Analiza porównawcza układów agrarno-rynkowych Polski i wybranych krajów Unii Europejskiej

Pełen tekst

(1)Zesz yty Naukowe nr. 659. 2005. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Kazimierz BaÊcik Katedra Analizy Rynku i Badaƒ Marketingowych. Analiza porównawcza uk∏adów agrarno-rynkowych Polski i wybranych krajów Unii Europejskiej 1. Przes∏anki nowej organizacji uk∏adów produkcyjno–rynkowych w rolnictwie Unii Europejskiej Uk∏ady produkcji rolniczej i rynku rolnego (agrarno-rynkowe) Unii Europejskiej od co najmniej 40 lat sà przedmiotem systemowych i wieloaspektowych przeobra˝eƒ dokonywanych w ramach tzw. Wspólnej Polityki Rolnej. Przekszta∏cenia te dokonywane sà pod kàtem organizacji jednolitego rynku krajów nale˝àcych niegdyÊ do EWG, a obecnie do Unii Europejskiej. Jednak˝e potencja∏ produkcyjny, jak i wydajnoÊç procesów wytwórczych w rolnictwie (agrarnych) w poszczególnych krajach jest nadal zró˝nicowany. Natomiast g∏ówne procesy na rynku produktów rolnych i ˝ywnoÊciowych sà przedmiotem Êcis∏ej regulacji w ramach bran˝owych rynków tych produktów. Regulacja rynku wa˝nych produktów rolnych i ˝ywnoÊciowych oznacza koniecznoÊç dostosowania si´ do jej wymogów ca∏oÊci procesów produkcji i przetwórstwa, tak by w efekcie spójnie racjonalizowaç ca∏okszta∏t procesów produkcyjno-rynkowych. Zasady WPR obejmujàce wspólnà organizacj´ rynków bran˝owych zosta∏y ustalone w okresie, kiedy rolnictwo Unii nie by∏o w pe∏ni samowystarczalne. Stworzono wić wtedy mechanizmy dla stymulacji produkcji rolnej. Natomiast, gdy pod koniec lat 80. i na poczàtku lat 90. XX w. osiàgni´to pe∏nà samowystarczalnoÊç w zakresie wi´kszoÊci produktów rolnych, a na wielu rynkach wystàpi∏a du˝a nadprodukcja, opracowane zosta∏y nowe regu∏y organizacji rynków rolnych oparte na bardziej ekologicznym wykorzystaniu dotychczasowego potencja∏u drogà ograniczania dalszego wzrostu produkcji w postaci tzw. reformy M. Sharry’ego, która zak∏ada∏a wprowadzenie w oparciu o do-.

(2) 42. Kazimierz BaÊcik. tychczasowe poziomy produkcji tzw. kwot produkcyjnych, których wysokoÊç okreÊla poziom produkcji, b´dàcej przedmiotem obrotu rynkowego oraz wprowadzenie dop∏at z tytu∏u ograniczenia area∏u produkcyjnego. Trzeba wyraênie podkreÊliç, ˝e kwoty te ustalone zosta∏y w oparciu o osiàgni´te w naturalny sposób poziomy produkcji, gwarantujàc dla danego kraju dobre szanse rozwojowe oraz wysoki poziom samowystarczalnoÊci ˝ywnoÊciowej, a tak˝e zabezpieczajàc odpowiedni poziom dochodów producentów rolnych oraz podmiotów przetwórstwa i obrotu. W celu poprawy dochodowoÊci wprowadzono dop∏aty bezpoÊrednie do produktów rolnych w oparciu o tzw. kwoty referencyjne, a z uwagi na wymogi konkurencji na rynkach Êwiatowych tzw. dop∏aty do eksportu. W sumie system regulowania produkcji i rynku rolnego okaza∏ si´ zbyt drogi, gdy˝ poch∏ania∏ ponad po∏ow´ bud˝etu Unii, ale doprowadzi∏ do osiàgnićia podstawowych celów WPR osiàgnićia bezpieczeƒstwa ˝ywnoÊciowego UE. Problemy reformy zasad WPR Unii Europejskiej szczególnie si´ nasili∏y w kontekÊcie powa˝nego rozszerzenia Unii o 10 krajów kandydujàcych, wÊród których znajduje si´ Polska. Akcesja Polski do Unii jest przedmiotem wielu sporów negocjacyjnych, a kwestie agrarno-rynkowe nale˝a∏y i nale˝à do najbardziej kontrowersyjnych. Choç kwestia ta stanowi tylko jeden z 29 rozdzia∏ów negocjacji, to od poczàtku by∏o wiadomo, ˝e b´dà one trwaç najd∏u˝ej i zakoƒczà si´ najpóêniej. Ich trudnoÊç polega g∏ównie na tym, ˝e w sytuacji nadprodukcji ˝ywnoÊci w UE Polska posiada nik∏e szanse na pe∏ne wykorzystanie potencja∏u polskiego rolnictwa, które pod koniec lat 90. XX w. wykaza∏o w wielu bran˝ach i sektorach du˝e za∏amanie produkcji i dlatego nie wyra˝a zgody na przyznanie zbyt niskich kwot produkcyjnych na poziomie produkcji osiàganych w ostatnich latach. Sytuacja ta jest wyjàtkowo niekorzystna dla Polski jeszcze z jednego istotnego punktu widzenia, jakim jest konkurencyjnoÊç polskich produktów rolnych na rynkach, w kontekÊcie zapowiadanych niepe∏nych dop∏at bezpoÊrednich do produktów rolnych dla polskich rolników przez okres 10 lat od wstàpienia do UE. Argumentacja ze strony polskich negocjatorów, którzy domagali si´ przyznania kwot produkcyjnych dla wa˝nych produktów rolnych na poziomie samowystarczalnoÊci ˝ywnoÊciowej, nie zawsze by∏a przyjmowana przez negocjatorów ze strony UE. Bowiem obecny poziom przyznawanych kwot produkcji rolniczej w Polsce nie gwarantuje pe∏nego wykorzystania jej potencja∏u produkcyjnego, nie mówiàc ju˝ o pozbawieniu, z uwagi na ni˝sze dop∏aty, systemowych mo˝liwoÊci konkurencji. Podstawowe znaczenie dla funkcjonowania uk∏adów agrarno-rynkowych Unii Europejskiej odgrywa wspólna organizacja rynków rolnych, kwoty produkcyjne, dop∏aty bezpoÊrednie do produktów rolnych oraz inne instrumenty regulacji rynkowej wprowadzane w ramach Wspólnej Polityki Rolnej. Dlatego porównania potencja∏ów agrarno-produkcyjnych i rynkowych trzeba dokonywaç wieloaspektowo w ramach poszczególnych krajów. Bowiem szczegól-.

(3) Analiza porównawcza uk∏adów agrarno-rynkowych Polski.... 43. nie du˝e zró˝nicowanie pomi´dzy poszczególnymi krajami Unii wyst´puje w procesach wytwórczych w rolnictwie, które sà d∏ugofalowo harmonizowane poprzez instrumenty WPR, dlatego te˝ wa˝nà rol´ w poznaniu ca∏okszta∏tu przekszta∏ceƒ w Unii odgrywaç b´dà bezpoÊrednie porównania potencja∏ów produkcyjnych, a tak˝e analiza modelowa, która daje znacznie lepsze efekty, gdy oparta jest na pog∏´bionej analizie zwiàzków przyczynowo-skutkowych i funkcjonalnych w ramach bran˝owych wspó∏zale˝noÊci dla poszczególnych produktów rolnych. Dlatego analiza porównawcza uk∏adów agrarno-rynkowych wybranych krajów Unii Europejskiej zosta∏a w kontekÊcie akcesji Polski do UE poszerzona o porównania z Polskà.. 2. Porównania potencja∏ów agrarno-rynkowych wybranych krajów Unii Europejskiej na tle potencja∏u polskiego rolnictwa Uk∏ady produkcyjno-rynkowe w rolnictwie (agrarno-rynkowe) stanowià autonomiczne i zarazem skomplikowane systemy gospodarcze, których ostatecznym celem jest osiàgnićie bezpieczeƒstwa ˝ywnoÊciowego. Takie cele sta∏y równie˝ u podstaw tworzenia nowoczesnej organizacji mechanizmów agrarno-rynkowych w krajach Unii Europejskiej w postaci Wspólnej Polityki Rolnej (WPR), której fundamentem jest wspólna organizacja rynków rolnych. Unia Europejska w wyniku stosowania zasad i instrumentów WPR sta∏a si´ potentatem ˝ywnoÊciowym Êwiata, nie tylko o du˝ym potencjale wytwórczym, lecz z du˝ymi nadwy˝kami produkcyjnymi na wi´kszoÊci bran˝owych rynków produktów rolnych zarówno roÊlinnych, jak i zwierzćych. Dlatego obecne regulacje stosowane w ramach WPR daleko odbiegajà od tych stosowanych wczeÊniej i s∏u˝à przeciwdzia∏aniu nadprodukcji ˝ywnoÊci i ograniczaniu konkurencyjnoÊci produkcji pomi´dzy poszczególnymi krajami. W tym celu wprowadzone zosta∏y tzw. kwoty produkcyjne w zakresie wa˝nych produktów rolnych dla ka˝dego kraju, zwykle na poziomie ju˝ osiàgni´tych wielkoÊci produkcji. Wspólnà organizacjà obj´te sà wszystkie wa˝ne rynki rolne, a wić rynek zbó˝, cukru, mleka, mi´sa, drobiu oraz owoców i warzyw. W pierwszej kolejnoÊci, bo ju˝ od 1967 r., regulacji podlega∏ rynek zbó˝1. Z produkcjà ponad 200 mln ton kraje UE zajmujà czo∏owe miejsce wÊród producentów zbó˝ w Êwiecie. W rzeczowej strukturze najwi´kszà rol´ w produkcji Êwiatowej zbó˝ odgrywa pszenica (ponad 47%), kolejno jćzmieƒ (ok. 25%) i kukurydza (18%). Pozosta∏e zbo˝a (w tym ry˝) stanowià zaledwie 10% Êwiatowej produkcji zbó˝.. 1 M. Kisiel, Rynek zbó˝ w krajach Unii Europejskiej, Foundation of Assistance Programmes for Agriculture, Warszawa 2000, s. 7..

(4) Kazimierz BaÊcik. 44. 80 70 60 50 40 30 20 10 0. 1. 2. 3 Francja. 4. 5. 6. Hiszpania. 7. 8 Niemcy. 9. 10. 11. Polska. Rys. 1. Produkcja zbó˝ w wybranych krajach UE i w Polsce w latach 1990–2000 w mln ton èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie: Przeglàd Mi´dzynarodowy Roczników GUS za lata 1991–2001.. Najwi´kszym producentem zbó˝ w Unii Europejskiej jest Francja, która z nieco wi´kszym ni˝ Polska area∏em zasiewów osiàga zbiory w granicach 6368 mln ton, co oznacza osiàganie przesz∏o 2,5-krotnie wy˝szych od Polski plonów. Na dalszych miejscach znajdujà si´ Niemcy (44–46 mln ton), Wielka Brytania (22–24 mln ton) i W∏ochy (19–21 mln ton), a krajem z liczàcym si´ jeszcze poziomem produkcji (18–22 mln ton) jest Hiszpania. Kraje te produkujà ponad 80% zbó˝ w UE. Polska ze swoim potencja∏em w produkcji zbó˝ w latach 90. na poziomie 20–25 mln ton plasuje si´ w grupie wi´kszych producentów zbó˝, przy czym, jak widaç to na rys. 1, tendencje produkcyjne w zmianach produkcji by∏y zbli˝one do tendencji we Francji i Niemczech. Z uwagi na to, ˝e na rysunku brak jest Wielkiej Brytanii i W∏och, krajów, których zbiory zbó˝ sà na poziomie Polski, wyraêniej widaç, ˝e nasz kraj posiada bardzo silnà pozycj´ wÊród producentów zbó˝ w Europie. Jak ju˝ wspomniano, najwa˝niejszà rol´ w produkcji zbó˝ odgrywajà pszenica oraz jćzmieƒ i stàd bli˝sze porównania b´dà przeprowadzone na przyk∏adzie tych zbó˝ ju˝ z uwzgl´dnieniem wszystkich wa˝nych producentów pszenicy w krajach Unii Europejskiej. W produkcji pszenicy widaç jednoznacznie dominujàcà rol´ Francji i Niemiec. Polska w latach 90. plasowa∏a si´ najcz´Êciej na 4 miejscu z wysokoÊcià zbiorów na poziomie 8–9 mln ton..

(5) Analiza porównawcza uk∏adów agrarno-rynkowych Polski.... 45. 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 1. 2. 3. Dania Polska. 4. 5. Francja. 6. 7. Hiszpania. Wielka Brytania. 8. 9. 10. 11. Niemcy W∏ochy. Rys. 2. Zbiory pszenicy w wybranych krajach UE i w Polsce w latach 1990–2000 w mln ton èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie: Przeglàd Mi´dzynarodowy Roczników GUS za lata 1991–2001.. Natomiast warto w tym miejscu uÊwiadomiç sobie dominujàcà rol´ Polski w zakresie produkcji ˝yta, bowiem osiàga ona ponad 20% Êwiatowej produkcji tego zbo˝a. Ukazuje to rys. 3, uwzgl´dniajàcy najwi´kszych producentów ˝yta w UE. ˚yto w Polsce stanowi nadal g∏ówne zbo˝e paszowe, ale jego znaczenie spada na rzecz jćzmienia. Przy sta∏ej spadkowej tendencji produkcji ˝yta w Polsce z 6,044 mln ton w 1990 r. do 4,003 mln ton w 2000 r., okaza∏o si´, ˝e Niemcy w 2000 r. po raz pierwszy osiàgn´∏y wy˝sze zbiory ˝yta od Polski. Pozosta∏e kraje UE w produkcji ˝yta praktyczne si´ nie liczà. Ciekawych spostrze˝eƒ dostarcza tak˝e rys. 4, prezentujàcy zbiory jćzmienia, jako g∏ównego zbo˝a paszowego w UE, ale i w tym zakresie Polska zalicza si´ do Êredniej wielkoÊci producentów w odniesieniu do krajów UE. W produkcji tej dominujà Niemcy, a po nich Francja. Trzecie miejsce w produkcji jćzmienia zajmuje Hiszpania, przy czym nale˝y tu podkreÊliç du˝à wahliwoÊç zbiorów jćzmienia w tym kraju w latach 90. Ta poglàdowa charakterystyka w zakresie porównaƒ produkcji g∏ównych zbó˝ potwierdza, ˝e w tej produkcji wiodàcà rol´ w UE odgrywajà Francja (g∏ównie pszenica) i Niemcy. Natomiast kolejne miejsce w porównaniu z tymi krajami UE zajmuje Polska ze szczególnie du˝ym potencja∏em w produkcji ˝yta. PodkreÊliç tu nale˝y, ˝e Polska osiàga swoje wyniki w sposób ekstensywny, gdy˝ plony zbó˝, jakie osiàga, klasyfikujà jà nieco wy˝ej ni˝ na poziomie, jaki osiàga Hiszpania, przy czym znacznie wyprzedzajà nas Francja, Dania, Wielka Brytania, Niemcy, a nawet W∏ochy, co potwierdzajà dane na rys. 5..

(6) Kazimierz BaÊcik. 46. 7 6 5 4 3 2 1 0 1. 2. 3. Dania. 4. 5. 6. 7. Francja. Hiszpania. 8. 9. 10. Polska. Niemcy. Rys. 3. Zbiory ˝yta w wybranych krajach UE i w Polsce w latach 1990–2000 w mln ton èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie: Przeglàd Mi´dzynarodowy Roczników GUS za lata 1991–2001.. 16 14 12 10 8 6 4 2 0 1. 2 Dania. 3. 4 Francja. Polska. 5. 6. 7. Hiszpania Wielka Brytania. 8. 9. Irlandia. 10. 11. Niemcy. W∏ochy. Rys. 4. Zbiory jćzmienia w wybranych krajach UE i w Polsce w latach 1990–2000 w mln ton èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie: Przeglàd Mi´dzynarodowy Roczników GUS za lata 1991–2001..

(7) Analiza porównawcza uk∏adów agrarno-rynkowych Polski.... 47. 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 1. 2. 3. 4. Dania Polska. 5 Francja. 6. 7 Hiszpania. Wielka Brytania. 8. 9. 10. 11. Niemcy W∏ochy. Rys. 5. Zbiory pszenicy w wybranych krajach UE i w Polsce w latach 1990–2000 w tonach na 1 ha èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie: Przeglàd Mi´dzynarodowy Roczników GUS za lata 1991–2001.. Wspólna organizacja i interwencja na rynku zbo˝owym, która ogranicza dalszy wzrost produkcji, obejmuje: pszenic´, ˝yto, jćzmieƒ, kukurydz´ oraz màk´ pszennà i ˝ytnià. Natomiast nie obj´te skupem interwencyjnym sà: pszenica pastewna, pszen˝yto, owies i mieszanki zbo˝owe. Ze wszystkich obj´tych wspólnà organizacjà rynków poza zbo˝em na czo∏o wysuwa si´ rynek mleka. Z uwagi na to, ˝e stanowi ono najtaƒsze êród∏o bia∏ka zwierzćego, ka˝dy kraj uwa˝a produkcj´ mleka i jego przetworów za strategicznà. Dlatego porównania w zakresie produkcji mleka dajà obraz si∏y potencja∏u wytwórczego jednego z najwa˝niejszych surowców ˝ywnoÊciowych. Produkcja mleka w Unii Europejskiej stanowi ponad 20% Êwiatowej produkcji tego produktu i wynios∏a w 2000 r. prawie 120 mln ton mleka, z czego 94% zosta∏o skupione i przerobione przez mleczarnie. Pozosta∏à cz´Êç produkcji zu˝yto na farmach lub sprzedano bezpoÊrednio konsumentom. Najwi´kszymi producentami mleka w UE by∏y kraje: Niemcy z produkcjà 27,865 mln ton, Francja – 24,236 mln ton, Wielka Brytania – 14,590 mln ton, Holandia – 11,074 mln ton, podobnie jak W∏ochy. Polska z poziomem produkcji w wysokoÊci ok. 12 mln ton nale˝y do Êcis∏ej czo∏ówki europejskiej producentów mleka. Inne kraje Unii Europejskiej znacznie odbiegajà od tego poziomu produkcji. Na poziomie tych wielkoÊci produkcji ustalone sà kwoty produkcyjne mleka dla wszystkich krajów UE. Polsce natomiast proponuje si´ kwot´ pro-.

(8) Kazimierz BaÊcik. 48. dukcji mleka na poziomie 8,9 mln ton, co jest w ra˝àcej niezgodnoÊci z dotychczasowà wielkoÊcià produkcji mleka w Polsce. Dla ukazania, jak bardzo niekorzystna jest ta sytuacja, warto przytoczyç takie dwa porównania dla Irlandii i Holandii. Holandia z liczbà ludnoÊci 15,9 mln posiada przyznanà kwot´ produkcyjnà na poziomie 11,9 mln ton, a Polska liczàca 38,6 mln mieszkaƒców, kwot´ t´ ma przyznanà na poziomie 8,9 mln ton. Jeszcze bardziej niekorzystnie ten problem przedstawia si´ w porównaniu z Irlandià, gdy˝ kraj ten o liczbie ludnoÊci 3,8 mln ma kwot´ produkcyjnà na poziomie 5,6 mln ton, co oznacza, ˝e kraj o przesz∏o dziesićiokrotnie mniejszej liczbie mieszkaƒców ma kwot´ produkcyjnà mleka na poziomie 60% polskiej kwoty! Sytuacja taka skazuje Polsk´ nie tylko na brak samowystarczalnoÊci w zakresie mleka, ale brak szans rozwoju tego sektora produkcji rolniczej. Polskie starania si´ga∏y jedynie kwoty 11 mln ton, co jest i tak zani˝onà pozycjà w stosunku do potencja∏u produkcyjnego, który jeszcze niedawno si´ga∏ 15 mln ton mleka.. 35 30 25 20 15 10 5 0 1. 2. 3. Dania Niemcy. 4. 5. Francja Polska. 6. 7. Hiszpania. 8. 9. Holandia. Wielka Brytania. 10. 11. Irlandia W∏ochy. Rys. 6. Produkcja mleka w wybranych krajach Unii Europejskiej i w Polsce w latach 1991–2001 w mln ton èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie: Przeglàd Mi´dzynarodowy Roczników GUS za lata 1991–2001.. Podstawowà rol´ w produkcji zwierzćej odgrywa pog∏owie byd∏a i trzody chlewnej. Stan pog∏owia decyduje o wielkoÊci produkcji mi´sa. W UE regulowany jest g∏ównie rynek mi´sa wo∏owego, natomiast rynek mi´sa wieprzowego jedynie w ograniczonym zakresie poddany jest regu∏om WPR. Tak˝e i tu porównanie potencja∏u produkcyjnego (pog∏owia) pomi´dzy najsilniejszymi.

(9) Analiza porównawcza uk∏adów agrarno-rynkowych Polski.... 49. w tym wzgl´dzie paƒstwami Unii Europejskiej wskazuje na wiodàcà rol´ pot´g w zakresie produkcji zbo˝owej. Jak pokazuje rys. 7, w wysokoÊci pog∏owia byd∏a przodujà w UE Francja i Niemcy, a dalsze miejsce zajmuje Wielka Brytania i W∏ochy. Polska zajmuje w wielkoÊci pog∏owia byd∏a kolejnà pozycj´ (5 miejsce), pomimo ˝e przez okres lat 90. spadek pog∏owia by∏ doÊç wyraêny, gdy pog∏owie w innych krajach zmniejsza∏o si´ nieznacznie. W zakresie pog∏owia trzody wiodàcà rol´ wÊród krajów UE zajmujà Niemcy, a Polska zwykle zajmowa∏a drugie miejsce, gdy Hiszpania trzecie, a Francja dopiero czwarte miejsce. Pod koniec lat 90. natomiast coraz wy˝szà pozycj´ w tej produkcji osiàgn´∏a Hiszpania i na sta∏e wyprzedzi∏a Polsk´. Ta wysoka trzecia pozycja Polski w zakresie produkcji ˝ywca wieprzowego wynika z tradycji produkcyjnych i ˝ywieniowych polskiego spo∏eczeƒstwa preferujàcego mi´so wieprzowe zamiast wo∏owego.. 25 20 15 10 5 0 1. 2 Francja. 3. 4 Niemcy. 5. 6 Polska. 7. 8. 9. Wielka Brytania. 10. 11 W∏ochy. Rys. 7. Pog∏owie byd∏a w wybranych krajach Unii Europejskiej i w Polsce w latach 1991–2001 w mln szt. èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie: Przeglàd Mi´dzynarodowy Roczników GUS za lata 1991–2001.. Analizujàc tendencje w zakresie pog∏owia trzody (rys. 8), obserwuje si´ w Europie zazwyczaj nieznaczne tendencje spadkowe. Jedynie Hiszpania wykazywa∏a stosunkowo sta∏e i dynamiczne tendencje wzrostowe i przez to sta∏a si´ ona drugim co do wielkoÊci pog∏owia trzody po Niemczech krajem w UE. Natomiast du˝à stabilnoÊç pog∏owia trzody i to na wysokim poziomie wykaza∏a w latach 90. Dania..

(10) Kazimierz BaÊcik. 50. 40 35 30 25 20 15 10 5 0. 1. 2 Dania. 3. 4 Francja. Polska. 5. 6. 7. Hiszpania Wielka Brytania. 8. 9. Holandia. 10. 11. Niemcy. W∏ochy. Rys. 8. Pog∏owie trzody w wybranych krajach Unii Europejskiej i w Polsce w latach 1991–2001 w mln szt. èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie: Przeglàd Mi´dzynarodowy Roczników GUS za lata 1991–2001.. 3. Modelowe przes∏anki porównywalnoÊci potencja∏u produkcyjnego i rynkowego wybranych krajów Unii Europejskiej w kontekÊcie wejÊcia Polski do Unii Europejskiej Modelowanie coraz cz´Êciej jest uznawane za nowoczesnà metod´ badaƒ uk∏adów gospodarczych, gdy˝ pozwala na przeprowadzenie wszechstronnej analizy struktur, prawid∏owoÊci funkcjonowania oraz stwierdzanie aktualnych poziomów zwiàzków i zale˝noÊci. Stanowi ono szczególnie przydatne narz´dzie analizy, gdy koniecznoÊcià staje si´ opis zintegrowanych struktur i mechanizmów funkcjonowania, które umo˝liwia weryfikacj´ tego opisu za pomocà modeli ekonometrycznych. Modele te, zw∏aszcza w sytuacji stabilnoÊci struktur wewn´trznych, stanowiç mogà równie˝ kompleksowe narz´dzie prezentacji porównaƒ potencja∏ów oraz funkcjonowania uk∏adów agrarno-rynkowych, dzi´ki wykorzystaniu modeli równaƒ lub uk∏adów równaƒ matematycznych. Zwiàzki i zale˝noÊci pomi´dzy zjawiskami i kategoriami ekonomicznymi przedstawiane sà w postaci algebraicznej, a interpretacj´ dajà wówczas istotne parametry i w∏aÊciwoÊci dynamiczne lub strukturalne. Szczególnie przydatne dla analizy skomplikowanych struktur i mechanizmów gospodarczych spoÊród modeli ekonometrycznych sà modele wielorów-.

(11) Analiza porównawcza uk∏adów agrarno-rynkowych Polski.... 51. naniowe, g∏ównie o równaniach wspó∏zale˝nych, zwanych równie˝ jednoczesnymi lub symultanicznymi, które pozwalajà odwzorowywaç z∏o˝one struktury o bezpoÊrednich i poÊrednich sprz´˝eniach zwrotne2. Konstrukcja formalna modelu o równaniach wspó∏zale˝nych pozwala na uwzgl´dnienie adekwatnych odwzorowaƒ podstawowych charakterystyk systemu, a mianowicie: struktury, relacji, sprz´˝eƒ czy równie˝ zwiàzków systemu z otoczeniem. Odwzorowaniem struktury systemu jest uk∏ad równaƒ modelu, natomiast odwzorowaniem relacji sà równania, zaÊ odwzorowaniem sprz´˝eƒ sà parametry, a z kolei odwzorowaniem elementów sà same zmienne. WÊród zmiennych wyró˝nia si´ zmienne endogeniczne reprezentujàce elementy wewn´trzne systemu (odwzorowujà reakcje systemu na bodêce otoczenia), zmienne egzogeniczne reprezentujàce wymuszenia zewn´trzne oraz zmienne endogeniczne opóênione, które w g∏ównej mierze opisujà dynamik´ systemu3. Zmienne egzogeniczne i zmienne endogeniczne opóênione stanowià klas´ zmiennych z góry ustalonych, których wartoÊci sà znane, zanim przystàpi si´ do analizy. Stworzenie analitycznej postaci modelu musi byç oparte g∏ównie na merytorycznej analizie zwiàzków przyczynowo-skutkowych wyst´pujàcych w modelowanym obiekcie, co stanowi przes∏anki dla weryfikacji teoretycznych wywodów. Uk∏ady i mechanizmy ekonomiczno-wytwórcze w rolnictwie tworzà w oparciu o przyczynowo-skutkowo powiàzane elementy agrarne, rynkowe, a tak˝e ekonomiczne i inne, w przypadku produkcji roÊlinnej posiadajà cykle dostosowane g∏ównie do cykli klimatycznych, natomiast w przypadku produkcji zwierzćej do technologiczno-biologicznych cykli (rytmów) organizmów zwierzćych4. Mechanizmy te w przyj´tych za klasyczne warunkach sà determinowane przez stabilny wp∏yw zarówno czynników stymulujàcych (plonotwórczych), jak i ograniczajàcych ustabilizowany popyt na produkty rolne oraz autonomiczne dzia∏anie mechanizmów rynku rolnego, których efektem jest wzajemne dostosowywanie si´ popytu i poda˝y na produkty rolne poprzez ceny. Rynek staje si´ wówczas weryfikatorem op∏acalnoÊci danego kierunku produkcji, a przede wszystkim stanowi podstaw´ do podjćia decyzji w sprawie nak∏adów dla kolejnego cyklu produkcji. Sytuacja taka odnosi si´ g∏ównie do uk∏adów agrarno-rynkowych Polski, natomiast w paƒstwach Unii Europejskiej procesy produkcji i rynku rolnego sà ÊciÊle regulowane i wspierane instrumentami Wspólnej Polityki Rolnej. Proces modelowych uj´ç funkcjonowania uk∏adów agrarno-rynkowych rozpoczyna si´ zwykle od teoretycznych konstrukcji mechanizmów funkcjonowania uk∏adów agrarno-rynkowych odwzorowujàcych wspó∏zale˝noÊci produkcyj2 S. Mynarski, Analiza rynku, PWN, Warszawa 1980, s. 112; S. Mynarski, Analiza rynku. Problemy i metody, PWN, Warszawa 1987, s. 158. 3 J.B. Gajda, Wielorównaniowe modele ekonometryczne, PWN, Warszawa 1988, s. 21. 4 K. BaÊcik, Modele agrometryczne gospodarki ˝ywnoÊciowej, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, Kraków 2000, nr 540..

(12) Kazimierz BaÊcik. 52. no-rynkowe w ramach poszczególnych produktów rolniczych. Nale˝y tu stwierdziç, ˝e znacznie lepiej sà rozpoznane i dopracowane konstrukcje modelowe dla produktów roÊlinnych. Obraz tych wspó∏zale˝noÊci jest ogólny i zazwyczaj pokazuje jedynie zasadnicze zwiàzki elementów endogennych i egzogennych w ramach ∏aƒcucha sprz´˝eƒ i wspó∏zale˝noÊci. Konstrukcje teoretyczne modeli produktów roÊlinnych uwzgl´dniajà podstawowe czynniki wytwórczo-rynkowe dla produktów roÊlinnych, jak: zasiewy, zbiory i plony. Elementy endogenne sà w modelu zmiennymi objaÊnianymi, stanowiàc równoczeÊnie równania w modelu wielorównaniowym, który mo˝e odwzorowywaç tak˝e sprz´˝enia zwrotne typu poÊredniego. I tak w równaniu pierwszym zmiennà endogenicznà stanowià zasiewy danego produktu roÊlinnego wyjaÊniane wy∏àcznie przez zmienne egzogeniczne, takie jak: pog∏owie zwierzàt gospodarskich z uwagi na komplementarnoÊç produkcji zwierzćej (integracja uk∏adów wytwórczych), powierzchnia gruntów ornych czy opóênione zasiewy. Z kolei drugie równanie stanowi zmienna zbiory opisywana g∏ównie przez zmienne endogeniczne, jakimi sà zasiewy oraz plony. Natomiast w trzecim równaniu plonów, ich wysokoÊç uzale˝niona zosta∏a od tak wa˝nych Êrodków produkcji roÊlinnej, jak Êrednie zu˝ycie nawozów mineralnych na 1ha u˝ytków rolnych czy Êrodków ochrony roÊlin. Wykorzystujàc doÊwiadczenia w zakresie budowy modelowych konstrukcji uk∏adów agrarno-rynkowych dla produktów roÊlinnych podj´to prób´ opracowania stabilnych postaci strukturalnych modeli dla krajów – znaczàcych producentów produktów roÊlinnych w Europie. Przyk∏adowy zapis postaci analitycznej agrometrycznego modelu wybranych produktów roÊlinnych obejmuje uk∏ad 3 równaƒ wspó∏zale˝nych: Y1= b12 X1 + b10 Y2 = a21 Y1 + a23 Y3 + b20 Y3 = b35 X2 + b30 gdzie poszczególne symbole oznaczajà: Y – zmienne endogeniczne, X – zmienne egzogeniczne, a – parametry struktury endogenicznej (wewn´trznej), b – parametry struktury egzogenicznej, a poszczególne zmienne endogeniczne oznaczajà: Y1 – powierzchnia zasiewów w tys. ha, Y2 – zbiory w tys. ton, Y3 – plony w tonach na 1 ha, natomiast zmienne objaÊniajàce to: X1 – pog∏owie trzody lub opóênione wartoÊci zasiewów, X2 – nawo˝enie mineralne w kg na 1 ha u˝ytków rolnych..

(13) Analiza porównawcza uk∏adów agrarno-rynkowych Polski.... 53. Opierajàc si´ na przyj´tych uk∏adach równaƒ oszacowano parametry strukturalne i struktury stochastycznej agromodeli: pszenicy, który to uk∏ad wspó∏zale˝noÊci strukturalnych i funkcjonalnych sta∏ si´ podstawà dla modelowych porównaƒ pomi´dzy takimi krajami, jak: Dania, Francja, Hiszpania, Holandia, Niemcy, W∏ochy, Wielka Brytania W tym uk∏adzie trudno by∏o nie pokusiç si´ o rozszerzenie porównaƒ o Polsk´, zw∏aszcza w kontekÊcie akcesji w 2004 r. 10 krajów (w tym Polski) do UE. G∏ównie dla potrzeb porównywalnoÊci wyników estymacji przyj´to identycznà struktur´ uk∏adu równaƒ wspó∏zale˝nych modeli wybranych produktów rolnych. Podstawowym przedmiotem prezentacji w niniejszym opracowaniu sà postacie numeryczne modeli oraz analiza poprawnoÊci ocen parametrów strukturalnych i struktury stochastycznej modeli produkcji i skupu zbó˝ w porównawczej skali dla wybranych produktów roÊlinnych. Postacie analityczne modeli agrarno-rynkowych poszczególnych produktów rolnych poddane zosta∏y statystycznej weryfikacji w procesach estymacji w oparciu o szeregi danych empirycznych zebranych na potrzeby tej analizy za lata 1990–2000 dla wybranych krajów Unii Europejskiej i Polski w oparciu o program REGRE25. Program ten pos∏u˝y∏ do szacowania parametrów strukturalnych i struktury stochastycznej wielorównaniowych modeli o równaniach wspó∏zale˝nych podwójnà metodà najmniejszych kwadratów – estymatorów klasy k1 i k2 Nagara-Theila, gdy k1 = 0 oraz k2 = 0. Ta skomplikowana procedura numeryczna jest przydatna w sytuacji koniecznoÊci szacowania wielu wersji modeli uk∏adów agrarno-rynkowych o sta∏ej strukturze zmiennych endogenicznych w celu szacowania parametrów strukturalnych i struktury stochastycznej tych modeli, koniecznych dla przeprowadzania analizy porównawczej pomi´dzy wybranymi krajami Unii Europejskiej dla modeli poszczególnych produktów rolnych. Próby modelowania poprzedzono analizà potencja∏ów wytwórczych bran˝owych uk∏adów produktów roÊlinnych, a mianowicie: zbó˝ (w tym pszenicy, jćzmienia), ziemniaków, buraków cukrowych, a tak˝e mleka, które, jak to pokaza∏y negocjacje, sta∏o si´ g∏ównym przedmiotem sporów.. 4. Analiza porównawcza wybranych postaci numerycznych modeli agrarno-rynkowych Przedstawione za∏o˝enia metodologiczne i zastosowane procedury modelowe pozwoli∏y na oszacowanie wielu wersji modeli dla wybranych produktów roÊlinnych, a prezentowane modele stanowià jedynie wybór tych postaci numerycznych, które umo˝liwi∏y dokonanie porównaƒ co do poprawnoÊci opisu.. 5. Ibidem..

(14) Kazimierz BaÊcik. 54. W celu przejrzystej prezentacji podstawowych wniosków dotyczàcych porównaƒ wyników estymacji przyj´to zasad´ dokonania jedynie bardzo syntetycznych konkluzji, dotyczàcych wszystkich postaci numerycznych modeli agrarno-rynkowych, odwzorowujàcych kompleksowy obraz wspó∏zale˝noÊci nast´pujàcych produktów roÊlinnych: pszenicy, jćzmienia, ziemniaków. Natomiast szczegó∏owe interpretacje sà mo˝liwe dzi´ki przedstawieniu parametrów strukturalnych wraz ze statystykami Studenta. Za istotne przyj´to oceny parametrów, gdy wartoÊç tej statystyki jest wy˝sza od 1,69, natomiast za wysoko zdeterminowane równania przyj´to te, dla których wspó∏czynniki determinacji R2 sà wi´ksze od 0,80, a Êrednio uwarunkowane, gdy R2 jest zawarte w granicach 0,65–0,80. Dla przejrzystoÊci pomini´to analiz´ wyrazów wolnych, które i tak nie posiadajà interpretacji. W wyniku estymacji uzyskano postacie numeryczne modeli poszczególnych produktów roÊlinnych dla znaczàcych krajów – producentów Unii Europejskiej i Polski. W przypadku modeli pszenicy parametry dla poszczególnych krajów sà nast´pujàce: Model pszenicy dla Danii: Y1 = 0,0596 X1. R2 = 0,578. (3,51). Y2 = 6,8632 Y1 + 61,8973 Y3 (43,87). R2 = 0,988. (29,31). Y3 = –0,0357 2. R2 = 0,045. (–0,65). Model pszenicy dla Francji: Y1 = –0,0094 X1. R2 = 0,001. (–0,10). Y2 = 5,6568 Y1 + 544,2085 Y3 (4,81). R2 = 0,965. (7,89). Y3 = –0,0059X2. R2 = 0,001. (–0,07). Model pszenicy dla Hiszpanii: Y1 = 0,0246 X1. R2 = 0,106. (1,03). Y2 = 2,6294 X1 + 216,8228 Y3 (18,42). R2 = 0,996. (42,28). Y3 = 0,3081 X2. R2 = 0,137. (1,20). Model pszenicy dla Niemiec: Y1 = –0,0286 X1 (–1,50). R2 = 0,200.

(15) Analiza porównawcza uk∏adów agrarno-rynkowych Polski.... Y2 = 7,5213 X1 + 256,1658 X3 (9,29). 55. R2 = 0,978. (7,29). Y3 = –0,0229 X2. R2 = 0,031. (–0,54). Model pszenicy dla W∏och: Y1 = 0,2533 X1. R2 = 0,614. (3,79). Y2 = 3,4527 Y1 + 249,9075 Y1 (33,08). R2 = 0,996. (37,45). Y3 = 0,0453 X2. R2 = 0,109. (1,05). Model pszenicy dla Wielkiej Brytanii: Y1 = –0,1365 X1 R2 = 0,263 (–1,79). Y2 = 7,3457 X1 + 199,7099 X3 (49,70). R2 = 0,999. (54,61). Y3 = 0,01354 X2. R2 = 0,015. (–0,37). Model pszenicy dla Polski: Y1 = –0,0404 X1. R2 = 0,323. (–2,07). Y2 = 3,4527 Y1 + 240,2394 Y3 (31,46). Y3 = 0,0779 X2. R2 = 0,998. (55,63). R2 = 0,562. (3,40). Przedstawione postacie numeryczne modeli agrometrycznych pszenicy dla wybranych krajów Unii Europejskiej wykaza∏y, ˝e najlepiej zdeterminowane jest równanie zbiorów, gdzie wspó∏czynnik determinacji wynosi od 0,965 (w przypadku Francji) do 0,999 (w przypadku Wielkiej Brytanii). Tak˝e wszystkie uzyskane parametry strukturalne wyst´pujàce w tym równaniu okaza∏y si´ wysoce istotne, przy czym najpe∏niejszà i najwartoÊciowszà interpretacj´ daje parametr przy Y1 opisujàcy Êrednià wysokoÊç plonów pszenicy w poszczególnych krajach w latach 90. XX w. I tak, najwy˝sze plony pszenicy z 1 ha osiàgn´∏y Niemcy – 7,52 t, Wielka Brytania – 7,34 t, Dania – 6,86 t, Francja – 6,43 t, dalej kolejno Polska – 3,45 t, W∏ochy –3,35 t, a Hiszpania jedynie – 2,63 t. Sytuacja ta dowodzi, ˝e nadal zró˝nicowana jest wydajnoÊç procesów produkcji zbo˝owej w UE. Te ró˝nice w wydajnoÊci sà obiektywnym faktem i dlatego do tych osiàganych wielkoÊci podstawowych dostosowane sà instrumenty polityki interwencyjnej WPR. Z kolei parametr przy Y3 mówi o tym, jak wzrost plonów o 1 ton´ zwi´ksza zbiory w tys. ton. Oczywiste jest, ˝e istnieje tu Êcis∏a zale˝noÊç od area∏u.

(16) Kazimierz BaÊcik. 56. powierzchni zasiewów przeznaczonych na dane zbo˝e w wybranym kraju. I tak, najwy˝sze wskaêniki przyrostu zbiorów pszenicy spowodowanych wzrostem plonów uzyska∏a w modelowanym okresie Francja – 544 tys. t, dalej kolejno: Niemcy 256 tys. t, W∏ochy – 256 tys. t, Polska 240 tys. t, Hiszpania – 216 tys. t, Wielka Brytania 216 tys. t, a najmniej Dania – ok. 62 tys. t. Znacznie mniej zdeterminowane okaza∏y si´ w modelach pszenicy dla poszczególnych krajów równanie zasiewów (Y1) i równanie plonów (Y3), do tego stopnia, ˝e w wielu przypadkach dokonano korekt i w miejsce zmiennej objaÊnianej pog∏owie trzody zamieniono na zasiewy z roku poprzedniego, uzasadniajàc to silniejszym wp∏ywem na bie˝àce zasiewy inercji uk∏adów rolniczych. Zamiany dokonano w przypadku modelu pszenicy dla Francji, Niemiec, Hiszpanii, a nast´pnie przeprowadzono estymacj´ ca∏ego modelu. Okaza∏o si´ bowiem, ˝e zmiany parametrów nastàpi∏y tylko w pierwszym równaniu i dlatego wykazy skorygowanego równania zasiewów pszenicy dla wymienionych krajów zamieszczono poni˝ej: dla Francji: Y1 = 0,6963 X1. R2 = 0,479. (2,88). dla Hiszpanii: Y1 = 0,01898 X1. R2 = 0,028. (0,51). i dla Niemiec: Y1 = 0,8051 X1. R2 = 0,521. (3,13). Jak widaç z porównania ocen parametrów tego równania z uzyskanymi w prezentowanych wczeÊniej pe∏nych wersjach modelu, znacznie lepsze dopasowania uzyskano w przypadku Francji i Niemiec, co Êwiadczy o wp∏ywie na zasiewy tradycji produkcyjnych, a nie wymogów i potrzeb komplementarnej produkcji zwierzćej. Natomiast w przypadku Hiszpanii zarówno wskaêniki determinacji, jak i parametry strukturalne uleg∏y pogorszeniu, co mo˝e dowodziç, ˝e zasiewy pszenicy w mniejszym stopniu uzale˝nione sà od potrzeb produkcji zwierzćej. Tak˝e istotnych spostrze˝eƒ dostarczy∏a analiza postaci numerycznych modeli jćzmienia wybranych krajow UE i Polski, jednak˝e z uwagi na ramy artyku∏u zosta∏a pomini´ta. Taka analiza zosta∏a przeprowadzona rownie˝ dla modeli agrarno-rynkowych ziemniaków. Te rozwa˝ania dowiod∏y przydatnoÊci modelowych uj´ç w celu znaczàcego pog∏´bienia porownaƒ potencja∏ów produkcyjno-rynkowych ˝ywnoÊci Polski i krajów UE. We wszystkich wersjach oszacowanych modeli okaza∏o si´, ˝e równanie trzecie w modelach (plonów) jest s∏abo zdeterminowane, i praktycznie nie uzyskano parametrów istotnych dla interpretacji wp∏ywu nawo˝enia na plony. W latach 90. nastàpi∏ bowiem okres ekstensyfikacji produkcji rolnej i ograniczania nawo˝e-.

(17) Analiza porównawcza uk∏adów agrarno-rynkowych Polski.... 57. nia, przez co produkcja roÊlinna sta∏a si´ bardziej naturalna, a prawie we wszystkich krajach Unii nastàpi∏ spadek nawo˝enia mineralnego, co przy intensyfikacji innych (naturalnych) czynników produkcji nie zmniejsza∏o wysokoÊci plonów, a przez to bezpoÊredni zwiàzek plonów i nawo˝enia wyraênie uleg∏ zatarciu.. 5. Uwagi koƒcowe Przeprowadzone porównania potencja∏u wytwórczego uk∏adów agrarno-rynkowych pomi´dzy krajami UE dowodzà, ˝e nadal wyst´pujà istotne zró˝nicowania przede wszystkim w zakresie wydajnoÊci poszczególnych rodzajów produktów roÊlinnych. Tak˝e istotne ró˝nice wyst´pujà w zakresie spójnoÊci modelowej uk∏adów wytwórczych. Podj´te próby porównaƒ wskazujà, ˝e dominujàcà rol´ w rolnictwie UE odgrywajà Francja i Niemcy, jako pot´gi surowcowe w zakresie produkcji roÊlinnej. Przeprowadzona analiza pokazuje z jednej strony odmiennoÊç uk∏adów produkcyjno-rynkowych Polski i UE, z drugiej zaÊ du˝à si∏´ produkcyjnà polskiej produkcji rolniczej w stosunku do paƒstw UE, do tego stopnia, ˝e Polska urasta praktycznie na 3 pot´g´ w zakresie produkcji ˝ywnoÊci po Francji i Niemczech. Dowodzi to, ˝e w warunkach prowadzenia przez UE d∏ugofalowej strategii zak∏adajàcej ograniczanie konkurencji nowo wchodzàcych paƒstw producentów surowców ˝ywnoÊciowych i ˝ywnoÊci, by nie zwi´kszaç ju˝ wyst´pujàcego poziomu nadprodukcji towarowej, Polska mo˝e byç poddana dyskryminacji w zakresie wykorzystania instrumentów finansowych WPR. Dlatego trzeba wieloaspektowo rozpatrywaç mo˝liwoÊci regulacji polityki rolnej i ˝ywnoÊciowej Unii, porównujàc bezpoÊrednio zarówno skal´ produkcji w d∏u˝szym okresie czasu, by zorientowaç si´ w tendencjach na rynku, jak i modelowe zale˝noÊci funkcjonalne, które z natury swej majà charakter uÊredniony w ramach mechanizmów agrarno-rynkowych. Sama skala porównaƒ modelowych nie wystarcza do w∏aÊciwej interpretacji uzyskanych wyników. Na tle d∏ugookresowych tendencji mo˝na bardziej poprawnie oceniaç parametry strukturalne wyestymowanych modeli. Literatura BaÊcik K., Modele agrometryczne gospodarki ˝ywnoÊciowej, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, Kraków 2000, nr 540. Gajda J.B., Wielorównaniowe modele ekonometryczne, PWN, Warszawa 1988. Kisiel M., Rynek zbó˝ w krajach Unii Europejskiej, Foundation of Assistance Programmes for Agriculture, Warszawa 2000. Mynarski S., Analiza rynku, PWN, Warszawa 1980. Mynarski S., Analiza rynku. Problemy i metody, PWN, Warszawa 1987..

(18) 58. Kazimierz BaÊcik. Comparative Analysis of Agro-market Systems in Poland and in Selected European Union Countries This article compares Poland’s agricultural production capacity with that of the most important grain and animal producers in the European Union over the 1990‚ 2000 period. The comparisons were enhanced with a model analysis of agro-market systems’ interdependence based on agrometric models. These comparisons demonstrate that although the Common Agricultural Policy should reduce disparities among EU countries, in fact these differences did not lessen over the analysed period. Similarly, despite the considerable decline in the production potential of Polish agriculture, its significance – compared to the production giants in the EU – is still high; indeed, in this regard Poland occupies third place behind France and Germany, but ahead of Italy, Great Britain and Spain..

(19)