e n i o w y c h ( p a c z e k p o c z t o w y c h ) , k t ó r y z o s t a ł u z n a n y z a j e d e n z p i ę c i u p r i o r y t e t ó w 4 p r z y c z y n i a j ą c y c h s ię d o w z r o s t u e - c o m m e r c e d o 2 0 1 5 r. o b o k o p r a c o w a n i a p r z e p i s ó w p r a w n y c h w c e l u u ł a t w i e n i a t r a n s g r a n i c z n e j s p r z e d a ż y p r o d u k t ó w i u s ł u g o n lin e . Z n a j d u j e to r ó w n i e ż p o t w i e r d z e n i e w d z i a ł a n i a c h K E , k t ó r a 2 9 li s t o p a d a 2 0 1 2 r. p r z y j ę ł a Z i e l o n ą k s i ę g ę „ Z i n t e g r o w a n y r y n e k u s ł u g d o s t a w y p a c z e k j a k o i m p u l s r o z w o j u h a n d l u e l e k t r o n i c z n e g o w U E ” , k o n c e n t r u j ą c ą s ię n a tr z e c h g ł ó w n y c h z a g a d n i e n i a c h d o t y c z ą c y c h d o r ę c z a n i a , w y m a g a j ą c y c h d a l s z y c h d z i a ł a ń w c e l u u ł a t w i e n i a r o z w o j u e - c o m m e r c e : w ię k s z e j w y g o d y i p r z e j r z y s t o ś c i d l a k o n s u m e n t ó w , b a r d z i e j o p ł a c a l n y c h i k o n k u r e n c y j n y c h r o z w i ą z a ń d o s t a w y , z w ł a s z c z a tr a n s g r a n i c z n e j , o r a z w y ż s z e g o p o z i o m u i n t e r o p e r a c y j n o ś c i m i ę d z y p o d m i o t a m i w ła ń c u c h u d o s t a w i le p s z e j k o o r d y n a c j i m i ę d z y o p e r a t o r a m i p o c z t o w y m i / k u r i e r s k i m i o r a z e - s p r z e d a w c a m i. B y ł to im p u l s d o p r z e p r o w a d z e n i a s p o ł e c z n y c h k o n s u l t a c j i ( 2 9 .1 1 .2 0 1 2 r. - 2 2 .0 2 .2 0 1 3 r .) w c e l u z e b r a n i a i n f o r m a c j i n a t e m a t a k tu a ln e j s y t u a c ji n a r y n k u d o s t a w d l a p r o d u k t ó w z a k u p i o n y c h o n lin e . G e n e r a ln i e w y n i k i k o n s u l t a c j i p r z e p r o w a d z o n y c h i o p u b l i k o w a n y c h p r z e z C o n s u m e r F o c u s ( 2 0 1 3 ) , o b e j m u j ą c ą s w y m d z i a ł a n i e m A n g l i ę , W a l i ę , S z k o c j ę i ( d l a u ż y t k o w n i k ó w u s ł u g p o c z t o w y c h ) P ó ł n o c n ą I r l a n d i ę , m o ż n a o d n i e ś ć d o w s z y s t k i c h o s ó b z a m a w i a j ą c y c h to w a r y o n li n e o r a z p r z e d s i ę b i o r c ó w p r z y j m u j ą c y c h z a m ó w i e n i a i s p r z e d a ją c y c h t o w a r y z w y k o r z y s t a n i e m u s ł u g d o r ę c z e n i o w y c h . Z id e n t y f i k o w a n e b a r i e r y t o m .i n .: z ło ż o n o ś ć p r z e p i s ó w p r a w n y c h , b a r i e r a j ę z y k o w a , b r a k p r z e j r z y s t e j in f o r m a c j i o z a s a d a c h d o s t a w y tr a n s g r a n i c z n e j , j e j w y s o k i e k o s z t y i n i s k a j a k o ś ć , u s z k o d z o n e lu b z a g u b i o n e p r z e s y łk i. W c e l u w y e l i m i n o w a n i a lu b z m i n i m a l i z o w a n i a s k u t k ó w t y c h b a r i e r i z w i ę k s z e n i a z a u f a n i a k o n s u m e n t ó w w in n y c h k r a j a c h W s p ó l n o t y d o k o r z y s t a n i a z h a n d l u o n li n e z o s t a ł y o k r e ś l o n e o g ó ln e z a s a d y , m .in .: - w y k o r z y s t a n i e i s t n i e j ą c e j u s ł u g i p o w s z e c h n e j o b e j m u j ą c e j p a c z k i p o c z t o w e , d l a k t ó r y c h o k r e ś l o n o m i n i m a l n e s t a n d a r d y d o r ę c z a n i a n a t e r e n i e c a łe j U E ;
4 W ed łu g C o m m issio n S ta ff W o rk in g D ocum ent. E -co m m erce A c tio n p la n 2 0 1 2 -2 0 1 5 . S tate o f p lay 2013. B ru ssels, 2 3 .4 .2 0 1 3 , S W D (2 0 1 3 ) 153 finał, do g łó w n y ch p rio ry te tó w n ależ ą (w w o ln y m tłu m aczen iu ): o p raco w an ie p rz e p isó w p raw n y ch w celu u łatw ien ia tran sg ran iczn ej sp rzedaży p ro d u k tó w i u słu g o n lin e, p o p raw a ja k o ś c i in fo rm acji i och ro n y k o n su m en tó w , z a p e w n ie n ie n ieza w o d n y ch i w y d a jn y c h sy stem ó w p łatn o ści i d o staw y, zw alczan ie n ad u ży ć i sk u tecz n ie jsz e ro z strzy g an ie sp o ró w , w d rażan ie szy b k ich sieci i z aaw an so w an y ch ro zw iązań te c h n o lo gicznych.
- aktualność i przejrzystość informacji o doręczaniu zamówionych towarów
(np. termin, sposób i miejsce doręczenia,
tra c k & trace,możliwość wyboru
konkurencyjnego operatora), mających wpływ na decyzje konsumentów
jeszcze przed dokonaniem zakupu;
- zapewnienie konsumentom prawa do składania reklamacji i otrzymania od
powiedniego odszkodowania od e-sprzedawcy w przypadku utraty, znisz
czenia lub opóźnienia dostawy zamówionego towaru.
Działania KE zmierzają również w kierunku tworzenia inicjatyw w zakresie
ochrony praw konsumentów, co znalazło odzwierciedlenie w „Europejskim pro
gramie na rzecz konsumentów” . Jest on zbudowany w oparciu o cztery podstawowe
cele dążące do zwiększenia zaufania konsumentów do dokonywania zakupów
w e-sklepach na terenie innych krajów UE, tak aby w pełni mogli wykorzystać m oż
liwości szerokiego wyboru i różnicy cen, jakie daje jednolity rynek. Wymienione
niżej cele niech będą podsumowaniem tego rozdziału i wstępem do następnego:
- wzmocnienie bezpieczeństwa konsumentów poprzez rozbudowanie przej
rzystych ram prawnych i usprawnienie nadzoru rynku;
- poszerzanie wiedzy - ważne zarówno dla konsumentów, jak i dla przed
siębiorstw handlow ych,jako rola organizacji konsumenckich;
- sprawniejsze egzekwowanie przepisów oraz zagwarantowanie możliwości
dochodzenia roszczeń;
- uwzględnienie w polityce zmian społecznych i dostosow aniejej do realiów
codziennego życia, a także uwzględnienie potrzeb konsumentów o słabszej
pozycji społecznej.
3. Prawne i społeczne aspekty relacji: konsument - usługi doręczeniowe -
e-commerce
Uwzględniając wymienione wyżej inicjatywy Komisji Europejskiej oraz prio
rytetowe działanie, jakim było opracowanie przepisów prawnych w celu ułatwienia
transgranicznej sprzedaży produktów i usług online, w tej części artykułu przedsta
wiono krótką analizę obowiązujących przepisów dotyczących głównie praw kon
sumenta, jako usługobiorcy na europejskim i krajowym rynku e-commerce oraz
doręczeniowym.
Podstawą prawną funkcjonowania podmiotów na rynku handlu elektroniczne
go W spólnoty jest Dyrektywa 2000/31/W E Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia
8 czerwca 2000 r. w sprawie niektórych aspektów prawnych usług społeczeństwa
informacyjnego, w szczególności handlu elektronicznego w ramach rynku w e
wnętrznego (dyrektywa o handlu elektronicznym, Dz. Urz. L13 z 19.01.2000),
zwana też „dyrektywą e-commerce”. Celem tego dokumentu jest dążenie „do w ła
ściwego funkcjonowania rynku wewnętrznego przez zapewnienie swobodnego
p r z e p ł y w u u s ł u g s p o ł e c z e ń s t w a i n f o r m a c y j n e g o m i ę d z y P a ń s t w a m i C z ł o n k o w s k i m i ” . Z a w a r t e w n i e j z a p i s y o d n o s z ą s i ę d o m .i n . : r y n k u w e w n ę t r z n e g o , s i e d z i b u s ł u g o d a w c ó w , i n f o r m a c j i h a n d l o w y c h , u m ó w z a w i e r a n y c h d r o g ą e l e k t r o n i c z n ą , o d p o w i e d z i a l n o ś c i p o ś r e d n i k ó w , k o d e k s ó w p o s t ę p o w a n i a , p o z a s ą d o w y c h d r ó g r o z s t r z y g a n i a s p o r ó w , d o c h o d z e n i a p r a w p r z e d s ą d e m o r a z w s p ó ł p r a c y m i ę d z y P a ń s t w a m i C z ł o n k o w s k i m i . P o l s k a z a i m p l e m e n t o w a ł a p o s t a n o w i e n i a w w . d y r e k t y w y w u s t a w i e z d n i a 18 l i p c a 2 0 0 2 r. o ś w i a d c z e n i u u s ł u g d r o g ą e l e k t r o n i c z n ą ( D z U z 2 0 0 2 r . , n r 1 4 4 , p o z . 1 2 0 4 z p ó ź n . z m . ) , w k t ó r e j u s t a w o d a w c a o k r e ś l i ł : o b o w i ą z k i u s ł u g o d a w c y z w i ą z a n e z e ś w i a d c z e n i e m u s ł u g d r o g ą e l e k t r o n i c z n ą , z a s a d y w y ł ą c z a n i a o d p o w i e d z i a l n o ś c i u s ł u g o d a w c y z t y t u ł u ś w i a d c z e n i a u s ł u g d r o g ą e l e k t r o n i c z n ą , z a s a d y o c h r o n y d a n y c h o s o b o w y c h o s ó b f i z y c z n y c h k o r z y s t a j ą c y c h z u s ł u g ś w i a d c z o n y c h d r o g ą e l e k t r o n i c z n ą . I s t o t n y m z a g a d n i e n i e m z w i ą z a n y m z z a w i e r a n i e m u m ó w n a o d l e g ł o ś ć ( p o z a l o k a l e m p r z e d s i ę b i o r s t w a ) w w y m i a r z e s p o ł e c z n y m j e s t o c h r o n a p r a w k o n s u m e n t ó w , s z c z e g ó l n i e w p r z y p a d k u s p r z e d a ż y i n t e r n e t o w e j , n i e t y l k o n a t e r e n i e k r a j u z a m i e s z k a n i a , a l e t e ż p o z a j e g o g r a n i c a m i . D l a t e g o p e ł n a h a r m o n i z a c j a n i e k t ó r y c h p r z e p i s ó w n a p o z i o m i e W s p ó l n o t y z w i ę k s z y p e w n o ś ć k o n s u m e n t ó w i p o c z u c i e „ p r a w n e g o ” b e z p i e c z e ń s t w a , a t y m s a m y m z a c h ę c i d o d o k o n y w a n i a z a k u p ó w o n l i n e n a t e r e n i e i n n y c h k r a j ó w U E . W t y m z a k r e s i e r a m y p r a w n e w y z n a c z a D y r e k t y w a 2 0 1 1 / 8 3 / U E w s p r a w i e p r a w k o n s u m e n t ó w 5. W a r t o p o d k r e ś l i ć , ż e w p r o w a d z a o n a h a r m o n i z a c j ę z u p e ł n ą , c z y l i n i e p o z w a l a P a ń s t w o m C z ł o n k o w s k i m n a s w o b o d ę w e w p r o w a d z e n i u j e j p o s t a n o w i e ń ( a r t. 4 ) : „ P a ń s t w a C z ł o n k o w s k i e n i e m o g ą u t r z y m y w a ć a n i w p r o w a d z a ć d o s w o j e g o p r a w a k r a j o w e g o p r z e p i s ó w o d b i e g a j ą c y c h o d t y c h , k t ó r e z o s t a ł y u s t a n o w i o n e w n i n i e j s z e j d y r e k t y w i e , ( . . . ) ” . N o w e p r z e p i s y : u j e d n o l i c a j ą z a s a d y s p r z e d a ż y o n l i n e w k a ż d y m k r a j u U n i i E u r o p e j s k i e j , o k r e ś l a j ą n o w e p r a w a k o n s u m e n t a i o b o w i ą z k i , j a k i e m u s i s p e ł n i ć e - s p r z e d a w c a . M a j ą t e ż n a c e l u p o p r a w ę b e z p i e c z e ń s t w a t r a n s a k c j i i n t e r n e t o w y c h , z l i k w i d o w a n i e p r o b l e m ó w z a g r a n i c z n y c h s p r z e d a w c ó w s p r z e d a j ą c y c h s w ó j t o w a r n a t e r e n i e i n n e g o k r a j u , a w e f e k c i e p o p r a w ę r o z w o j u e - c o m m e r c e w E u r o p i e . P o l s k a , w u s t a w i e z d n i a 3 0 m a j a 2 0 1 4 r. o p r a w a c h k o n s u m e n t a , w p r o w a d z i ł a d o k r a j o w e g o p o r z ą d k u p r a w n e g o p o s t a n o w i e n i a w w . d y r e k t y w y . Z o s t a ł y w n ie j o k r e ś l o n e p r a w a p r z y s ł u g u j ą c e k o n s u m e n t o w i , i s t o t n e z p u n k t u w i d z e n i a d o k o n y w a n i a z a k u p ó w z w y k o r z y s t a n i e m I n t e r n e t u , p r z e d e w s z y s t k i m : o b o w i ą z k i i n f o r m a c y j n e p r z e d s i ę b i o r c y z a w i e r a j ą c e g o u m o w ę z k o n s u m e n t e m , z a s a d y i t r y b z a w i e r a n i a z k o n s u m e n t e m u m o w y n a o d l e g ł o ś ć i p o z a l o k a l e m p r z e d s i ę b i o r s t w a , z a s a d y i t r y b w y k o n a n i a p r z y s ł u g u j ą c e g o k o n s u m e n t o w i p r a w a o d s t ą p i e n i a o d
5 D y re k ty w a P arlam en tu E u ro p ejsk ieg o i R ad y 2 0 1 1 /8 3 /U E z d n ia 25 p aźd ziern ik a 2011 r. w sp raw ie p ra w k o n su m en tó w , z m ien iająca d y rek ty w ę R ad y 9 3 /1 3 /E W G i dyrek ty w ę 1999/44/W E P arlam en tu E u ro p ejsk ieg o i R ad y oraz u c h y la ją c a d y rek ty w ę R ad y 8 5 /5 7 7 /E W G i d y rek ty w ę 9 7 /7 /W E P arlam en tu E u ro p ejsk ieg o i R ad y (D z. U rz. L 304 z 22 .1 1 .2 0 1 1 ).
u m o w y z a w a r t e j n a o d l e g ł o ś ć lu b p o z a l o k a l e m p r z e d s i ę b i o r s t w a o r a z z a s a d y i t r y b z a w i e r a n i a z k o n s u m e n t e m u m o w y n a o d l e g ł o ś ć d o t y c z ą c e j u s ł u g f i n a n s o w y c h . P o z a z m i a n ą d o t y c z ą c ą w y d ł u ż e n i a t e r m i n u n a o d s t ą p i e n i e o d u m o w y z 1 0 d o 1 4 d n i k a l e n d a r z o w y c h ( a r t. 2 7 ) n o w e p r z e p i s y w p r o w a d z a j ą w i e l e z m i a n w s a m y m p r o c e s i e o b s ł u g i s p r z e d a ż y , c o p o w i n n o p r z y c z y n i ć s i ę d o p o d n i e s i e n i a p o z i o m u ś w i a d o m o ś c i k o n s u m e n t ó w w z a k r e s i e p r z y s ł u g u j ą c y c h im p r a w . N a l e ż y t e ż z w r ó c i ć u w a g ę n a z a p i s y , k t ó r e s ą i s t o t n e z p u n k t u w i d z e n i a p o w i ą z a n i a d z i a ł a l n o ś c i p r o w a d z o n e j w s e g m e n c i e p a c z e k i w o b s z a r z e e - c o m m e r c e i d o t y c z ą : - o g ó l n y c h o b o w i ą z k ó w i n f o r m a c y j n y c h p r z e d s i ę b i o r c y : a rt. 8 - „ N a j p ó ź n i e j w c h w i l i w y r a ż e n i a p r z e z k o n s u m e n t a w o l i z w i ą z a n i a s i ę u m o w ą p r z e d s i ę b i o r c a m a o b o w i ą z e k p o i n f o r m o w a ć k o n s u m e n t a , o i l e i n f o r m a c j e t e n i e w y n i k a j ą j u ż z o k o l i c z n o ś c i , w s p o s ó b j a s n y i z r o z u m i a ł y o : ( . . . ) , 3 ) ł ą c z n e j c e n i e lu b w y n a g r o d z e n i u z a ś w i a d c z e n i e w r a z z p o d a t k a m i , ( . . . ) , a t a k ż e o p ł a t a c h z a d o s t a r c z e n i e , u s ł u g i p o c z t o w e o r a z j a k i c h k o l w i e k i n n y c h k o s z t a c h , ( . . . ) ” ); - u m ó w z a w i e r a n y c h p o z a l o k a l e m p r z e d s i ę b i o r s t w a i n a o d l e g ł o ś ć o k r e ś l o n y c h w R o z d z i a l e 3 u s t a w y ( a r t. 1 2 - 2 6 ) , w t y m w y p a d k u , a r t. 1 8 s t a n o w i , ż e „ n a s t r o n a c h i n t e r n e t o w y c h s ł u ż ą c y c h d o p r o w a d z e n i a h a n d l u e l e k t r o n i c z n e g o w s k a z u j e s i ę w s p o s ó b w y r a ź n y , n a j p ó ź n i e j n a p o c z ą t k u s k ł a d a n i a z a m ó w i e n i a , j a s n e i c z y t e l n e i n f o r m a c j e o o g r a n i c z e n i a c h d o t y c z ą c y c h d o s t a r c z a n i a o r a z a k c e p t o w a n y c h s p o s o b a c h p ł a t n o ś c i ” . W p r z y p a d k u g d y s p r z e d a w c a n i e p o i n f o r m u j e k l i e n t a o p o n i e s i e n i u k o s z t ó w o d e s ł a n i a p r z e z k l i e n t a t o w a r u p r z y z w r o c i e , t o „ k o n s u m e n t n i e p o n o s i t y c h o p ł a t i k o s z t ó w ” ( a r t. 2 3 ) . P o n a d t o k l i e n t o w i p r z y s ł u g u j e r ó w n i e ż p r a w o z w r o t u k o s z t ó w d o s t a w y w c e n i e n a j t a ń s z e j d o s t ę p n e j w e - s k l e p i e f o r m y d o s t a w y ( a r t. 3 2 , u s t . 1 i a rt. 3 3 ) . U s t a w a w p r o w a d z a r ó w n i e ż r e g u l a c j e k o r z y s t n e d l a s p r z e d a w c ó w : p r z e d e w s z y s t k i m w z w i ą z k u z u j e d n o l i c e n i e m p r z e p i s ó w d o t y c z ą c y c h i c h o d p o w i e d z i a l n o ś c i z a j a k o ś ć r z e c z y s p r z e d a n e j w s t o s u n k u d o i s t n i e j ą c y c h w c z e ś n i e j d w ó c h r ó ż n y c h r e ż i m ó w o d p o w i e d z i a l n o ś c i . Z n a c z n y m u ł a t w i e n i e m b ę d z i e r ó w n i e ż d o p u s z c z e n i e t z w . t r w a ł e g o n o ś n i k a j a k o m e d i u m k o m u n i k a c j i z k l i e n t e m , d z i ę k i c z e m u s z e r e g f o r m a l n o ś c i m o ż n a b ę d z i e p r z e p r o w a d z i ć n p . z w y k o r z y s t a n i e m p o c z t y e l e k t r o n i c z n e j .
Podsumowanie
A n a l i z a w y b r a n y c h d o k u m e n t ó w U E w s k a z a ł a , ż e s z c z e g ó l n ą t r o s k ą K E j e s t r o z w ó j h a n d l u e l e k t r o n i c z n e g o i j e g o p o w i ą z a n i a z s e g m e n t e m u s ł u g d o r ę c z e n i o w y c h w w y m i a r z e t r a n s g r a n i c z n y m , s t w o r z e n i e s t a b i l n e g o , j e d n o l i t e g o i p r z e j r z y s t e g o k a t a l o g u p r z e p i s ó w p r a w n y c h z a b e z p i e c z a j ą c y c h i n t e r e s y z a r ó w n o k o n s u m e n t ó w , j a k s p r z e d a w c ó w z o b s z a r u e - c o m m e r c e n a p o z i o m i e U E w c e l u z w i ę k s z e n i a b e z p i e c z e ń s t w a p r a w n e g o . P o t w i e r d z e n i e m t a k i e g o s t a n u r z e c z y s ą p o s t a n o w i e n i a d y r e k t y w y o p r a w a c h k o n s u m e n t a i k o n i e c z n o ś c i i c h t r a n s p o z y c j i w p r o s t d o p o r z ą d k u p r a w n e g o k r a j ó w c z ł o n k o w s k i c h , a l e t e ż a k t y w n i e d z i a ł a j ą c e i n s t y t u c j e w z a k r e s i e o c h r o n y p r a w k o n s u m e n t ó w . W p r a w d z i e n o w e r e g u l a c j e w y m u s z a j ą z m i a n y w r e g u l a m i n a c h i w m e c h a n i z m a c h f u n k c j o n o w a n i a s k l e p ó w i n t e r n e t o w y c h , c o p o c i ą g a z a s o b ą z w i ę k s z e n i e k o s z t ó w i c h f u n k c j o n o w a n i a . J e d n a k n a r y n k u e - c o m m e r c e i d o r ę c z e n i o w y m z a p e w n i ą : w i ę k s z e b e z p i e c z e ń s t w o p r a w n e z a w i e r a n i a t r a n s a k c j i o n l i n e , a c o z a t y m i d z i e z w i ę k s z o n e z a u f a n i e k l i e n t ó w d o t e g o s p o s o b u z a k u p ó w , j e d n o l i t e p r z e p i s y o b o w i ą z u j ą c e w e w s z y s t k i c h p a ń s t w a c h c z ł o n k o w s k i c h U E , k t ó r e u ł a t w i ą p o l s k i m s p r z e d a w c o m p o z y s k i w a n i e k l i e n t ó w z a g r a n i c z n y c h , o r a z j e d n a k o w y s p o s ó b i n f o r m o w a n i a o o f e r t a c h , d o r ę c z a n i u t o w a r ó w , t r a n s a k c j a c h w c a łe j W s p ó l n o c i e , c o w e f e k c i e m o ż e p r z y c z y n i ć s i ę d o d y n a m i c z n i e j s z e g o n i ż d o t y c h c z a s r o z w o j u t y c h r y n k ó w .
Literatura
1. C e lla r y W . ( 2 0 0 9 ) , Trzy w yzw ania elektronicznej go sp o d a rki opartej na wiedzy: biznesow e, adm inistracyjne, sp o łeczn e, w : G O W - w yzw anie dla P o lsk i, re d .
J. K o to w ic z - J a w o r , s. 2 3 - 4 7 , W a r s z a w a : P o ls k ie T o w a r z y s tw o E k o n o m ic z n e . 2 . C e lla r y W . ( 2 0 1 2 ) , E lektroniczny biznes - m a ria ż ekonom ii i inform atyki, w : H o
m o inform ations, czyli czło w iek w zinform atyzow anym kw iecie, re d . M . S y s ło ,
s. 1 4 7 - 1 6 3 , W a r s z a w a : W a r s z a w s k a W y ż s z a S z k o ła I n f o r m a ty k i.
3. C h o d a k G ., L a tu s Ł ., P r a ł a t E . ( 2 0 1 0 ) , A n a liza w spółpracy sklepów internetow ych z p rzed sięb io rstw a m i ku rierskim i i P ocztą P o lską- w yniki b a d a ń, „ M P R A P a p e r ”
N o . 3 4 7 0 2 .
4 . C o n s u m e r F o c u s ( 2 0 1 3 ) , C onsum er F o c u s response to the E u ropean C om m is s io n ’s G reen P a p e r consultation on an in teg ra ted p a r c e l d elivery m a rk e t f o r the grow th o f e-com m erce in the E U, h tt p ://e c .e u r o p a .e u /in te r n a l_ m a r k e t/c o n s u lta tio n s /
2 0 1 2 /p a r c e ls - d e liv e r y /d o c s /c o n tr ib u tio n s /in d iv id u a ls - a n d - o th e r s /c o n s u m e r - f o c u s _ e n .p d f .
5. D r a b - K u r o w s k a A . ( 2 0 0 7 ) , P ro ces liberalizacji rynku usług p o c zto w y c h w św ietle regulacji Unii E u ro p ejskiej, „ I n f o r m a c j a P o c z to w a ” , (5).
6 . K o m i s j a E u r o p e js k a ( 2 0 1 2 ) , A k t o je d n o lity m rynku II. R a zem na rzecz now ego w zrostu g o sp o d a rc ze g o, h ttp ://e u r - le x .e u r o p a .e u /le g a l- c o n te n t/P L /T X T /P D F / ? u r i = C E L E X :5 2 0 1 2 D C 0 5 7 3 & f r o m = P L .
7 . K o m i s j a E u r o p e js k a ( 2 0 1 2 a ) , E uropejski p ro g ra m na rzecz konsum entów - Z w ięk szanie za ufania i p o b u d za n ie w zrostu g o sp o d a rczeg o, h ttp ://e c .e u r o p a .e u / c o n s u m e rs /a rc h iv e /s tra te g y /d o c s /c o n s u m e r _ a g e n d a _ 2 0 1 2 _ p l.p d f.
8. K o m is ja E u r o p e js k a ( 2 0 1 2 b ) , Z ielona księga. Z in teg ro w a n y ry n e k u słu g dostaw y p a c z e k ja k o im puls rozw oju handlu elektronicznego w UE, h ttp ://e c .e u r o p a .e u /
in te r n a l_ m a r k e t/c o n s u lta tio n s /d o c s /2 0 1 2 /p a r c e l- d e liv e r y /1 2 1 1 2 9 _ g r e e n - p a p e r - p a r c e l- d e liv e r y _ p l.p d f
9. K u ź n ia r - Ż y ł k a K . ( 2 0 1 3 ) , B a d a n ia naukow e a rozw ój infrastruktury inform acyjnej w go sp o d a rce opartej n a w ie d zy, S tu d ia E k o n o m i c z n e , U n iw e r s y t e t E k o n o m i c z n y
w K a to w ic a c h , 1 4 5 , 6 7 - 7 5 .
10. Ł a p u ń s k a I., S a w ic k i P . ( 2 0 1 4 ) , D eterm inanty rozw oju działalności p rze d się b io r stw a w sferze e-b izn es, [w :] S trategiczne m odelow anie i anim ow anie rozw oju oraz technologii. D o b re p r a k ty k i, re d . M . S z e w c z u k - S tę p ie ń , Ł . D y m e k , s. 6 7 - 8 4 , O p o
le : I n s ty tu t T r w a łe g o R o z w o ju .
11. M in is t e r s t w o S p r a w W e w n ę tr z n y c h i A d m in is tr a c ji. D e p a r ta m e n t S p o łe c z e ń s tw a I n f o r m a c y j n e g o ( 2 0 1 0 ) , E uropejska A g e n d a Cyfrowa: p ro g ra m rozw oju sp o łe czeństw a inform acyjnego w Unii E u ro p ejskiej w latach 2 0 1 0 -2 0 1 5 . W prow adzenie i głó w n e d okum enty, w y d . II, h ttp ://ip .m a c .g o v .p l/d o w n lo a d /5 6 /1 1 8 6 3 / E u r o p e js k a A g e n d a C y f r o w a - w p r o w a d z e n ie id o k u m e n ty - w y d 2 - F I N A L .p d f .
12. N o js z e w s k i , D . ( 2 0 0 4 ) , B izn es elektroniczny - czyli ja k i?, „ E - m e n to r ” , 1 (3 ),
h ttp ://w w w .e - m e n to r .e d u .p l/a r ty k u l/in d e x /n u m e r /3 /id /3 5 .
13. R u c iń s k a D . ( 2 0 0 1 ) , M a rketin g o w e kształtow anie rynku u słu g transportow ych,
G d a ń s k : W y d a w n ic t w o U n iw e r s y t e tu G d a ń s k ie g o .
14. T a l a r S ., K o s - Ł a b ę d o w i c z J. ( 2 0 1 5 ) , In te rn e t w działalności p o lsk ic h p rze d się biorstw, S tu d ia E k o n o m i c z n e , U n iw e r s y t e t E k o n o m i c z n y w K a to w ic a c h , 1 8 4 ,
1 3 4 - 1 5 2 .
15. T h in k P a g a A k a d e m ia A n a liz i M e d i ó w ( 2 0 1 5 ) , E -com m erce: J a k sp ro sta ć w y zw aniom dynam icznego rozw oju i sta ć się dom inującym g ra c ze m, h ttp ://p a g a .
o r g .p l/u p lo a d /s o u r c e /T h in k _ P a g a /R A P O R T Y /R A P O R T _ e C o m m e r c e _ T h in k _ P a g a _ F I N A L .p d f .
16. U s ta w a z d n ia 18 l i p c a 2 0 0 2 r. o ś w ia d c z e n i u u s ł u g d r o g ą e l e k t r o n i c z n ą (D z U 2 0 0 2 n r 1 4 4 , p o z . 1 2 0 4 z p ó ź n . z m .).