Halina Pietras
Kontrola cen w wybranych krajach
socjalistycznych : Czechosłowacja,
Niemiecka Republika
Demokratyczna, Węgry, Jugosławia,
Związek Radziecki
Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 23, 169-188
A N N A L E S
U N I V E R S I T A T I S M A R I A E С U R I E - S К Ł O D O W S К A L U B L I N — P O L O N I A
VOL. X X III, 12 SECTIO H 1989
K a t e d r a E k o n o m i i P o l i t y c z n e j W y d z ia ł u E k o n o m i c z n e g o U M C S
H a l i n a P I E T R A S
Kontrola cen w wybranych krajach socjalistycznych * (Czechosłowacja, Niemiecka Republika Demokratyczna,
Węgry, Jugosławia, Związek Radziecki)
К онтроль над ценам и в некоторы х социалистических сранах (ЧССР, ГДР, В Н Р, СФРЮ, СССР)
T h e P rice C ontrol in S elected S o cia list C ountries (C zechoslovakia, the Germ an D em ocratic R epublic, H ungary, Y ugoslavia, U SSR )
W k raja ch socjalistycznych w prow adza się sukcesyw nie zm iany k re ow ania cen, dostosow ując je do w arunków gospodarow ania. W NRD np. n a w ró t do centralizacji spowodow any został w ystąpieniem szeregu n ie korzystnych zjaw isk w funkcjonow aniu gospodarki narodow ej. Na W ę grzech natom iast, mimo przejściow ych trudności w połowie la t siedem dziesiątych, u trzym ano p rzy ję te k ieru n k i zmian system ow ych. Specyficzną cechą w zakresie funkcjonow ania gospodarki Jugosłow iańskiej jest pro klam ow ana sam odzielność pracow nicza — samodzielność przedsiębiorstw z przew agą pośrednich m etod kierow ania działalnością jednostek go spodarczych przez organy centralne. W NRD i CSRS, a zwłaszcza w ZSRR, dom inują ceny stałe ustalone przez cen traln e organy ad m in i stra c ji państw ow ej. W Czechosłowacji w porów naniu z innym i krajam i zauw aża się szeroko zakrojony i rozbudow any system kontroli cen.
W w ym ienionych k rajach osiągnięty poziom rozw oju gospodarczego narzuca konieczność przekazania upraw nień cenotw órczych organom państw ow ym i jednostkom gospodarczym. W zw iązku z tym kontrola cen staje się jedn ym z in stru m en tó w kształtow ania system u i polityki cen.
* W edług stanu norm atyw n ego na dzień 1 01 1980 r.
Podstaw ow ą form ą pow szechnie stosow aną jest k ontrola insty tu cjo naln a i społeczna. Poniew aż rozw iązania w zakresie k o n tro li cen na W ęgrzech i w Jugosław ii m ogą być naszym zdaniem przyjm ow ane jako a ltern aty w a rozw oju system u cen w naszym k ra ju , w ydaje się celowe szersze za p rezentow anie dotychczasow ych dośw iadczeń tych krajów .
K ontrola cen w Czechosłowacji je st jedn y m z w ażniejszych in s tru m entów w system ie u stalan ia i stosow ania cen. Służy rów nież ra c jo nalizacji system u cen. Z akres up raw n ienia organów kontroli cen za w ie ra ją ak ty n o rm a ty w n e i zarządzenia w ydaw ane przez odpowiednie o rg an y ad m in istracji państw ow ej.
K ontrolę cen w ram ach czechosłow ackich organów cenowych sp ra w u je D ep a rta m e n t K on troli w F e d eraln y m Urzędzie Cen, zajm ujący się w yłącznie spraw am i m etodologii, planow ania i koordynacji kontroli w sk ali ogólnokrajow ej oraz Czeski i Słowacki U rząd Cen, któ rym pod legają teren ow e oddziały kontroli c e n .1
G łów ne k ieru n k i i tem a ty k a k o ntroli cen w y n ik ają z zadań system u u stalan ia i stosow ania cen. P odlegają one spraw dzaniu p raw idłow ości:2 — funkcjonow ania cen zbytu oraz k alk u lacji kosztów przedkładanych w celu zatw ierdzenia cen,
— u stalan ia cen w try b ie zdecentralizow anym ,
— u stalan ie cen detalicznych i zbytu w im porcie w yliczanych przez jed no stk i h an d lu zagranicznego,
— stosow ania cen w in w estycjach i budow nictw ie, — u stalania i stosow ania cen usług.
K ontrola cen polega na spraw dzaniu praw idłow ości kalkulow ania i w yliczania cen. J e s t wobec tego kontrolą form alno-praw ną, gdyż w system ie cen dom inują ceny u stalan e centralnie. Czechosłowacki sy stem cen c h a ra k te ry z u je bowiem m ały zakres decentralizacji decyzji cenowych. C eny ustalone są głów nie m etodą kosztow ą. Stosow ana jest zasada, że cen y arty k u łó w nowości (głównie obuw ia i w yrobów te k sty l nych) mogą być wyższe od cen w ynik ających z k alk u lacji m aksym alnie o 30% . U rząd Cen określa wysokość staw ek zysku i n a rz u ty kosztów pośrednich.
W ażne m iejsce w k o ntroli cen Czeskiego i Słowackiego U rzędu Cen zajm uje tzw. kon trola p rew en cy jn a, polegająca na spraw dzaniu wniosków cenow ych (projektów cenników ) przed zatw ierdzeniem ceny. Jeżeli istn ieje zasadność skontrolow ania wniosków, a a p a ra t k ontroli nie zdąży
1 A. W o j t y r a : O rg a n iz a cja i f u n k c j o n o w a n i e k o n tr o li cen w C zechosłowacji. M ateriały In fo rm a cy jn e PKC , 1979, 9.
K ontrola cen w w yb ran ych krajach socjalistycznych.., 171
przeprow adzić badań w ciągu 30 dni — u stalana je s t wówczas cena tym czasow a na 3 m iesiące, k tórą następnie koryguje się i zatw ierdza.
K ontrola prew en cy jn a odegrała dużą rolę przy przeprow adzaniu re form y cen zbytu w przem yśle i budownictwie. P od jęte działania na etapie przebudow y cen zbytu w yelim inow ały szereg błędów w przygo tow anych przez jednostki gospodarcze propozycjach now ych cen zbytu przed ich zatw ierdzeniem i w prow adzeniem do p rak ty k i g o spod arczej.3 W Czechosłowacji szerokie zastosowanie m ają ceny nowości. Głów nym zadaniem cen nowości jest stym ulow anie w ytw órców do popraw y jakości i nowoczesności wyrobów.4 Ceny nowości stym ulujące produ cen tów poprzez zysk prew encyjny do w ytw arzania w yrobów o wyższych p a ra m etrac h użytkow ych mogą posiadać a rty k u ły zakw alifikow ane ogól nie do trzech grup, tj.: „technicznie postępow ych”, a rty k u łó w oznaczo nych znakiem jakości i nowości rynkow ych. K lasyfikację arty k u łó w do gru py wyrobów „technicznie postępow ych” określa się na szczeblu r e sortu (M inisterstw o N auki i Techniki). W grupie tej mogą znajdow ać się środki produkcji i a rty k u ły konsum pcyjne trw ałego użytku (w yroby przem ysłu m aszynowego, chemicznego). Czas obowiązywania podwyższo nych cen artyk ułó w „technicznie postępow ych” wynosi dla środków pro dukcji 3 lata i środków konsum pcji — 2 lata. Ceny z b y tu dla tych w y robów ustalane są na podstaw ie kalkulacji kosztów oraz średniego w b ran ż y narzu tu ak u m ulacji (cena podstawowa) i dodatkow a staw ka zysku prew encyjnego wynoszącego około 40°/o kw oty rocznego efektu pow stającego w eksploatacji określonego w yrobu. P odstaw ą do u stalania wyższych cen detalicznych jest trzystopniow a klasyfikacja znaku jakości zatw ierdzana głównie przez K rajow y K om itet N orm alizacji lub podległe mu ośrodki badawcze. Znak jakości klasy pierw szej może uzyskać około 20°/o ogólnej liczby ocenianych w y ro b ó w .5 W yrobom stand ardow ym o śred
nim poziomie jakości przy zn aw an y jest znak jakości k lasy drugiej. Znak jakości trzeciej k lasy otrzym ują w yro by w yróżniające się na tle p rze
starzałego poziomu technicznego. Należy podkreślić, że ocena jakości w yrobów i klasyfikacja do poszczególnych klas odbywa się przed w p ro w adzeniem wyrobów na rynek.
Doskonalenie system u cen polega na opracow aniu zasad i m etod u s ta lania cen oraz aktualizow ania przepisów i postanow ień, określających ustalanie cen przez jednostki gospodarcze dla poszczególnych grup w y
3 M. O 1 a h: M iesto a u lo h y c e n o v e j k o n tr o ly p r z y z a b e z p ie c o v a n i d o d r ż lia v a n i a n o v y c h v e lk o d o c h o d n y c h cen w hospo d a r sk iej proxi. „Finance a U v er” 1979, 3.
4 W yk orzystan ie cen dla popraw y jak ości produkcji w C zechosłow acji, B iu lety n In fo rm a cy jn y PKC 1978, 9.
5 D oskon alen ie s y s t e m u cen w C zechosłowacji. M ateriały ZBC PKC (m ateriał p ow ielon y)
robów. Zadaniem k on tro li cen je st spraw dzenie w p rak ty ce gospodarczej skuteczności w p row adzanych zm ian oraz pozyskiw anie niezbędnych do św iadczeń do dalszego doskonalenia system u cen.
G łów nym in stru m e n te m doskonalenia cen w Czechosłowacji staje się system planow ania cen, k tó ry jest w łączony w ogólny system p la now ania gospodarki narodow ej tak , aby zm iany w poziomie i re la cjach cen rzeczyw iście b y ły czynnikiem m otyw ującym decyzje rozw oju pro d uk cji i konsum pcji oraz ich s tru k tu ry itp. Za naruszenie zadań u s ta lanie cen stosow ane są głów nie dw a rodzaje sankcji, tj. służbow e i eko nom iczne.
Dużą w agę w system ie k on tro li cen odgryw a kontrola w ew nętrzna p rzedsiębiorstw a szczególnie in sty tu c ji nabyw ających a rty k u ły zaopa- trzenio w o-in w esty cyjne tzw . „odbiorcza k o n tro la ”. Obowiązek kontroli nałożony jest n a odbiorcę to w aru i polega na spraw dzeniu zgodności ce ny uzgodnionej z dostaw cą. O dbiorca zobowiązany je st do udoku m en to w ania przeprow adzonej ko ntroli. D otyczy to rów nież jednostek zbytu.
Za niew ykonanie ty ch obow iązków n ak ład ane są sankcje ekonomiczne i służbow e.6
N ależy podkreślić, że sankcje ekonom iczne za niepraw idłow ą w ew n ę trz n ą k o n trolę cen ponosi odbiorca, n aw et jeśli nie uzyskał k o n k ret ny ch korzyści finansow ych a zaw yżył cenę w yrobu finalnego i w kon sekw encji u zyskał wyższą w artość sprzedaży. Ma to m iejsce wówczas, gdy odbiorca elem entu kooperacyjnego nie spraw dził ceny i elem ent ten zużył do produkcji, w k alk u lo w u jąc zaw yżoną cenę do ceny w yrobu.
Na szczególną uw agę zasługuje tu zw iększenie roli i odpow iedzial ności odbiorców p rzy w e ry fik a c ji uzgadnianych cen arty k u łó w zaopa-
trzenio w o -inw estycy jn ych przede w szystkim w ram ach kooperacji. W pro w adzenie san k cji za niedopełnienie lub niew ykonanie podstaw ow ych obo w iązków w zakresie k o ntroli cen, stanow i jeden z czynników in te n sy fi k u jący ch działalność odbiorców na rzecz praw idłow ego k ształtow ania cen. W N iem ieckiej Republice D em okratycznej kontrolę cen sp raw u ją odpow iednie o rg an y ad m in istracji państw ow ej: U rząd Cen, W ojewódzkie i Pow iatow e O ddziały Cen, O rg any K oordynacji Cen oraz Społeczne Ze społy K ontrolne. W iodącą rolę w k o n tro li cen odgryw a Oddział K ontroli, k tó ry jest jedn o stk ą o rganizacyjną U rzędu Cen. O ddział K ontroli opraco w u je jed n o lity p lan k o n tro li cen dla w szystkich organów . Zastosow anie jednolitego p lan u dla w szystkich jed no stek um ożliw ia opracow anie i po rów nan ie w yników przeprow adzonych k on troli z zastosow aniem elektro nicznej techniki obliczeniowej.
6 H. J a r e s : Teoria ko n tr o l w CSSR. In stytu t K ontrolny Żarnik Stu d ijn ych m ateriałov, 1977.
K ontrola cen w w yb ran ych krajach socjalistycznych., 173
W NRD obowiązuje system stabilnych cen i jednolity schem at k al kulacji cen, obejm ujący bezpośrednie koszty m ateriałow e, robocizny oraz branżow e n o rm aty w y narzutów kosztów pośrednich i zysku. K ontrola cen ogranicza się głównie do spraw dzenia zasadności proponow anych cen ze społecznego p u n k tu w idzenia przed w prow adzeniem ich do p rak ty k i gospo darczej. Jed n o stk i gospodarcze m ają obowiązek przedkładania do zatw ier dzenia wniosków z proponow aną ceną Organowi K oordynacji Cen, k tó ry spraw dza praw idłow ość zastosowanych: norm zużycia m ateriałów , norm p racy i staw ek płac oraz norm atyw ów n arzu tu kosztów pośrednich i zysku. Propozycje norm atyw ów kosztów opracow ywane są przez O rgan K oor dy nacji Cen wspólnie z w yb ran y m i jednostkam i gospodarczym i i p rzed k ład an e do zatw ierdzenia Urzędowi Cen za pośrednictw em W ojewódz kiego U rzędu Cen. O rgan K oordynacji Cen w spółpracuje w tym zakresie z ekspertam i n auk i i techniki, k tó rzy na jego zlecenie przeprow adzają badania i w ydają decyzje. Ceny poszczególnych grup wyrobów zatw ie r dzane są przez Radę M inistrów lub U rząd Cen.
O rgan K oordynacji Cen jest specyficzną form ą in stytu cjo nalnej ko n tro li społecznej procesu kształtow ania cen. W skład tego organu poza przedstaw icielam i organów cenowych wchodzą rów nież przedstaw iciele organizacji przem ysłow ych, handlow ych i związków zawodowych. W y m ieniony organ prow adzi analizy ekonomiczne i badania zasadności w nisków cenow ych ze społecznego punktu widzenia. Ogólny plan kon tro li cen (jednolity) opracow uje U rząd Cen, w edług którego Oddział K on tro li Cen oraz W ojewódzkie i Pow iatow e Oddziały Cen przeprow adzają kontrole operatyw ne. P la n sporządzany jest na okres pół ro ku i obejm uje ogólne i specjalne zadania kontrolne.
Tem atyka kontroli z reg u ły ogranicza się do ustalan ia, czy jednostki gospodarcze p rzestrzegają obowiązujące przepisy w zakresie cen, spo rząd zają praw idłow o k alk u lacje kosztów jak rów nież czy ustalone ceny są praw idłow e ze społecznego p u n k tu widzenia. Jed n o stk i gospodarcze przew idziane do k o n troli w yznaczane są przede w szystkim na podstaw ie danych sprawozdawczości, w k tó rej zaznaczone są tzw. „p u n k ty cięż kości” 7 oraz w edług rozeznania lokalnych organów cenowych, sygnałów ludności i t p . 8 Różnice w poziomie cen w y kryw an e są w w yn iku stosow a nia jednolitego planu (schem atu) kontroli cen, k tó ry um ożliw ia analizę w yników kontroli. T em atyka przeprow adzanych kontroli obejm uje rów
7 „P unkty ciężk ości” oznaczają, że poziom cen w danej jed n ostce gospodarczej odbiega znacznie od poziom u cen takich sam ych lub podobnych w yrob ów w y tw a rzan ych przez in n ych producentów .
8 H. G r o z d a n o w : K o n tr o l a cen w n ie k t ó r y c h krajach s o c j a li s ty c z n y c h , M ateriały In form acyjn e PKC 1979, 10.
nież u stalen ia czy k ontrolow ana cena danego w yrobu sty m u lu je postęp techniczno-ekonom iczny.
S ystem cen nowości służy stym ulow aniu jakości w y ro tó w , popraw ie w alorów użytkow ych oraz rozszerzeniu p rodukcji w yrobów now ych i zm odernizow anych. Do obow iązujących zasad, rodzących zaintereso w anie producentów p ro d uk cją now ych i zm odernizow anych wyrobów należy k ształtow anie cen na podstaw ie relacji ,,cena-efekt”. Z ain tere sowanie producentów w y tw arzan iem w yrobów now ych i zm odernizo w an y ch w ynika z możliwości osiągnięcia wyższego zysku, w związku z ustalan iem cen m etodą w artości użytkow ej, k tó rej podstaw ę określa się w edług korzyści uzy sk any ch przez konsum enta. O bow iązuje zasada, że w łasności użytkow e w yrobów m uszą rosnąć szybciej od kosztów p ro dukcji i ceny.
W NRD k o n tro la społeczna jest bardzo aktyw na, sp raw u ją ją Spo łeczne Zespoły K ontrolne. K ażd y Zespół posiada określony zakres zadań kontrolnych. M etody p rzeprow adzanych kontroli jak rów nież zakres obow iązujących zasad u stalan ia i stosow ania cen są przedm iotem spe cjalnych szkoleń. W szystkie zespoły przeprow adzają kon tro le cen w e dług jednakow ych m etod. K o n tro le rzy społeczni organizow ani są w g ru py ak ty w u cenowego odpow iednich szczebli, tj. gm innych i wojew ódz kich, w ram ach doboru specjalistów branżow ych i ak tyw u polityczno- -społecznego.
Zasadniczym zadaniem społecznej k o n tro li cen jest ochrona interesów konsum enta. Udział ak ty w u społecznego stw arza w aru nki do p rzestrze gania dyscypliny cen oraz zabezpieczenia realizacji zadań społeczno-go spodarczych.9 G łów nym i k ieru n k am i p rac y społecznych organów ko n troli je s t sk ru p u la tn a ocena kalk u lacji kosztów w zakresie now ych w y robów ry n k o w ych (kontrola jakości, ak tu alizacja norm zużycia m ate riałów oraz analiza odchyleń realizacji od plan u produkcji. W działal ności k o n tro ln ej dąży się do pogłębienia kontroli, a nie zw iększenia ilości.10
W celu uelastycznienia system u cen w NRD w prow adzono w latach siedem dziesiątych tzw. ceny funduszow e, m aksym alne i negocjow ane.11 Ceny funduszow e m iały w edług koncepcji ekonom istów NRD ograni czyć nied ostatk i dotychczasow ych cen u stalon ych m etodą kosztową. Z a k ład an a zbieżność interesów producentów i odbiorców, przedsiębiorstw ,
9 S c h u t z e W. B',e s t e l H: G esellsch a ftlich e P r e is k o n tro lle i m Interess e der B e v ö lk e ru n g . „S o zia listisch e F in a n z w ir tsc h a ft”, (B erlin) 1978, 9, s. 56—59.
10 H. R o t h e r: E rfa h r u ng e n aus der g e s ellsch a ftlich en P r e is k o n tr o l le . „Sozial- listisch e F in a n zw irtsch a ft” .1979, 5, s. 26— 27.
11 C ele i zasady fu n k cjo n o w a n ia ela sty czn eg o sy stem u cen w NRD, PKC (m ateriał p ow ielon y).
K ontrola cen w w yb ran ych krajach socjalistycznych... 175
zjednoczeń i resortów , krótkookresow ych celów produkcyjnych, p erspe ktyw icznych celów p aństw a, stosunkowo szybkich zm ian techniczno-eko nom icznych w arunków produkcji, była w praktyce niem ożliwa w p rzy ję tych krótkich term inach. Okazało się, że d rug a faza planow ania trw ała przeciętnie 10 m iesięcy. P ro je k ty kosztów i cen zgłaszane przez jednos tk i gospodarcze nie b y ły obiektyw ne i nie m ogły być kontrolow ane i w e ryfikow ane w założonych term inach. C entralny organ zaś nie posiadał możliwości prow adzenia rachunku zmian kosztów i cen w oparciu o w y m agający ciągłej ak tualizacji w ieloproduktow y model cen. Zauw ażono opory przedsiębiorstw szczególnie wiodących w produkcji określonych gru p wyrobów w u jaw nian iu faktycznych rezerw , gdyż groziło to, p rzy realizacji zasady degresji cen, stra ta m i zysku. W rezultacie w ynikow e w artości w spółczynników zmian cen traciły obiektyw ne podstaw y i co raz bardziej odchylały się od faktycznych w artości w ykazyw anych w spraw ozdaniach przedsiębiorstw .
System funkcjonow ania cen elastycznych w powyższej form ie po rzucono, gdyż zawiodły związane z nim i nadzieje np. w yw ołanie w spół zaw odnictw a w obniżaniu kosztów i cen, skuteczne skłanianie przedsię biorstw do obiektyw nej oceny, ujaw nianie możliwości w ytw órczych i sze rokiego stosow ania nowoczesnych m etod prognostycznych, czy też na zwiększenie elastyczności reakcji przedsiębiorstw na zm iany popytu.
Na W ęgrzech wiodącą rolę w spraw ow aniu kontroli cen pełni G łów ny D epartam ent K ontroli Cen, będący jednostką organizacyjną P ań stw o wego K om itetu M ateriałów i Cen, w skład którego wchodzą dw a w y działy: 1) kontroli cen zbytu, 2) kontroli cen detalicznych. Do podstaw o w ych zadań D ep artam en tu K ontroli Cen należy:12 w ydaw anie w ytycznych i opracow yw anie założeń do planów kontroli, koordynacja planów o pra cow yw anych przez organy kontrolne, koordynacja realizacji zadań kon trolnych, opracow anie w ytycznych w spraw ie wniosków pokontrolnych, określanie sposobu sporządzania spraw ozdań z przeprow adzonych ko n troli, analiza niepraw idłow ości zw iązanych z naruszeniem zasad u s ta lania cen.
M inisterstw a prow adzą samodzielną kontrolę cen lub k ieru ją nią w podległych im przedsiębiorstw ach, kom binatach i spółdzielniach. W okresach półrocznych przekazują Państw ow em u K om itetow i M ate riałów i Cen spraw ozdania z przeprow adzonych kontroli zaw ierające w nioski i podjęte środki w celu zlikwidowania niepraw idłow ości oraz propozycje w spraw ie dalszych badań kontrolnych. M inisterstw a posia
12 Inform acja o m ech an izm ie kontroli cen na W ęgrzech, M ateriały In form acyjn e PKC, 1979, 6.
d ają rów nież u p raw n ien ia do przeprow adzania kontro li terenow ych or ganów cenow ych w zakresie u stalania cen.
W ydziały Cen K om itetów W ykonaw czych R ad N arodow ych przepro w adzają kontrole w przedsiębiorstw ach spółdzielczych i jednostkach fi nansow ych z b u dżetu p ań stw a oraz działających na ich tere n ie jednos tk ach przem ysłow ych, handlow ych, usługow ych i w iększych przedsiębior stw ach ro ln y ch jak rów nież w p ry w a tn y c h zakładach rzem ieślniczych, chałupniczych, p rojek to w y ch itp. Podobnie jak m in isterstw a sporządzają półroczne p lan y kon tro li cen i przed k ład ają Państw ow em u K om itetow i M ateriałów i Cen, W ydziały Cen K om itetów W ykonaw czych Rad N aro dow ych sp orządzają spraw o zd ania zaw ierające w nioski i p o d jęte środki w celu w yelim inow ania w y k ry ty c h niepraw idłow ości.
P aństw o w a Inspekcja H andlow a i jej terenow e organy sp ra w u ją kon tro lę stosow ania cen w przedsiębiorstw ach państw ow ych i spółdziel czych, podległych m in isterstw u i rad om narodow ym . Społeczna k o n tro la cen sp ra w u je kontrole: stosow ania cen detalicznych, jakości tow arów oraz op łat za usługi. Prow adzi obserw acje kształtow ania cen zbytu, a r ty k u łó w k o n sum pcyjnych i bada ich w pływ na produ k cję oraz zaopat rzenie. O rgany związkow e przed k ład ają in sty tu cjo n aln y m organom ce now ym propozycje rozw iązań p ojaw iających się problem ów .
Do w ażniejszych zadań system u ko ntroli cen należy k o n tro la:13 —■ p rzestrzeg an ia przepisów reg u lu jący ch zaliczenie cen poszczegól nych arty k u łó w do określonych k atego rii cen;
— przestrzeg an ia cennikow ych cen tow arów zaliczonych do k a te gorii cen stałych;
— poziom u i ru ch u cen tow arów zaliczonych do katego rii cen m a ksym alnych i lim itow anych;
— praw idłow ości stosow ania obow iązujących narzu tó w i p o trąceń w zakresie cen zaliczanych do kategorii cen urzędow ych (stałych i m a- sym alnych);
— przestrzeg an ia przepisów w sp raw ie liczenia w cenach kosztów zakupu tra n sp o rtu itp.;
— k ształtow ania poziom u cen tow arów i usług zaliczonych do k a te gorii w olnych;
— pow iązania ceny z jakością w yrobu;
— p rzestrzeg an ia przepisów w sp raw ie bieżącej ew idencji cen, p u b li kacji now ych cen i zm ian cen. Zalecane jest rów nież kontrolow anie tw orzenia i w yk orzy sty w an ia zgodnie z przepisam i funduszu rezerw o wego różnic cen w im porcie i fu n d u szu ry zy k a cenowego;
13 H. S o p n i e w s k a : S y s t e m re g u l a c ji cen na W ęg r zech , M ateriały In form a cyjn e PK C 1975, 8.
K ontrola cen w w yb ran ych krajach socjalistycznych.., 177
— zachow ania się przedsiębiorstw na ry n k u oraz oddziaływ ania w szystkich kategorii cen na kształtow anie się rów now agi rynkow ej i po dejm ow ane decyzje produkcyjne.
Analiza czynników w pływ ających na kształtow anie się cen prow a dzona jest w ram ach k o ntro li cen na szczeblu gałęzi i b ran ż oraz w p rzed siębiorstw ie. Można dla ty ch celów w ykorzystać różne elem enty system u inform acji (trendy, fun kcje produkcji, modele, testy itp.). B adania do tyczą w szystkich ekonom icznych i rynkow ych zjaw isk oraz czynników, k tó re mogą oddziaływać na rentow ność produkcji w przedsiębiorstw ie, wielkość i s tru k tu rę sprzedaży, obecny i przyszły poziom cen, relacje cen poszczególnych gru p asortym entow ych oraz a rty k u łó w su b sty tu c y j nych i u zupełniających d an y asortym ent. O rgany cenowe prow adzą an a lizę działalności przedsiębiorstw z pu nk tu widzenia zgodności lub sp rze czności ich gospodarow ania z ogólnogospodarczymi i społecznym i in te resam i. Prow adzone analizy zm ian cen na rynkach zagranicznych w aż niejszych surow ców , podstaw ow ych m ateriałów i półfabrykatów , jak rów nież kierunków zm ian polityki cen służą do kształtow ania cen k ra jow ych.
K ontrole cen przeprow adzane są zgodnie z zarządzeniem D ep arta m en tu K ontroli Cen PKM iC. O rgany cenowe k o n tro lu ją ceny system a tycznie zgodnie z założeniem , aby każda organizacja (uspołeczniona i nie uspołeczniona) kontrolow ana była co najm niej raz na dwa lata. Szcze gółowe cele kontro li zadania i częstotliwość ich przeprow adzania w jed nostkach gospodarczych określa p lan kontroli. Po przeprow adzeniu kon tro li sporządzany jest protokół zaw ierający w yniki kontroli. W p rzy padk u stw ierdzenia naruszenia przepisów i zasad u stalan ia cen, w y d a w ane są zalecenia pokontrolne. Oprócz podjęcia środków m ających na celu elim inację niepraw idłow ości, mogą być podjęte rów nież inne dzia łania, w ty m zastosowanie odpowiednich sankcji. Rodzaj i wielkość k a ry zależy od osiągniętej w sposób nieuzasadniony korzyści m aterialn ej, roz m iarów w yrządzonej szkody i stopnia negatyw nego oddziaływ ania na in te resy nabywców. Stosow ane są sankcje: ekonomiczne i dyscyplinarne.
Doskonalenie system u cen na W ęgrzech stanow i in te g raln ą część sy stem u kierow ania gospodarką narodow ą. Do najw ażniejszych cech sy stem u kierow ania gospodarką narodow ą należy: ograniczenie d y rek ty w nych m etod zarządzania i zastąpienie ich narzędziam i ekonom icznym i; zaaw ansow anie zm ian w stru k tu rz e organizacyjnej gospodarki, zm ierza jący ch do osłabienia m onopolistycznej pozycji jednostek gospodarczych; zastosowanie m asy zysku jako głównego k ry te riu m w yboru sy n tety cz nego m iernika oceny działalności przedsiębiorstw i podstaw y system u m otyw acyjnego.
darczych W ęgier z zagranicą, w y rażająca się w 50% udziale eksportu w dochodzie narod o w y m .14 R ealizacja podstaw ow ej funkcji cen, jaką jest fu n k cja in fo rm acy jn a, w ym aga uw zględnienia w kształtow an iu cen takich czynników , jak: 1) koszty pro du kcji; 2) ceny płacone lu b uzyskiw ane w w ym ianie z zagranicą; 3) oceny ry nk ow e — kształtow anie się popytu i podaży; 4) p refe re n c je społeczne. Znaczenie ty ch czynników nie jest rów norzędne. D ecydującą ro lę w kreow aniu cen krajow ych o dgryw ają koszty produkcji oraz ceny płacone w im porcie i uzyskiw ane w ekspor cie do obszaru wielodewizowego.
W w ęgierskim system ie cen m ożna w yróżnić podsystem y w zależności od przew agi p rzy u stalan iu cen jednego z w ym ienionych czynników . W rolnictw ie, budow nictw ie, tran sp o rcie oraz tak ich gałęziach przem ysłu, jak spożywczy, m eblarski, m ateriałów budow lanych, w n iek tó ry ch b ra n żach przem y słu chem icznego itp. ceny dla producentów (skupu i zbytu) ustala się w oparciu o koszty p rodukcji i n orm aty w n ą staw kę zysku, stosow ana jest rów nież zasada relacjonow ania cen. W pozostałych ga łęziach przem ysłu surow cow ego i przetw órczego ceny zbytu ustala się na bazie cen im portow ych lu b eksportow ych. Zastosow anie k ry te riu m cen zagranicznych, w kształtow aniu k rajo w y ch cen zbytu m a na celu — obniżkę kosztów p rodukcji oraz oddziaływ anie na zm iany s tru k tu ry p ro d ukcji w k ieru n k u rozw oju efek tyw n ych , z p u n k tu w idzenia k o n k u ren cyjności na ry n k ac h św iatow ych gałęzi i dziedzin w ytw arzania. Ogółem ceny zb y tu na około 70% w artości p ro d u k cji przem ysłow ej ustalone są na podstaw ie cen h an d lu zagranicznego, co stanow i około 35% w artości p rodukcji w skali gospodarki narodow ej. Ceny detaliczne k sz ta łtu je się odpowiednio do relacji cen zbytu. O dchylenia relacji cen detalicznych od relacji cen zbytu, zarów no w dół, jak i w górę, pow inny mieć m iejsce tylko w przy pad k ach uzasadnionych w zględam i społecznym i i politycz nym i.
Elastyczność system u cen, uzyskiw ana jest przez pozostaw ienie d u żej sam odzielności przedsiębiorstw om w zakresie u stalania i stosow ania oraz zm ian cen. Przedsiębiorstw o, sto sując odpow iednie p rzepisy (np. u ch w ały o zysku nieuzasadnionym ) może prow adzić sam odzielną politykę cen. N iezależnie od cen stały ch u sta la n y ch w ściśle określonej wysokości przez odpow iednie organy cen traln e, istn ieją zarów no w zakresie cen zbytu, cen skupu oraz cen detalicznych a rty k u łó w konsum pcyjnych k a tegorie cen m aksym alnych, lim ito w any ch i wolnych.
C eny m aksym alne ustala P aństw o w y K om itet M ateriałów i Cen lub ko m p etentn e m in isterstw a branżow e w porozum ieniu z PKM iC. M aksy
14 P rzy k szta łto w a n iu cen w y r o b ó w su b sty tu cy jn y ch i an alogiczn ych bierze się pod u w agę c en y w y ro b ó w za a k cep to w a n e przez odbiorców .
K ontrola cen w w yb ran ych krajach socjalistycznych... 179 m alne ceny zbytu uzgadniane są przez przedsiębiorstw a w porozum ieniu z PKMiC. Ceny lim itow ane ustalane są przez państw o z tą różnicą, że m ogą się one odchylać w dół lub w górę, w zależności od g ru p y tow a rów, w przedziale 4— 20°/o. Ceny wolne natom iast u stalane są przez pro ducentów i k sztłtu ją się swobodnie pod w pływ em popytu i podaży.
Udział cen w olnych w odniesieniu do środków konsum pcji w ynosi 60% w artości arty k u łó w konsum pcyjnych, na pozostałe 40% ustalan e są ceny urzędow e (stałe i m aksym alne). Największa centralizacja u sta lania cen w ystępu je w budow nictw ie, gdzie na 90% w artości produkcji ustalan e są ceny urzędow e oraz w transporcie, gdzie stosow ane są w y łącznie ceny urzędow e. Decyzja w spraw ie zaliczenia określonych grup arty k u łó w do kategorii cen należy do Państw ow ego K om itetu M ateria łów i Cen, k tó ry uw zględnia takie k ry teria, jak rola danego aso rty m en tu w stru k tu rz e zaopatrzenia produkcyjnego i konsum pcyjnego, stopień n a sycenia ry n k u , konk u ren cja m iędzy przedsiębiorstw am i, możliwości szybkich zmian asortym entow ych produkcji itp. Pośrednie oddziaływ a nie państw a na kształtow anie cen w yraża się w:
— rów noległym stosow aniu cen w olnych i urzędow ych,
— obowiązku sporządzania k alkulacji cen zgodnie z w ytycznym i, — obowiązku kształtow ania w gałęziach i branżach zaliczonych do tzw . k onkurencyjnych, k rajow ych cen zbytu odpow iadających cenom eksportow ym ,
— obowiązku uzgadniania z PKM iC zam ierzonych podw yżek cen pod staw ow ych surow ców , m ateriałów i półfabrykatów , zakw alifikow anych do kategorii cen wolnych,
— tw orzeniu w przedsiębiorstw ach rezerw ow ego rac h u n k u różnic cen im portow ych w zakresie podstaw ow ych m ateriałów i półfabrykatów , m a jącego na celu elim inow anie k o n iu n k tu raln ych i sezonowych odchyleń w poziomie cen im portow ych,
— obowiązek p rzestrzegania uchw ały o zysku nieuzasadnionym , w celu ochrony interesów społecznych,
— przeprow adzeniu b adań i obserw acji szeroko rozum ianego ry nk u, — przeciw działaniu m onopolistycznej stru k tu rz e ry n k u — zalecając m inisterstw om branżow ym kształtow anie w podległych jednostkach od pow iedniej s tr u k tu ry organizacyjnej.
Dlatego też tam , gdzie nie istnieją przeciw skazania zw iązane z efek tyw nością procesów pro d u kcy jn y ch dąży się do dzielenia przedsiębiorstw i stw arzan ia k o nk u ren cji przez tw orzenie m ałych, często p ry w a tn y c h przedsiębiorstw . Proces ten służy podw ażaniu świadomości m onopolis tycznej w ielkich organizacji gospodarczych.
W ażnym w ydaw nictw em z p u n k tu w idzenia doskonalenia system u cen jest publikow ana co pół roku „Inform acja o kontroli cen”. W yspecja
lizow ane o rg an y ko n tro ln e teren o w y ch rad narodow ych (stołecznej i m iejskich) sporządzają in form acje (co pół roku) nt. działalności ceno tw órczej i k o n tro ln e j, k tó re przekazyw ane są m inisterstw om branżo w ym i PKMiC.
W Jugosław ii zgodnie z podstaw ow ym aktem norm aty w nym , jakim jest U staw a o społecznej k o n tro li cen 15 przedsiębiorstw a posiadają u p ra w nienia do sam odzielnego u stalan ia cen. Ceny te podlegają społecznej kontroli. O rg an y fed eraln e n ato m iast oddziałują na kształtow anie się w łaściw ego poziom u i relacji cen poprzez środki, jakim i są polityka po d atkow a, kred yto w a, in w esty cy jn a itp. W przypadku, gdy ceny okre ślonych w yrobów i usług od chy lają się znacznie od założeń ogólnej po lity k i cen — realizow anej p rzy pom ocy środków ekonom icznych oraz gdy zaistniały lub m ogą zaistnieć w iększe zakłócenia na ry n k u , stoso w ane są środki bezpośredniej społecznej kontroli cen. K o ntro lę społeczną pełnią upow ażnione org any w spólnot społeczno-politycznych — F e d e ra l na R ada W ykonaw cza oraz R ady W ykonawcze R epublik i Gmin.
Do środków bezpośredniej społecznej k on tro li cen należy:
— zaw iadam ianie organu do spraw cen o ustalony ch cenach w celu ich zarejestrow an ia,
— u trzy m an ie cen na określonym poziomie (zam rożenie cen), — u stalan ie cen m aksym alnych,
— określanie zasad u stalan ia cen, — sporządzanie k a lk u la cji cenow ych,
— zatw ierdzanie przez org an y cenowe cen na n iektóre rodzaje usług, — dostosow anie cen poszczególnych w yrobów i usług do cen ry n k u zagranicznego lub do in n ych m ierników .
W przy p ad k u stosow ania bezpośredniej kontro li cen produktów fi n alnych, z reg u ły p o dejm uje się także odpow iednie środki bezpośredniej k on troli cen w odniesieniu do surow ców po trzebnych do w y tw arzania tych produktów . C eny zam rożone, m ogą ulec zm ianie w drodze poro zum ienia p ro d u cen tó w z odbiorcam i. P orozum ienie realizow ane jest po zatw ierdzeniu przez o rgan cenow y i ogłoszeniu przez w łaściw ą izbę go spodarczą.16
W m yśl u sta w y o u sta le n iu i k o n tro li cen — jeśli dla poszczególnych w yrobów i usług podjęto środki bezpośredniej kontro li cen, wówczas o rgany w spólnot społeczno-politycznych zobowiązane są do przeprow adze
15 Z akon o d ru styen oj k on troli cijen a — S łu żeb n i list SFR J, 25, 1972.
16 Izby gospodarcze są organ am i zrzeszon ych w ich ram ach p rzed sięb iorstw . Są to sa m o d zieln e jed n o stk i ek on om iczn e p osiad ające osob ow ość praw ną. Z ajm ują się sp raw am i organ izacji p rod u k cji i w y m ia n y , p rzysp ieszen ia procesów in teg ra cyjn ych , od d zia ły w a n ia na rozw ój w y m ia n y z zagranicą i rea liza cji zasad p rzy jętej przez w ła d ze fe d era ln e p o lity k i gospodarczej.
K ontrola cen w w yb ran ych krajach socjalistyczn ych .. 181
nia kontroli w celu usunięcia przyczyn w pływ ających na niew łaściw e k ształtow anie cen. Z chw ilą usunięcia przyczyn, środki bezpośredniej kontroli cen pow inny być odwołane. W ustaw ie o społecznej kontroli cen przew idziane są sankcje za nieprzestrzeganie przepisów dotyczących zasad ustalan ia i stosow ania cen. Sankcje w postaci k ar pieniężnych stosow ane są w odniesieniu do przedsiębiorstw oraz odpow iedzialnych pracow ników .
System em cen w Jugosław i k ieru je F ederalna R ada W ykonawcza oraz R ady W ykonawcze R epublik i Gmin. F ed eralna Rada W ykonawcza po d ejm uje środki ekonom icznego oddziaływ ania a także pełni bezpośrednią k on tro lę cen w yrobów i usług, m ających podstaw owe znaczenie dla go spodarki narodow ej. W przypadku w ystąpienia zakłóceń na rynku , w kształtow aniu cen, w zględnie zjaw isk m onopolistycznych organy F e d eracji m ają praw o podejm ow ać kontrolę w odniesieniu do cen wyrobów i usług, k tó re na stałe nie znajd u ją się w ich kom petencji.
Z apoczątkow any w połowie lat siedem dziesiątych proces liberalizacji cen objął np. 45% cen zbytu. Ceny detaliczne natom iast podlegały k o ntro li m arż. Spraw ow ana przez organy państw ow e kontrola cen była szeroka, lecz niejednakow o skuteczna. W następstw ie tego ceny nie stały się w yrazem realn y ch stosunków podaży i popytu. P rz y istnieniu bez pośredniej kontro li inflacja nadal w ystępuje, tylko inaczej i pow oduje inne sk u tk i.17
K ontrola cen może być skuteczna tylko w tedy, gdy działa w sposób zsynchronizow any i rów noczesny w w ielu dziedzinach. Nie m a uzasa dnienia dla bezpośredniej kontroli cen w przypadku zakłóceń na ry n k u , jeśli jednocześnie k o n tro la ta nie jest efektyw na i we w łaściw ym czasie uzupełniana innym i środkam i zwalczania inflacji. Bez uw zględnienia tych środków , kontrola bezpośrednia bardziej jeszcze pogłębi zakłócenia na ry n k u i stanie się dodatkow ym czynnikiem niestabilizacji.
Budow a system u cen w ram ach rozw oju koncepcji sam orządow ego, socjalistycznego system u społeczno-ekonomicznego rozw ijała się stopnio wo w kilku etapach, począwszy od przekazania przedsiębiorstw pod zarząd kolektyw ów pracow niczych. Etapy te odzw ierciedlają przebieg procesu decen tralizacji system u cen 18.
Głów nym założeniem u staw y o podstaw ach system u cen i społecznej k o n tro li cen 19 jest kształtow anie cen zgodnie z system em rozw oju spo
17 M ateriały źródłow e U rzędu C en (m ateriał pow ielony): Z akres sy stem u cen w J u gosław ii.
18 M. K o v o s i ć : P la n , tr z is te i cene. „Ekonom ska P o lity k a ”, (Beograd) 1978, 1, 230, s. 22—25.
19 D. A n a k i o s k i: Z a k o n o o sn ovam a s istem a cena i d r u s t v e n o j kontr oli cena. „Ju gosłoven sk o b an k arstw o”, (Beogard) 1980, 3, s. 1—9.
łeczno-ekonom icznego, założonym w K o n sty tucji i ustaw ie o pracy ze spolonej. R eform a K o n sty tu c ji w ym agała konsekw entnego dostosow a nia sy stem u decydow ania o cenach do now ych potrzeb społeczeństw a, w y n ik ający ch z odpow iedniego stopnia rozw oju gospodarczego.
Jugosłow iański system społeczno-ekonom iczny opiera się na swo bodnym zespoleniu p racy i środków produkcji, stanow iących własność społeczną oraz sam orządow ym decydow aniu ludzi pracy o w szystkich elem entach rep ro d u k cji społecznej i iej ukierunkow aniu. Je st to rów nież podstaw a dla sam orządow ego sy stem u w fazie w ym iany a więc w dzie dzinie ry n k u i cen.
Podstaw ow ym założeniem realizacji głów nych celów p olityki ekono m icznej w dziedzinie cen jest zapew nienie bieżącej i długoterm inow ej, sektorow ej i globalnej rów now agi na ry n k u . Je st to jednocześnie jednym z istotnych założeń bardziej efektyw nego gospodarow ania jak też ro zwoju i stabilności gospodarki narodow ej.
Społeczna k o n tro la cen spraw ow ana jest na szczeblu organizacji sam orządow ych, a bezpośrednią k o ntrolę cen stosuje się tylko w yjątkow o. F ed eraln a Rada W ykonaw cza w porozum ieniu z organam i republik i okręgów autonom icznych u stala środki bezpośredniej k ontroli cen w po rozum ieniu ze Zgrom adzeniem N arodow ym . D ziałanie to w zasadzie trw a do czasu usunięcia przyczyn, k tó re w yw ołały dane niekorzystne zjawisko.
W ram ach nowego system u cen organ do spraw cen, zasadniczo różni się od dotychczasow ego. Tw orzony jest na podstaw ie porozum ienia sam orządow ego lub um ow y społecznej; sam orządow ych organizacji i w spólnot oraz w spólnot społeczno-politycznych. Uczestniczą w nim przedstaw iciele organizacji sam orządow ych i w spólnot społeczno-polity cznych. P ro k lam o w an e zasady o udziale bezpośrednich w ytw órców w u stalan iu cen, sta ją się w pew nej m ierze podstaw ą działania, k tó ra d ysponuje k om petencjam i cenotw órczym i i ponosi odpowiedzialność za podejm ow ane decyzje oraz stan rów now agi na ry nk u.
C h a ra k te r i treść sam orządow ej k o n tro li społecznej łączy się z ogólną koncepcją decydow ania o cenach. O bejm uje ona szeroką dziedzinę w za jem nie zharm onizow anych środków polityki ekonom icznej, p rzy pomocy k tó ry c h oddziałuje n a poziom i relacje cen. W ynika to konsekw en tnie z ustaw y o podstaw ach system u cen i społecznej kon tro li cen, gdzie ustalona została rola pracow ników sam orządow ych organizacji i w spólnot w sam odzielnym kształto w aniu cen.
Społeczna k o n tro la cen o b ejm uje szereg działań, takich jak:
— stosow anie środków po lity k i ekonom icznej p rzy ustalan iu poziomu i relacji cen, np. w dziedzinie podziału dochodu,
K ontrola cen w w yb ran ych k rajach socjalistycznych... 183
— kontrolę postępow ania jednostek biorących udział w ustalan iu cen, — kontrolę p rzestrzegania postanow ień i k ry te rió w dotyczących de cyzji o cenach,
— regulow anie relacji cen porozum ieniam i sam orządow ym i i um o w am i w ynikającym i z założeń planów,
— społeczne regulow anie podstaw i m ierników tw orzenia cen, — badanie i analizę ru ch u oraz relacji cen na rynku,
— stosow anie środków bezpośredniej społecznej k o n tro li cen. Społeczna k ontrola cen w sam orządow ych organizacjach i w spólno tach obejm uje m iędzy innym i:
— analizę stosow anych k ry terió w przy u stalan iu cen w yrobów i usług, — analizę oddziaływ ania cen na dochód i stosunki w podziale docho du sam orządow ych organizacji i wspólnot,
— kontrolę zgodności porozum ień sam orządow ych i um ów społecz nych,
— kontrolę realizacji ustalonej polityki cen.
O rgany federalne we w spółpracy z organam i rep ub lik prow adzą an a lizę ry n k u i kształtow ania się stosunków dochodowych m iędzy gałęziam i. Ś rodki te dotyczą uzgadniania podaży i popytu, polityki pieniężno-kre- dytow ej, polityki podatków i świadczeń, w arunków i rozm iarów w y m iany handlow ej z zagranicą, spożycia zbiorowego i indyw idualnego, podziału dochodu itp.
U staw a przew iduje tw orzenie wspólnot do sp raw cen, które mogą być pow oływ ane przez sam orządne organizacje i w spólnoty w celu och ro n y interesów społecznych. W spólnota do spraw cen jest sam odzielna. F ed eraln ą W spólnotę do Spraw cen tw orzą sam orządne organizacje i w spólnoty na podstaw ie porozum ienia samorządowego, zgodnie z um o wą społeczną, k tó rą zaw ierają: Federalna Rada W ykonawcza, ra d y w y konaw cze rep u b lik i okręgów autonom icznych, Izba G ospodarcza Jugo sław ii, Zw iązek Zw iązków Zawodowych, Socjalistyczny Zw iązek L udu P racującego Jugosław ii oraz organizacje konsum entów na szczeblu fe deracji. F ed eraln a W spólnota do Spraw Cen w ydaje in stru k cje w sp ra w ie stosow ania k ry terió w stanow ienia i k ontroli cen oraz wspólnie z in nym i organam i fed eralnym i form u łu je w nioski w spraw ie realizacji po lity k i cen. F ed eraln a W spólnota do Spraw Cen posiada sta tu t, k tó ry reg u lu je w ew nętrzn ą jej organizację i działalność.
W Zw iązku Radzieckim do głów nych zasad kształtow ania cen należy zasada stabilizacji poziomu cen. Zasada ta p rzy jm u je postać bezw zględ nej stabilizacji ogólnego poziomu cen wyrobów i usług. P ań stw o doko n u je w praw dzie zmian wysokości, s tru k tu ry i relacji cen u trzy m u je na jednakow ym poziomie ogólny w skaźnik cen. Stabilizacja ogólnego w skaź nika poziomu cen w ym aga przedsięw zięć w w arun kach odnaw iania asor
ty m e n tu w yrobów i podnoszenia ich jakości. Co spraw ia, że w system ie cen pojaw ia się kształto w anie zasad i m etod u stalania cen now ych w y robów. N astęp u je więc proces łączenia stabilności i elastyczności cen. Stabilizacja cen z jedn ej stron y, z drugiej zaś potrzeba ekonom icznej sty m u lacji doskonalenia w yrobów spraw ia, że w teorii i prak ty ce ceno- tw ó rstw a w ZSRR tw o rzy się zespół środków chroniących przed w zros tem cen, u k ry ty m i, nieuzasadnionym i podw yżkam i cen w w aru nk ach p opraw y jakości w yrobów i w zbogacania asortym entu. W ym ienić można n astęp u jące k ieru n k i doskonalenia sy stem u cen w ZSRR.20
1. W celu w zm ocnienia stym ulującego oddziaływ ania cen na wzboga cenie aso rty m e n tu i p o p raw ę jakości w yrobów uznano za konieczne w p ro w adzenie i doskonalenie sy stem u cen nowości, tzn. przejściow o wyższych cen na a rty k u ły wyższej jakości.
2. W iększe zróżnicow anie poziom u cen z uw zględnieniem różnic ja kości wyrobów , zm ian kosztów p ro d u k cji i względnego starzenia się w y robów.
3. W ram ach stab ilizacji ogólnego poziom u cen danej gru p y w y ro bów kontrolow anie w ew n ętrzn y ch relacji cen poszczególnych podgrup i rodzajów w yrobów .
4. D oskonalenie rozw iązań zapew niających stabilizację poziomu cen detalicznych w w a ru n k a ch w ym iany dóbr w poszczególnych grup ach w artości użytkow ej. Rozszerzenie p aram etry czn y ch i no rm aty w n o -p ara- m etry czn y ch m etod u sta la n ia cen.
5. K o ordynacja cen u sta la n y ch w try b ie zdecentralizow anym ; eli m inow anie nieuzasadnionych różnic cen w poszczególnych rejonach k raju .
6. Stosow anie k o n tro li średn ich cen oraz planów p rodu k cji uw zględ niając jakość w yrobów i zm iany asortym entow e. N iedopuszczanie do w zrostu śred n ich cen poprzez w ycofyw anie z p ro d ukcji tańszych, cie szących się popytem w yrobów .
7. Sterow anie racjo n aln ą s tru k tu rą popytu i konsum pcji społeczeń stw a.
8. Łączenie scentralizow anego system u cenotw órstw a z szerokim i u p raw n ien iam i repu b lik ań sk ich organów cenow ych oraz zapew nienie je dn o litej p o lity k i cen.
G łów nym celem k o n tro li cen w Zw iązku Radzieckim jest p rze strz e ganie przepisów w zakresie u stalan ia i stosow ania cen. R ealizacja zadań
20 I. I a k O |W i e c : C e n y w p l a n o w o m c h o z i a js t w ie . M oskw a 1975, s. 70—72; A. N. S z k 1 a r e k: S o w i s r s z e n s t w o w a n i j e c e n o o b r a z o w a n i ja na t o w a r y n arodnogo p o tr ie b le n ija . M oskw a 1987, T. W. P o l a k o m : W o p r o s y s o w i e r s z e n s t w o w a n i j a ro z n ic z n y c h cen w ś w i e t i e ri e s z e n i j X X V S j e z d a K P S S . „W oprosy C enoobrazow a n ija ” 1978, 9.
K ontrola cen w w yb ran ych krajach socjalistycznych... 185
kontro li cen w ym aga stosow ania odpowiednich m etod. Do stosow anych powszechnie m etod kontro li cen należy przede w szystkim spraw dzanie na k o n k retn ych w yrobach w określonych organach i jednostkach go spodarczych zgodności k alk u lacji cen z odpowiednim i, regu lujący m i tę działalność zasadam i. Na podstaw ie w yników kontroli w nioskuje się od pow iednie przedsięw zięcia, m ające na celu zapobieganie naruszania dys cypliny cenowej. K ontro le cen przeprow adzane są na podstaw ie planów, w k tó ry ch określona jest szczegółowa tam tyka kontroli oraz term in i m iejsce jej przeprow adzenia. K ontrolę cen na różnych szczeblach peł nią odpowiednie organy i jednostki gospodarcze.
Zadania k o n tro lne w zakresie cen spraw uje utw orzona w K om itecie Cen P aństw ow a Inspekcja Cen i odpowiadające jej kom órki w teren o w ych o rganach cenowych. K ontrola insty tu cjonalna u zupełniana je st przez kontro lę społeczną. Szczególnie dużą rolę przypisuje się kon tro li spo łecznej w dziedzinie ochrony interesów konsum enta. P aństw ow a Inspe kcja Cen w spółpracuje z kon tro lą społeczną w zakresie m etodologii przeprow adzanych b a d a ń .21 W celu w yelim inow ania cen ustalonych nie zgodnie z obow iązującym i przepisam i przeprow adzane są jednorazow e inw en tary zacje w szystkich stosow anych cen.
W Zw iązku Radzieckim za naruszenie dyscypliny cenowej stosow ane są sankcje o ch arak terze ekonomicznym . W yniki ko ntroli cen są rów nież w p rzy p ad k u stw ierdzenia niepraw idłow ości podstaw ą do stosow ania przez organy cenowe odpow iednich sankcji dyscyplinarnych lub k iero w ania sp raw na drogę sądową. Zyski niepraw idłow e uzyskane przez jed no stk i gospodarcze pow stające w rezultacie naruszania przepisów cenow ych odprow adzane są do budżetu państw a lub zw racane odbiorcom.
W ZSRR zrealizow ano wiele prac w zakresie doskonalenia m etodo logii u stalan ia i kontro li cen. Dotyczy to zwłaszcza sysem u cen zbytu tw orzonych nie tylko w oparciu o ekonomicznie uzasadnione nakłady, lecz także z uw zlędnieniem cech użytkow ych i p aram etró w techniczno- ekonom icznych w yrobów.
U doskonalona została m etodyka ustalania cen zbytu n a nowe rodzaje w yrobów o ch arak terze zaopatrzeniow ym . Na podstaw ie tej m etodyki poszczególne m in isterstw a i in sty tu ty naukow o-badaw cze opracow ały gałęziowe m etodyki, uw zględniające specyfikę produkcji, stanow ienia i k o n tro li cen w każdej gałęzi p rz e m y słu .22 W ażne znaczenie w dzie dzinie kontro li cen odgryw a zautom atyzow any system przetw arzania
21 A. K a m f o l n s k i j : O zadaczach organ ov ceno o b ra z o w a n ija . „B o p ro sy
c e n n o o b fa zo w a n ija ” 1978, 1, s. 3— 10.
22 W. W o ł k o n s k i j : O p r in c y p a c h c en oobrazowan ija. „B o p r o s y e k o n o m i k i” 1978, nr 3, s. 96— 98.
inform acji cenowych. W spółczesna technika obliczeniowa w y ko rzysty w ana jest w celu organizow ania stałej, system atycznej kontroli, obser w acji ruchu cen, ich zasadności oraz dynam iki w artości i rentow ności w yrobów jak rów nież do p rzetw arzan ia w yników kontroli.23
Analiza fu n k cjo n u jący ch system ów kontro li cen w w ym ienionych k raja ch socjalistycznych pozw ala n a dokonanie pew nych uogólnień. Specyfika sy stem u cen ty ch k rajó w w ym aga zasygnalizow ania istotnych odrębnych rozw iązań w zakresie system u kontroli cen oraz cech w spólnych.
We w szystkich k ra ja c h system kontroli cen odgryw a dużą rolę w doskonaleniu procesu u stalan ia i stosow ania cen, zn ajd u je to swój w yraz w pogłębianiu zakresu oraz rozszerzeniu tem aty k i k ontroli cen. D otyczy to szczególnie krajów , w k tó ry ch istn ieje stosunkow o e lasty czny m echanizm kształtow an ia cen. Nie znaczy to jednak, że w k rajach gdzie obow iązują ceny sta łe k ontro la cen nie zn ajdu je zastosow ania, np. w Czechosłowacji istn ieje szeroko zakrojony i rozbudow any system k o n tro li cen. G łów nym w spólnym zadaniem kontroli cen, we w szystkich p rzedstaw ionych k ra ja c h je s t k ontro la przestrzegania przepisów w za kresie u stalan ia i stosow ania cen w gospodarce narodow ej. Jednakże w k ra ja c h o w ysokim stopniu decentralizacji cenotw órstw a (W ęgry, Jugosław ia) k o n tro la fo rm aln o -p raw n a przekształcana jest stopniowo w k o n trolę m ery tory czną i analizę ekonom iczną. W k raja ch tych kontrola in sty tu cjo n aln a p rzekształca się n iejak o w społeczną kontrolę cen. W Jugosław ii np. k o n tro la cen spraw ow ana je st na szczeblu organizacji sam orządow ych.
Realizacja zadań k o n tro li cen w ym aga stosow ania odpow iednich m etod kontroli. Do tra d y c y jn y c h m etod kontroli cen stosow anych w przedstaw ionych k ra ja c h należy k o n tro la k alkulacji cen w określo nych organach i jed n o stk ach gospodarczych. K ontrole przeprow adzone są przez specjalnie pow ołane lub upow ażnione do działalności k ontrolnej organy. We w szystkich k ra ja c h działalność ko ntroln a je st planow ana i koordynow ana.
Obok tra d y c y jn y c h m etod k on tro li cen coraz popularniejsze szcze gólnie w Jugosław ii, na W ęgrzech i w Czechosłowacji a częściowo ró w nież w pozostałych k raja ch podejm ow ane są działania, k tó ry ch stosow anie um ożliw ia: prow adzenie kom pleksow ych analiz k ształtow ania się cen i kosziów, przew idyw anie i w yk ry w an ie czynników pow odujących zm iany cen, k ształtow anie cen w edług w aru n k ó w społecznie ukierunkow anego działania m echanizm u ry n k u , oddziaływ anie cen na wielkość i s tru k tu rę
23 J. J a k o w i e c: A w t o m a t i z i r o w a n n a j a s i s ti e m a o b r a b o t k i in f o r m a c y i po cen a m . „P łan ow oje c h o zia jstw o ” 1979, 9, s. 40— 42.
K ontrola cen w w yb ran ych krajach socjalistycznych... 187
aso rtym ento w ą p ro du k cji organizacji gospodarczych, ocenę decyzji przed siębiorstw w zakresie polityki cen itd. Z tego p u n k tu w idzenia w e w szystkich k rajach pierw szorzędne znaczenie przyp isu je się organizacji system u zbierania i przetw arzania inform acji cenowych, ew idencji oraz sta ty sty k i cen. Uważa się, że rozw inięty system inform acji cenowej jest niezbędny do prow adzenia system atycznej i efektyw nej kontro li cen, natom iast rozw ijanie sta ty sty k i cen i niezbędnych do jej opracow ania m etod m atem atyczno -staty sty czny ch może być w ykorzystyw ane w celu doskonalenia m etodologii kontroli cen.
Р Е З Ю М Е П редметом рассм отрения в статье является контроль н ад ценами в н ек о торы х социалистическ их странах: в ЧССР, ГДР, ВН Р, С Ф РЮ и СССР. В н азванны х странах система контроля играет сущ ественн ую роль в со верш енствовании проц есса ценообразования и применения цен. Эта роль п р о является в расш ирени и объ ем а и тематики контроля над ценами, что отн о сится п р еж д е всего к странам со сравнительно эластичны м м еханизм ом ц ен о образования. Главной общ ей за д а ч ей контроля н ад ценами в рассм атриваем ы х странах является контроль над соблю дением правил ценообразования и прим енения цен в народном хозя й стве. Однако, в странах с вы сокой степенью дец ен тр а лизаци и ценообразования ф орм ально-правовой контроль постеп ен н о п р ев р а щ ается з действенны й, с использованием экономического анализа. В эт и х стра н ах контроль, проводимы й специальны ми организациями, в некотором смы сле становится общ ественным. В ы полнение задан и й по контролю над ценами требует прим енения о п р е д е лен н ы х м етодов контроля. К традиционным методам контроля н ад ценами в описы ваем ы х странах относится, в частности, контроль над к ал ь к ул яц и ей цен в оп р едел ен н ы х хозяй ствен н ы х органах и едини цах. К онтроль о с у щ е ствляется уполном оченны м и органами, специально созданны м и для эти х ц ел ей , или уполном оченны м и для ведения контрольны х действий. Во всех рассм а триваемы х странах деятельн ость по контролю над ценами план и руется и к о ординируется. Н аряду с традиционны м и методами контроля над ценам и всё б ол ее п о п у лярны, особенно в Ю гославии, Венгрии и ЧССР, а частично т ак ж е в других странах, действия, направленны е на веден ие комплексного анализа ф ор м и рования цен и затрат, прогнозирование и вы явление ф акторов , вы зы ваю щ их и зм ен ения цен, ф орм и рован и е цен согласно условиям социально м оди ф и ц и ро ванного рыночного м еханизм а, воздействие цен на разм ер и структуру ассор тимента продукции, оц ен к у реш ений предприятий в области политики цен и т. п. S U M M A R Y
The sub ject of the paper is the price control in selected socialist countries w h ich in clu d e th e fo llo w in g : C zechoslovakia, th e G erm an D em ocratic R epublic,, H ungary, Y ugoslavia, and U SSR .
In th ese cou n tries th e sy s te m of con trol p la y s a sig n ifica n t role in p erfectin g
o f th e p rocess o f E sta b lish in g and u sin g th e prices. T his fin d s its exp ression
in th e d eep en in g o f th e scop e and broad en in g th e su b ject of price control. It e sp ecia lly concerns th e con tries w h ere th ere e x is ts a r e la tiv e ly fle x ib le m ech an ism o f p rice form ation.
T he m ajor com m on ta sk o f price con trol in th e countries under d iscu ssion is con trol over th e o b serv a n ce o f r e g u la tio n s in th e sphere of esta b lish in g and u sin g p rices in th e n a tio n a l econ om y. H o w ev er, in th e cou n tries of a h igh d egree of d ecen tra liza tio n of price form ation , th e fo r m a l-le g a l control is grad u ally tr a n s form ed into th e su b sta n tia l con trol is tran sform ed in to th e social price control. To rea lize th e ta sk s of p rice control, it is n ecessa ry to u se ad eq u ate m ethods of con trol. T he tra d itio n a l m eth od s o f price control u sed in th e cou n tries presen ted in th e paper in clu d e th e con trol of p rice calcu lation in d efin ite econ om ic organs an d u n its. T he co n tro ls are carried ou t b y sp ecia lly called or authorized organs. In a ll th e cou n tries, th e co n tro llin g a c tiv ity is planned and coordinated.
B esid es th e tra d itio n a l m eth od s o f price control, Y ugoslavia, H ungary and C zech oslovak ia, and to som e e x te n t the oth er con tries too, w itn e ss th e grow ing p op u larity o f th e a c tiv itie s w h o se ap p lica tio n m ak es it p ossib le to: conduct com p lex a n a ly se s o f th e p r ic e and co st form ation , fo resee an d fin d th e factors cau sin g price chan ges, form p rices accord in g to th e con d ition s of th e so c ia lly directed a c tiv ity o f th e m ark et m ech a n ism , in flu e n c e th e size and th e a sso rtm en t stru ctu re of th e p rod u ction o f eco n o m ic organ ization s b y m ea n s of prices, ev a lu a te th e d ecisio n s of en terp rices in th e sp h ere o f th e price policy, etc.
