Aktywność kulturalna Polaków w latach 90.

Pełen tekst

(1)579. Małgorzata. Makówka. Katedra Badań Konsumpcll. Aktywność kulturalna Polaków. wIatach 90. 1. WprowadzenIe. Przekształcenia zachodzące w Polsce w ostatnich latach, polegające na przejściu od gospodarki centralnie sterowanej do gospodarki rynkowej, spowodowały zmiany w funkcjonowaniu różnych podmiotów. Najdotkliwiej skutki tych przekształcetl odczuły gospodarstwa domowe. Wysoka inflacja, bezrobocie, spadek dochodów realnych ludności doprowadziły do ograniczenia konsumpcji wielu dóbr i usług. Trudności finansowe wywarły także wpływ na poziom aktywności kulturalnej społeczeństwa, rozumianej jako udział w różnych formach upowszechniania kultury, a więc czytanie ksiązek i czaso-. pism, oglądanie telewizji, uczęszczanie do kin, teatrów, instytucji muzycznych itp. Na stan tej aktywności wpłynęły również przekształcenia w sferze kultury nazywane urynkowieniem kultury. Celem niniejszego artykułu jest ukazanie wpływu, jaki na poziom aktywności kulturalnej społeczetlstwa wywarły procesy urynkowienia kultury oraz zmiany sytuacji finansowej gospodarstw domowych. Analizy dokonano na podstawie publikowanych przez GUS danych pochodzących ze sprawozdawczości z działalności instytucji kultury oraz badatl budżetów gospodarstw domowych.. 2. UwarunkowanIa uczestnIctwa w kulturze 2.1. Proces urynkowienIa kultury. W okresie gospodarki centralnie sterowanej organizatorem instytucjonalnych form kultury i animatorem życia kulturalnego w Polsce było patlstwo, które wzięło na siebie obowiązek finansowania tej sfery. Sytuacja ułegła zmianie, gdy kultura została poddana działaniu mechanizmu rynkowego..

(2) I. Małgorzata. Makówka. Urynkowienie kultury oznacza, że twórcy oraz osoby i instytucje pośredni w obiegu kultury są swoistymi przedsiębiorcami dzialającymi na własne ryzyko ekonomiczne i artystyczne, odbiorcy z aś uczestniczą nie tylko w percepcji oferowanych dóbr kultury, ale także - przez uiszczenie należności w kosztach ich wytworzenia'. Udział wszystkich podmiotów (a więc twórców, pośredników i odbiorców) jest swobodny, natomiast ingerencja państwa zostaje zawężona do promocji pewnych zjawisk i tendencji, do wspierania, dzięki odpowiedniemu systemowi dotacji, dziedzin szczególnie zagrożonych, a pożądanych społecznie. Ograniczenie ingerencji pmlstwa w kulturę oznaczało w praktyce likwidację gwarancji ekonomicznych dla egzystencji licznych instytucji zajmujących się upowszechnianiem kultury. Jeśli w 1989 r. udział wydatków bieżących na kulturę i sztukę w budżecie państwa wyniósl 1,9%, to na początku lat 90. wskaźnik ten znacznie się zmniejszył (tabela l). Od 1992 r. łączne nakłady (a więc bieżące i inwestycyjne) na kulturę i sztukę stanowiły ok . 0,8% ogółu wydatków budżetu państwa. czące. Tabela I. Udział wydatków na i w budżetach gmin (w %). kulturę. i sztukę w bud żecie. Lati!. Budżet p a ństwa. 1989 1990 1991 t992 1993 1994 1995 1996 1997. 1,9Ga ł ,60a 1,01 0,81 0,76 0,75 0,77 0,76 0,82. państwa. Budżety. ... gmin. 3,88 3,72 3,52 3,35 3,34 2,75 2,73. • IV latach 1989-1990 udzial wydatków bieżących na kulturę i sztukę w wydatkach budżetu pań stwa ogólem Źródlo: opracowanie wlasnc na podstawie: Fillallse /985-/990 , GUS, Warszawa 1992, s. 61 ; Kullll/'a wlatacll /994-/996, GUS, Warszawa 1997, s. XXXIV-XXXV; Kul/ura IV /997 r., GUS, Warszawa 1998, s. XXXVI.. W okresie transformacji ustrojowej rolę mecenasa organizującego życie kulturalne na szczeblu podstawowym miały pełnić samorządy terytorialne. Na skutek trudności finansowych organy te z każdym rokiem przeznaczały na potrzeby kultury coraz mniejszą część swych środk6w. Udział wydatków na kulturę i sztukę w budżetach gmin zmniejszył się z 3,9% w 1991 r. do 2,7% w 1997 r. (tabela l). W tej sytuacji coraz większą rolę w finansowaniu działalności kultul Por. M. Golku, Rynek a komercjalizacja kl/llllrirw:] Komercjalizacja w kulturze: szanse i zagrotallia, pod red. S. Golinowskiej, Instytut Kultury, Wnrszawa 1992, s. 49-50..

(3) Aktywność. ku/Wro/na Polaków. IV. I. latach 90.. ralnej zaczęły odgrywać instytucje non-profit (fundacje i stowarzyszenia) oraz prywatni sponsorzy. Fundusze pochodzące z tych źródeł nie zrekompensowały ograniczenia dotacji budżetowych. Deficyt środków spowodował likwidację wiełu instytucji kuł tury oraz zmniejszenie zakresu świadczonych przez nie usług (rys. 1 i 2).. 2 5 0 0 . , - - - - - - - - - - : - - - - - - - - - , 10400 10200 2000. 10000 9800. 1500. 9600 9400. 1000. 9200 9000. 500. 8800 8600 -tt-. Kina (lewa oś) -+- Teatry i instytucje muzyczne (lewa oś) - * - Muzea (lewa oś) - $ - Biblioteki (prawa oś). Rys. \. Liczba instytucji kultury w latach 1980-1997 Zr6clło: opracowanie własne na podstawie: Ku/tura 1992, Rocznik Statystyczny Kultury, GUS, Wnrszawa 1992; KlIltllra IV 1993, GUS, Warszawa 1994; KlIltllra Warszawa 1997; Kultura w 1997 /"., GUS, Warszawa 1998.. IV. llltach 1994-/996, GUS,. Liczba bibliotek zmniejszyła się w łatach 1989-1997 z !O 3 I 3 (3342 w miastach, 6971 na wsi) do 9239 (3047 w miastach, 6183 na wsi), czyli o 10,4%. W 19971'. instytucji tych bylo mniej niż w 1980 l'. W wielu wypadkach biblioteki publiczne zostały wchłonięte przez gminne (miejskie) ośrodki kultury lub połączone z bibliotekami szkołnymi i przestały funkcjonować samodziełnie, natomiast niektóre filie usamodziełniły się prowadząc niezałeżną działalność jako biblioteki o zas ięgu lokalnym. Po rozpadzie centralnego systemu dystrybucji filmów gwałtownie zmniejszyła się liczba kin z 1792 w 1989 r. do 686 w 1997 L, co stanowiło 38,3% stanu początkowego. Ze 192 kinl'Uchomych dzialających w 1989 r. do końca 1997 r. przetrwało 12. Na początku omawianego okresu w miastach funkcjonowało 1240, na wsi zaś 360 kin stałych, z tej liczby w 1997 L W miastach.

(4) I. Małgorzata. Makówka. pozostały 632, na wsi zaś 42 takie placówki. Liczba seansów zmniejszyła się najpierw o 2/3 z 871 tys. w 1989 l'. do 283 tys. w 1993 r., a następnie, mimo dalszej likwidacji wielu kin, wzrosła do 409 tys. w ł 997 1'. Na końcu analizowanego okresu odbyło się więc o pol owę mniej projekcji niż w 1989 l'. Pewien regres w działalności kin wystąpił już w poprzedniej dekadzie, ale zjawisko to znacznie nasiliło się na początku lat 90. Spadkowi liczby kin towarzyszył wzrost liczby teatrów. W ł989 1'.144 pań stwowe teatry i instytucje muzyczne (w tym 65 teatrów dramatycznych) zorganizowały 58 860 przedstawień (w tym teatry dramatyczne 18 572). W 1997 r. 188 teatrów muzycznych działających w sektorze państwowym i prywatnym zorganizowało łącznie 50 704 przedstawienia (w tym teatry dramatyczne 2ł 651), a więc mniej niż pod koniec ubieglej dekady (z wyjątkiem teatrów dramatycznych). W anałizowanym okresie łiczba przedstawi eń ulegała znacznym wahaniom. Najmniej przedstawień odbyło się w 19921'.. 3500. 70000. 3000. 60 000. 2500. 50000. 2000. 40 000. 1500. 30000. 1000. 20000. 500. 10 000. o. 1980 1982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996 - - - Seanse kinowe w tys , (lewa oś) -+- Wystawy zorganizowane przez muzea (lewa oś). o. - . - Przedstawienia teatralne i koncerty (prawa oś). Rys. 2. Dzialalność wybranych instytucji kultury w lalach 1980-1997 Źródło: jak do rys. 1.. Instytucjami, które najsłabiej odczuły skutki przemian gospodarczych są muzea. Zwiększyła się zarówno ich liczba (z 551 w 1989 l'. do 608 w 1997 r.), jak i łiczba zorganizowanych przez nie wystaw (z 2400 w 1989 l'. do 3203 w 1997 r.) . Ta wzrostowa tendencja utrzymuje się już od lat 80..

(5) Aktywność. I. ku/tura/na Polaków w latach 90.. W latach 90. nastąpił dynamiczny rozwój środków masowego przekazu. Transformacja ustrojowa przerwala monopol państwowych rozgłośni radiowych i państwowych ośrodków telewizyjnych na rozpowszechnianie programów. W 1997 r. swe programy na podstawie przyznanych koncesji nadawało 156 prywatnych rozgłośni radiowych i 13 ośrodków telewizyjnych'. Dynamicznie rozwijały się także sieci telewizji kablowej. Ograniczona została produkcja książek i broszur. Ogólny naklad gazet i czasopism jedynie w latach 1994-1995 był wyższy niż w 1989 r. (rys. 3).. 500,---------------------------------, 400 300 200 100 oL-~~~~. ---+-. __~~~~~~+_~_+_+. 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500. o. Nakład książek Nakład. i broszur w mln egz. (lewa oś) gazet i czasopism w mln egz. (prawa oś). Rys. 3. Produkcja wydawnicza w latach 1980-1997 Żródło: jak do rys. I. Procesom urynkowienia towarzyszył wzrost cen dóbr i usług kultury. W okresie poprzedzającym przekształcenia ustrojowe polskie instytucje kultury, opierając się na dochodach z budżetu państwa, prowadziły darmową lub częściowo odpłatną działalność. System dotacji zapewnial im byt materialny i uniezależniał od osiąganych wyników ekonomicznych. Ceny byly stosunkowo niskie, ponieważ nie odzwierciedlały kosztów wytworzenia dóbr materialnych ani świadczenia usług. Dzialo się tak na skutek traktowania dóbr kultury jako dóbr publicznych, czyli takich, które muszą być finansowane ze środków publicznych uzyskiwanych w procesie redystrybucji dochodów. Ograniczenie dotacji budżetowych sprawiło, że wiele dóbr kultury stalo się dobrami prywatnymi, finansowanymi z prywatnych środków nabywcy. Dla konsumenta 'Ku/tum IV latacII 1994-1996, GUS, Warszawa. ł997,. s. LVIl..

(6) I. Małgorzata. oznaczało to ponoszenie coraz wyższych płacenie coraz wyższych cen (tabela 2).. Makówka. kosztów uczestnictwa w kulturze,. Tabela 2. Dynamika cen wybranych towarów i usług konsumpcyjnych w latach 1990-1997 1990. 1991. Wyszczególnienie. Towaly i usługi kansumpcyjne, w tym: attykuly użylku kul-. 1992 1 1993. 1994 11995. 1996. 1997. 1997 1989 = 100. Rok pop!'?c"ni = 1.00 658,8 170,3. 143,0. 135,3. 132,2. 127,8. 119,9. 114,9. 5260,1. 712,5 159,9. 129,4. 136,2. 132,8. 129,5. 117,7. 112,3. 4564,3 9813,5. tLlralncgo. w tym: wydawnictwa. 936,4 178 ,8. 155,1. 146,8. 136,4. 132,5. 121 ,9. 116,9. bilety do kin, teatrów, muzeów,. 672,0 295,7. 187,2. 129,4. 126,8. 125,7. 12 1,3. lJ8,3 11014,1. 1206,0 263,2. 177 ,0. 126,0. 125,0. 128,9. 120,7. 120,0 16522 ,2. abonament radiowy. i telewizyjny Żródlo: opracowanie własne na podstawie: Rocznik. Statyslyczny 1996. GUS, Warszawa 1996, s. 321-323 Oraz Rocznik Slatystyczny 1998, GUS, Wars?awa 1998, s. 314-316.. Najintensywniejsze zwiększenie cen dóbr i uslug kultury nastąpiło w 1990 r. W porównaniu z rokiem poprzednim blisko 7-krotnie wzrosły ceny biletów do kin, teatrów i muzeów, ponad 7-krotnie - ceny artykułów użytku kulturalnego (w tym ponad 9-krotnie - ceny wydawnictw) i aż 12-krotnie - abonament radiowy i telewizyjny. Tendencja wzrostowa utrzymała się do 1997 r., ale z każ dym rokiem słabła. Przez dwa ostatnie łata analizowanego okresu ceny usług kulturalnych oraz produkcji wydawniczej zmienialy się w tempie 20% rocznie. Warto zaznaczyć, że w niektórych latach ceny dóbr i uslug kultury wzrastały szybCiej niż ceny towarów i usług konsumpcyjnych ogółem. Dobra i usługi kultury stały się rełatywnie droższe w stosunku do innych towarów i uslug, a w konsekwencji popyt na nie zaczął się zmniejszać. W tej sytuacji instytucje zajmujące się upowszechnianiem kultury podjęły próby znalezienia nowych metod zaistnienia na rynku kultury. Zaczęły rozwijać nowe formy dzialania, w tym prowadzenie dzialalności gospodarczej. W celu przyciągnięcia klienta zmuszone były do podejmowania różnych działań marketingowych. Urynkowieniu kultury towarzyszyła komercjalizacja niektórych jej dziedzin. Uzależnienie instytucji kultury od ich dochodów doprowadziło do rozwoju usług preferowanych przez odbiorców, a zaniku łub słabego rozwoju dziedzin społecznie pożądanych, ograniczenia ofert reprezentujących często wysoki poziom artystyczny, ale spotykających się z niewielkim zainteresowaniem ludności..

(7) kulturalIla Polaków w latach 90.. 2.2. Sytuacia materialna. społeczeństwa. Istnienie dóbr kultury i upowszechniających je instytucji nie wystarczy, aby czlowiek mógł realizować określone formy aktywności. Musi jeszcze dysponować odpowiednimi środkami finansowymi. Ludzie zaspokajają swoje potrzeby w ramach gospodarstwa domowego, toteż od wysokości dochodów gospodarstwa domowego zależy, które potrzeby jego członków zostaną zaspokojone. W 1990 l'. nastąpił gwałtowny spadek dochodów realnych na I osobę we wszystkich typach gospodarstw domowych (tabela 3). Był to efekt wysokiej inflacji. Ceny towarów i usług konsumpcyjnych w porównaniu z 1989 r. wzrosły blisko 7-krotnie. W latach 1990-1992 dochody realne gospodarstw pracowniczych, pracowniczo-rolniczych i rolniczych utrzymywały się na niskim poziomie. Zjawisko to zostalo zahamowane w latach następnych, gdy zaczęły rosnąć dochody pracowników najemnych, osób pracujących na własny rachunek oraz gospodarstw powiązanych z rolnictwem. Tabela 3 . Dynamika przecięlnych w gospodarstwach domowych Wyszczególnienie Gospodarstwa pracowników Gospodarstwa pracowników użytkujących gospodarstwo. miesięcznych. dochodów realnych na l. osobę. 1991. 1992 1993' 1994 1995. 100,0 74,1. 75,1. 76,5. 100,0 100,4 100,6 110,1 117,5. 100,0 70,7. 65,4. 64,9. 100,0 102,1 108,0 110,5 119,8. 100,0 62,0. 52,3. 53,2. 1989 1990. 1996 1997. rolne. Gospodarstwa rolników Gospodarstwa pracujących na własny rachunek Oospodarstwa emerytów i rencistów Gospodarstwa utrzymujących się. z nieznrobkowych. •. . . .. 100,0 83,9. 93,9. 87,0. . . . .. 100,0. 99,8 108,5 109,2 122,7. 100,0 103,7 105,8 111,6 123,2 100,0. 99,5 101,2 106,7 114,2. 100,0. 99,5. 95,4 102,2 103,2. źródeł. , IV 1993 r. GUS wprowadził kategorię dochodów rozporlądzalnych, które nie mogą być porównywane z wcześniejszą kategorią dochodów. dlatego do obliczenia dynamiki dochodów reahl)'ch w latach 1994-1997 za podstawę przyjęto 1993 r. Źródlo: oprncowrmie własne na podstawie: Rocznik Statystyczny 1990, GUS, Warszawa, s. 205; Rocznik Statystyczny 1992, GUS, Warszawa 1992, s. 215; Rocznik Statystyczny 1993, GUS, Warszawa 1993, s. 228; Rocznik Statystyczny 1995, GUS, Warszawa 1995, s.17I-I72 i 191; Rocznik Statystyczny 1997, GUS, Warszawa 1997, s. 179-180 oraz Rocznik Statystyczny 1998, GUS, Warszawa 1998, s. 175-176 i 188.. Spadek dochodów realnych spowodował zmiany w strukturze wydatków, Gospodarstwa domowe zmuszone były zredukować ilość środków przeznaczanych na mniej pilne cele. W rezultacie wydatki na dobra i usługi kultury służące zaspokojeniu potrzeb wyższego rzędu stanowiły niewielki odsetek.

(8) I. Małgorzata. Makówka. ogółu wydatkowanych kwot (3 ,3% w 1993 r.). Chociaż w latach 1994-1997 dochody rea łne ludności wzrosły, ud ział wydatków na kuł turę w wydatkach gospodarstw domowych zmni ejszył się z 3,3% do 3,2% (tabela 4). Wystąpiło znaczne zróżnicow anie w poszczególnych grupach społeczno- ekonomicznych ludn ości . Najwi ększą część swych środków przeznaczały na ten cel gospodarstwa pracowników (wydatki na kulturę stanow ił y w 1993 r. 3,9%, natomiast w 1997 r. 3,8% ogólu wydatków), najmni ejszą - gospodarstwa rolników (udział wydatków na kulturę w lącznych wydatkach tych gospodarstw był o połowę mniejszy i wyniósl1.8% w 1993 l'. oraz 1.7% w 1997 r.).. Tabela 4. Przeciętn e mi es i ęczne wydatki na kulturę na I domowych w latach 1993-1 997 Wyszczególnienie Gospodarstwa. ogó łem. Gospodarstwa pracowników Gospodarstwa pracowników u ży tkujących gospodars two. 1993. 1994. osobę. 1995. w gospodarstwach 1996. 1997. w% wzl w% wzl w%. wz1 w% wzl w%. wzł. 5,65 3,3 6,5 1 3,9 3,08 2,2. 8,86 3,2 11 ,24 3,2 13,7 1 3,2 9,95 3,6 13,70 3,8 16,32 3,8 5,97 2,7 6,40 2,2 8,22 2,3. 7,22 3,3 8,02 3,7 4,01 2,2. rolne. Gospodarstwa rolników Gospodarstwa pracujących na. 2,66 7,69. 1,8 3,90 2,1 4,66 2,0 6,36 2,1 5,88 1,7 3,6 11,55 4, 1 12,25 3,4 15,7 1 3,5 18,86 3,5. winsny rachunek. Gospodarstwa emerytów. 5,93 3,1. 7,50 3,1. 9,28 3,0 11,54 3,0 14,03 3,0. 3,5. 4,06 3,0. 4,77 2,9. i rencistów Gospodars twa się. ŹródŁo:. IiIra. utrzymującyc h. 3,75. 5,70 2,8. 6,49 2,6. z niezarobkowych żr6dc l IV. opracowanie wł asne na podstawie: KI/ltura w 1993 r., GUS, Warszawa 1994, s. 18; Ku/latach 1994-1996 r .. GUS, Warszawa 1997, s. XXXVI, Kllltura II' 1997 r., GUS, War-. szawa 1998, s. XXXV1- XXXV ll . Przeciętne miesięczne wydatki na zakup dóbr i u s ług kultury na l osobę w gospodarstwach domowych wzrastały, Istniało zróżn icowanie, jeśli chodzi o wysokość tych wydatków w poszczególnych typach gospodarstw domowych. Najwyższe kwoty na kulturę przeznaczał y osoby pracujące na własny rachunek, co w iązało się z ich wyższymi dochodami, ni ższe - osoby utrzymujące s i ę z pracy najemnej oraz e meryci i renciści. Niskie dochody osób utrzymuj(}cych się z niezarobkowych źródeł oraz rolników i pracowników użytkujących gospodarstwo rolne sprawiły, że osoby te wydawały na zaspokojenie potrzeb kulturalnych znacznie mniej niż członkowie pozostałych gospodarstw , Wśród wydatków na kułturę najwi ększy odsetek stan owiły wydatki na zakup gazet i czasopism (ok. 19%), przy czym wskaźn ik ten ulegał zmniejszeniu (rys. 4). Drugim ważnym wydatkiem byly opłaty za abonament radiowy i telewi-.

(9) Aktywność. I. kulturalna Polaków w la/ad. 90.. zyjny. Ich udział w ogólnych wydatkach na kuł turę w latach 1993-1996 wahal się w granicach 18%, następnie zmalal do 14,5%. Na zakup sprzętu audiowizualnego gospodarstwa wydaly ok. 14-1 9% środków przeznaczonych na kulturę, przy czym najwyższe byly wydatki na zakup odbiorników telewizyjnych . Zakupy książek i innych wydawnictw (nie będących podręcznikami do nauki) pochlonęły ok. 6-8% środków. Opłaty za wstęp do instytucji artystycznych oraz na imprezy kulturalne i rozrywkowe stanowily ok. 5% wydatków na kulturę. Udzial opIat za telewizję kablową wzrósł z 1,9% w 1993 r. do 6,1 % w 1997 r.. 1993. 1994. 1995. 1996. 1997. • Pozosta łe wydatki na kulturę • Opiaty za telewizj~ kablową II Opiaty za abonament radiowy i telewizyjny aJ Zakup sprzętu audiowiz.ualnego lEI Opiaty za wstęp do instytucji kultury ITJ. Ksiflżki. i inne wydawnictwa nic będące. podręcznikami. szkolnymi. D Gazety i czasopisma. Rys. 4. Struktura wydatków na domowym (w %) Żródto:. kulturę, przypadających. na l. osobę. w gospodarstwie. jak do rys. l .. Paradoksalnie pomimo niewielkiego udzialu wydatków na kulturę w rozchodach Polaków oraz wzrostu cen artykułów użytku kulturalnego w ciągu ostatnich lat zwiększylo się wyposażenie gospodarstw domowych w sprzęt audiowizualny (rys. 5). W ł997 1'. prawie kaźde gospodarstwo posiadało.

(10) I. Małgorza ta. Makówka. odbiornik telewizyjny (w tym 92,3% gospodarstw domowych - odbiornik z ekranem do odbioru w kolorze), 2/3 gospodarstw domowych - odbiornik radiofoniczny, co drugie gospodarstwo - radiomagnetofon, magnetowid, co trzecie - urządzenie do odbioru telewizji satelitarnej, co piąte - zestaw do odbioru, rejestracji i odtwarzania dźwięku (wieżę), co dwunaste - odtwarzacz plyt kompaktowych . Dzięki bogatej ofercie rynkowej coraz części ej zastępo wano artykuly u żytku kulturalnego o niskim standardzie przedmiotami nowoczesnymi, bardziej funkcjonalnymi i lepszej jakości.. 100. 80 60 %. 40 20. o. U ~" e H. !<] ~. ~ o. ~.g. ~~ Eu E'~ ",,E. O ,g. ~. C. ,E. .9 ~ gj, "E. .2. '"'l<. ~co. . ::;:. '2 '4)'. ~B. '8'iJ. ~~. ~. llJ 1993. o~. .... 'N'. l~ ""Ol. ~. '8"". 0",la ~.-. 'l~.~. ~. "''8 s·-. ".-. i[. ~",. ,ou. N". Co'"'. u o. n. ~ E '" o. o'". ~. 'ił'. III 1997. Rys . 5. Gospodarstwa osób posiadajqcych wybrany Żródło: opracowanie wlasnc nn podstawie: Kulrllra tllra IV /997 r., GUS, Warszawa 1998. s. XXXIX.. sprzęt. audiowizualny (w %). w 1993 r,. GUS, Warszawa 1994 , s. 37; Ku/-. Wzrost wyposażenia gospodarstw domowych w nowoczesny sprzęt audiowizualn y sprzyja domowym formom aktywności kulturalnej i ograniczaniu kontaktu z tradycyjnymi nośnikam i przekazu kulturalnego , jakimi są m.in. kina, teatry , muzea. Taka forma uczestnictwa w kulturze pozwala zaoszczędzić.

(11) AktywItość. kll/tllra/,," Polaków w latach 90.. I. czas. Ten fakt ma duże znaczenie, gdyż, jak wskazują wyniki współczesnych badań, czas wolny jest coraz częściej wykorzystywany na zdobywanie dodatkowych dochodów'. Osoby pracujące w godzinach nadliczbowych korzystają z coraz większej liczby dóbr w coraz krótszym czasie. Preferują więc mniej czasochłonne formy aktywności kulturalnej: oglądają spektakl teatralny lub film na wideo, sluchają muzyki podczas wykonywania innych czynności.. 3.. Aktywność. kulturalna w. świetle. wybranych mierników. 3.1. Czytelnictwo Jedną z najbardziej powszechnych i podstawowych form aktywności kulturalnej jest czytelnictwo. Do jego scharakteryzowania posłużą następujące mierniki: naklad (ze względu na brak informacji o wielkości sprzedaży) książek i broszur na l mieszkańca; naklad wydawnictw periodycznych na l mieszkańca; liczba czytelników bibliotek publicznych na 100 mieszkm\ców; wypożyczenia na 100 mieszkaóców (rys. 6). Dwa pierwsze wskaźniki kształtowaly się następująco: naklad książek i broszur na 1 mieszkai\ca zmniejszył się z 4,6 egz. w 1989 l'. do 2,6 egz. w 1994 r., w następnych latach wahał się od 3 do 2.1 egz., nakład wydawnictw periodycznych na I mieszk3l1ca wzrósł z 54 egz. w 1990 r. aż do 83 egz. w 1995 r. , następnie spadł i w 1997 r. wyniósł 70 egz. Ukazanie się na rynku książki czy gazety nie oznacza jeszcze, że zostanie ona zakupiona, jednak o znaczeniu tej formy aktywności kulturalnej, jaką jest czytelnictwo, świadczy fakt, że w ciągu ostatnich lat wydatki gospodarstw domowych na gazety, czasopisma, książki i inne wydawnictwa (nie będące podręcz nikami do nauki) stanowiły ok. 1/4 ogólu wydatków na kulturę. W sytuacji , gdy ceny wydawnictw wyraźnie wzrosly, coraz większą rolę w upowszechnianiu czytelnictwa powinny pełnić biblioteki. Najbardziej powszechna i najlepiej zorganizowana jest sieć bibliotek publicznych, chociaż ograniczenie dotacji budżetowych spodowało likwidację wielu placówek. Zamykanie bibliotek sprawiło, że liczba zarejestrowanych czytelników na 100 mieszkańców zmalała z 20,4 w 1989 r. do 17,2 w 1992 r. W następnych latach, przy stale zmniejszającej się sieci bibliotek publicznych, nastąpil wzrost aktywności czytelniczej społeczeństwa. W 1997 l'. wskaźnik liczby zurejestrowanych czytelników nu 100 mieszkmlców wyniósł J 8,7, a zatem był niższy niż w łatach 80. Zmieniała się także liczba wypożyczell na 100 mieszkańców. Najpierw zmniejszyła się z 408 w 1989 1'. do 371 w J 991 L, potem wzrosła znowu do 408 w 1995 r., aby następnie obniżyć się do 398 w 1997 r. Spadek wypoży-. 3 POl', S. Golinowska, Pmls(wo (l rył/ak HI kulturze. Przesłanki Ilatury teo/'etycznej w kulturze: szanse j zagrożenia, poll red. S. Golinowskicj, Instytut Kultury.. [w:] Komercjalizacja. Warszawa 1992..

(12) I. Małgorzata. Makówka. 25,-------------------------------------------,450 20. 400. . . . . ....-+-+-._.-.0----..----...._,--...---+----<•..---. .•. ~'ł-~;. 350 300. 15. 250 200. 10. 150. 5. :----:--~r---!. : :. :. :~.~. 100. 50. 0+-+-+-+-+-4-4-~~~_+_+_+_+_4~~~~. O. ___ Nakład książek i broszur na 1 mieszkańca w egz. (lewa oś) -+- Czytelnicy bibliotek publicznych na 100 mieszkańców (lewa oś) - * - Nakład gazet i czasopism IUI l mieszkańca (prawa oś) --.- Wypożyczenia na 100 mieszkańców w woluminach (prawa oś). Rys. 6. Wybrane mierniki czytelnictwa Żródlo: jak do rys. I.. czeń na 100 mieszkańców przy wzroście jącej intensywności czytelnictwa.. liczby czytelników. świadczy. o male-. 3.2. Frekwencja w wybranych Instytucjach kultury Początkowo wystąpił spadek zainteresowania społeczeństwa działalnością muzeów, chociaż instytucje te organizowały coraz więcej wystaw. Liczba zwiedzających na 100 mieszkańców obniżyła się z 62 w 1989 l'. do 37 w 1992 r. Potem nastąpi! wzrost udziału ludności w tej formie upowszechniania kultury i w 1997 r. frekwencja w muzeach wyniosła 46 osób zwiedzających na 100 mieszkańców (rys. 7). Drastyczne ograniczenie oferty kinowej na początku lat 90. spowodowało zmniejszenie wskaźnika liczby widzów na 100 mieszkmlców z 183,3 w 1989 l'. do 34,6 w 1992 l'. Późniejszy wzrost aktywności kin, wzbogacenie oferty o zagraniczne filmy wyświetlane wkrótce po ich premierach sprawiły, że frekwencja zaczęła wzrastać i w 1997 l'. wyniosła 63 widzów na 100 mieszkań ców, ale i tak była niższa o 2/3 niż w 1989 r..

(13) kulturalna Polaków w latach 90. Chociaż od 1993 1'. liczba widzów wzrasta, trzeba pamiętać, że kino ma bardzo poważnego konkurenta, którym jest telewizja (publiczna, prywatna, satelitama i kablowa). Ponadto coraz więcej osób posiadających magnetowidy korzysta z dynamicznie rozwijającej się sieci wypożyczalni wideokaset. Wszystko to sprawia, że tradycyjne kino instytucjonalne ustępuje miejsca "kinu domowemu".. 400,-------------------------------, 350 300 250 200. 150 100 50 t~t-..f..ł=t=-:::=;~;=;:::~:1:!=:=:~ 0~~~_4_+_+~~4_+_~~_4_+_+~~. 1980 1982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996. --+- Frekwencja w kinach na 100 mieszkańców - - - Frekwencja w teatrach i instytucjach muzycznych na 100 mieszkańców ~ Frekwencja w muzeach na 100 mieszkańców. Rys. 7. Frekwencja w wybranych instytucjach kultury Źródlo:. jak do rys. 1.. Frekwencja w teatrach i instytucjach muzycznych obniżyła się o 1/3 z 41 widzów na 100 mieszkm\ców w 1989 r. do 26 w 1992 r. W następnych latach kształtowała się na poziomie 26-27 widzów na 100 mieszkańców. Zmalała także liczba widzów przypadających na l przedstawienie z 263 w 1989 r. do 208 w 1997 1'. Powodem niskiej frekwencji, oprócz wzrostu cen biletów wstępu i ograniczenia podaży, było także znaczne oddalenie tych instytucji od miejsca zamieszkania potencjalnych widzów. Wszystkie profesjonalne teatry, opeły, operetki, filharmonie oraz orkiestry symfoniczne i kameralne miały swoje siedziby głównie w miastach wojewódzkich. 1/3 województw była pozbawiona stałych zawodowych teatrów, instytucji muzycznych i rozrywkowych'. Należy także pamiętać, że teatr jest instytucją elitarną, od widza wymaga znacznego wysiłku 'KI/ltl/ra w 19971'" GUS, Warszawa 1998, s. LIX..

(14) I. Małgorzata. Makówka. intelektualnego oraz posiadania pewnych kompetencji kulturalnych, czyli zasobu wiedzy niezbędnej do trafnego interpretowania dzieł kultury, toteż również w przeszłości nie cieszył się zbyt dużym zainteresowaniem społeczeństwa. Przytoczone dane liczbowe świadczą o znacznym zmniejszeniu aktywności kulturalnej Polaków na początku lat 90. Powodem tego zjawiska było ograniczenie podaży dóbr i usług kultury, wzrost ich cen oraz pogorszenie sytuacji dochodowej ludności. Jak wynika z badań GUS" w listopadzie 1996 l'. ze względów finansowych z odwiedzenia muzeum lub wystawy musiało zrezygnować 21,8%, z obejrzenia filmu w kinie 26,2%, z uczestnictwa w spektaklach teatralnych i koncertach 27,1 % gospodarstw domowych. Brak pieniędzy sprawi!, że 23,6% gospodarstw domowych nie kupowało (lub nie wypożyczało odpłatnie) gazet, 27% kaset wideo, 33,5% nagranych kaset magnetofonowych lub płyt kompaktowych, a 38,5% tygodników. Najdotkliwiej trudności finansowe w zaspokajaniu potrzeb kulturalnych odczuwały gospodarstwa osób utrzymujących się z niezarobkowych źródeł, najsłabiej - gospodarstwa pracujących na własny rachunek. Wzrost kosztów uczestnictwa w kulturze sprawił, że dla wielu mieszkm\ców naszego kraju jedyną formą aktywności kulturalnej było oglądanie telewizji. Już w 1990 l'. badania uczestnictwa w kulturze wykazały, że dla blisko 20% Polaków w wieku 15 lat i powyżej telewizja częściowo lub całkowicie może zastępować większość form aktywności kulturalnej: czytelnictwo, chodzenie do teatru, kina, na imprezy muzyczne i rozrywkowe 6 • Zmalała wprawdzie liczba abonentów telewizyjnych na 1000 mieszkm\ców z 264 w 1989 r. do 240 w 1997 r., ale był to raczej skutek wyrejestrowywania odbiorników z powodu wzrostu opłat za ich użytkowanie. Zmniejszenie liczby osób płacących abonament nie oznaczało ograniczenia liczby użytkowników, o czym świadczy wzrost wyposażenia gospodarstw domowych w sprzęt audiowizualny.. 4. Podsumowanie Reasumując, w rozwoju aktywności kulturalnej społeczeństwa polskiego w latach 90. można wyróżnić dwa okresy. W pierwszym, obejmującym lata 1990-1992, nastąpi! głęboki regres zachowań związanych z uczęszczaniem do lokalnych instytucji kultury, takich jak: kino, teatr czy muzeum. Proces wycofywania się społeczeIlstwa z partycypacji w odbiorze treści kultury przekazywanych przez wyżej wymienione placówki był wynikiem zmniejszania się zarówno potrzeb kulturalnych, jak i możliwości zaspokajania tych potrzeb. Zmniejszyła się oferta kulturalna, wzrosły ceny, zmalały możliwości finansowe ludności.. 5 Warunki życia gospodarstw domowych IV lalach 1995 i 1996. Stan zagrożenia, perspektywy, GUS, Warszawa 1997, s. 181 i 184. 6 Zróżnicowanie warunków życia ludności IV Polsce IV 1997 r" GUS, Departament Warunków Życia, Warszawa 1998, s. 182..

(15) kulturalIla Polaków w latach 90.. Wzrost ograniczeń materialnych w korzystaniu z instytucji kultury, wynikający ze spadku stopy życiowej, doprowadzi! do pru'adoksalnej sytuacji, w której osoby chcące realizować określone zachowania, musialy z nich zrezygnować, z kolei osoby, które mogły sobie na nie pozwolić, nie były nimi w ogóle zainteresowane. Od 1993 r. następuje powolny wzrost uczestnictwa w kulturze. Dzieje się tak dzięki wzbogaceniu oferty kulturalnej przez niektóre instytucje. Jednak w 1997 r. konsumpcja kulturalna nie osiągnęla poziomu z 1989 r., ponieważ zarówno podaż usług kulturalnych ,jak też dochody realne ludności były znacznie niższe niż w 1989 r. Dodatkowo wzrost wyposażenia gospodarstw domowych w nowoczesny sprzęt audiowizualny sprzyjal domowym formom uczestnictwa w kulturze. Literatura Bywalec C., Poziom życia spoleczelistwa polskiego 110 tle procesów IralIsformacji go.\'po· darczej (/989-/993), Seria: Procesy Inmsformacji w Polsce , INE PAN, Warszawa 1995. Fillallse 1985-1990, GUS, Warszawa 1992. Golinowska S Palis/wo (I rynek Ul kulwrze . Przes/a"ki IIlIwry teoretycznej [w:] Komer· 'I. cjaUzacja w kulwrze: szanse i zagrożenia, pod red. S. Golinowskiej,lnstytul Kultury, Warszawa 1992.. GoIka M" Rynek CI komercjalizacja kultury [w:] KomenYlllizacja 1\1 kultlIrze: szallse i zagra· żellia , pod red. S. Golikowskiej, Warszawa 1992. K/fltura 1\1 1993 r, Informacje i opracowania statystyczne, GUS, Warszawa 1994. Kltltura \V latach 1994-1996. Informacje i opracowallia slatystycZ1le, GUS, Warszawa 1997. Kullllra IV 1997 r.lnformacje i opracowania statystyczne, GUS, Warszawa 1998. Kul/lira IV /992 r" Rocznik Slalystyczny Kultury, GUS, Warszawa 1992. Warttllki życia gospodarstw domowych wlatacll 1995 i 1996. Stan, zagrożenia, perspektywy, GUS, Warszawa 1997. Zróżnicowanie warulIków życia ll/dllmki IV Polsce w 1997 r., Departament Warunków Życia, GUS, Warszawa 1998, Cultural Activity ol Poles in the 1990s In the paper cultural activity af Poles against the background of cconomic transfol'matioll. is analysed. For the characterization of Ihe parlicipalion in culturc Ihe following meaSures have been used: I) size of the e<lition of books nnd booklels per inhabilnnl, 2) size of Ihe cdition of newspapers and magazines per inhabitant, 3) Ilumber af readers in publie libraries per 100 inhabitants, 4) attendance at eincmas per 100 illhabitants, 5) altendance at theatres and musie institlltions per 100 inhabitants, 6) attcndance at museU111S pel' 100 inhabitants, 7) Illcmber af TV subseribers per 1000 inhabitants. As a result af the earricd out analysis, in Ihe development of the cultural aelivity or the Polish sociely lwo period s have been diSlinguished. The first period, covering Ihe years 1990-1992, is characterized by deep regression of people's behaviour cannected with visiting variaus cultural institutions, such as cinemas, theatres, musie institutions, 1l111seums. In thc sceond period, starting from 1993, a slaw increase in the cultural activity of Poles is abservcd..

(16)