Koszty i korzyści integracji krajów słabiej rozwiniętych gospodarczo : wybrane aspekty

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 701. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. 2006. Magdalena Zajączkowska Katedra Europejskiej Integracji Gospodarczej. Koszty i korzyści integracji krajów słabiej rozwiniętych gospodarczo. Wybrane aspekty 1. Wstęp Przedmiotem niniejszego artykułu są zagadnienia związane z korzyściami i kosztami wynikającymi ze wstąpienia krajów będących na niższym poziomie rozwoju gospodarczego w struktury ugrupowania znajdującego się na kolejnym etapie integracji. Analizując takie zjawisko, można spotkać koszty krótkookresowe, poczynając od wdrożenia acquis oraz koszty mikro- i makroekonomiczne, a także długookresowe w postaci pogorszenia bilansu płatniczego danego kraju. Podstawowe przyczyny tendencji integracyjnych krajów słabiej rozwiniętych gospodarczo sprowadzają się do chęci ułatwienia i przyspieszenia rozwoju gospodarczego przez współpracę w ramach ugrupowania. Chodzi głównie o możliwość podejmowania wspólnych inwestycji infrastrukturalnych dających podstawę do późniejszego, także skoordynowanego, rozwoju przemysłu w UE w ramach polityki: przemysłowej, technologicznej, konkurencji, regionalnej i handlowej. Omawiając problematykę korzyści i kosztów integracji krajów słabiej rozwiniętych gospodarczo, posłużono się przykładem ugrupowania o najwyższym poziomie integracji w świecie, jakim jest Unia Europejska. Proces integracji w obrębie tego ugrupowania ma charakter dynamiczny. Wynika to głównie z faktu, że przyjmowanie nowych członków zmienia dotychczasowy układ wewnątrz Unii. Kraje członkowskie różnią się między sobą zaawansowaniem w rozwoju gospodarczym a proces integracji finansowany jest Współczesna gospodarka światowa, red. A.B. Kisiel-Łowczyc, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2003, s. 206. . ZN_701.indb 81. 1/30/08 1:15:36 PM.

(2) Magdalena Zajączkowska. 82. przez całe ugrupowanie, co nie świadczy jednak o braku zaangażowania finansowych środków na poziomie kraju kandydującego. Przyjmowanie kraju o niższym poziomie rozwoju jest o wiele trudniejsze dla obu integrujących się stron. Wstępowanie nowych krajów członkowskich – jak podaje literatura przedmiotu – wymaga od nich z jednej strony dostosowania się do acquis communautaire Wspólnoty, a z drugiej – przygotowania do następnego etapu integracji. Dostosowanie to musi przebiegać w o wiele szybszym tempie. Proces ten wymaga od nowych członków pominięcia pewnych etapów integracji i przeprowadzenia zmian w gospodarce o charakterze szokowym. 2. Przesłanki i motywy integracji europejskiej Przesłanki integracji ekonomicznej mają, w przeciwieństwie do motywów, charakter obiektywny. Chodzi zarówno o przesłanki ekonomiczne, jak i pozaekonomiczne, takie jak przesłanki bezpieczeństwa zewnętrznego i wewnętrznego. Wytworzenie się tych elementów jest efektem rozwoju kultury europejskiej, a także warunków zewnętrznych, jak i wewnętrznych, i stanowią istotę integracji europejskiej. Można również analizować podział przesłanek z uwagi na polityczne przesłanki integracji, społeczno-ekonomiczne oraz inne, do których zalicza się np. potrzeba wspólnego kształtowania infrastruktury, łączności czy informatyki. Przesłanki bezpieczeństwa zewnętrznego i wewnętrznego legły u podstaw integracji międzynarodowej mającej zapobiegać konfliktom międzynarodowym oraz wpływać stabilizująco na sytuację w danym regionie. Wzmocnienie pozycji ugrupowania wobec środowiska zewnętrznego jest także wynikiem integracji, która likwiduje podstawowe przyczyny konfliktów między krajami członkowskimi. Przesłanki ekonomiczne pojawiły się w procesach integracyjnych w Europie w okresie późniejszym od przesłanek bezpieczeństwa. Teoretycy integracji uznali, że kończy się era państw europejskich w świecie na korzyść dominacji ponadnaro-. H. Tendera-Właszczuk, Rozszerzenie Unii Europejskiej na Wschód. Polska na tle innych krajów, PWN, Warszawa 2001, s. 60. . Ibidem, s. 60.. . �� A. Marszałek, Integracja europejska, PWE, Warszawa 2004, s. 31.. . Szerzej: A. Budnikowski, E. Kawecka-Wyrzykowska, Międzynarodowe stosunki gospodarcze, PWE, Warszawa 2003, s. 276. . Po raz pierwszy polityczne kryteria członkostwa w Unii Europejskiej pojawiły się przy ustaleniu tzw. „kryteriów kopenhaskich” (kryteria polityczne: stabilność instytucji gwarantujących demokratyczne rządy, rządy prawa, poszanowanie praw człowieka) regulujących wymagania stawiane wobec krajów kandydujących. . ZN_701.indb 82. 1/30/08 1:15:37 PM.

(3) Koszty i korzyści integracji krajów słabiej rozwiniętych…. 83. dowych kompleksów polityczno-ekonomicznych. Należy jednak pamiętać, że integracja ekonomiczna jest podstawą integracji we wszystkich innych dziedzinach. Rozpatrując zagadnienie motywów integracji europejskiej, należy w pierwszej kolejności podkreślić, że mają one charakter subiektywny i „wyrażają się w odpowiedniej woli politycznej władzy i społeczeństwa danych państw do integracji oraz do własnego w niej uczestnictwa”. Pomiędzy przesłankami a motywami mogą istnieć niezgodności. Do takich sytuacji dochodzi gdy: – istnieją obiektywne przesłanki do integracji, ale brakuje politycznej woli jej realizacji, – występuje wola polityczna do integracji, ale brakuje przesłanek obiektywnych, – integracja międzynarodowa nie występuje, gdy brakuje obiektywnych przesłanek oraz subiektywnych motywów. Rozwój integracji ma także swoje warunki, których spełnienie jest konieczne do integracji krajów. Podstawowym warunkiem jest komplementarność lub potencjalna komplementarność gospodarek krajów integrujących się, czyli ich wzajemne dopasowanie. Kolejnym warunkiem jest odpowiednia infrastruktura (zwłaszcza połączenia kolejowe, drogowe czy morskie), dostosowany do poziomu współpracy system bankowy oraz telekomunikacyjny. Z tego względu w najkorzystniejszej sytuacji znajdują się kraje sąsiadujące ze sobą, rozwijające handel zagraniczny. Ostatnim warunkiem jest sprzyjająca polityka ekonomiczna przejawiająca się w udzielanych sobie preferencjach celnych, parataryfowych czy pozataryfowych. 3. Etapy poszerzenia Unii Europejskiej Doświadczenia II wojny światowej, jej skutki i konsekwencje paradoksalnie stworzyły odpowiednie warunki do realizacji idei integracji w Europie – w pierwszej kolejności gospodarczej, z czasem politycznej, a w późniejszym okresie społecznej i kulturowej. Stało się jasne, że tylko scalanie Europy jest skutecznym środkiem zapobiegania konfliktom. Zrozumiano, że proces ten będzie szybki i trwały w sytuacji, gdy kraje europejskie będą miały w nim aktywny udział. Idea „Stanów Zjednoczonych Europy” miała powstać na podstawie współpracy francusko-niemieckiej. Rola Wielkiej Brytanii miała być ograniczona do bycia pośrednikiem między Stanami Zjednoczonymi a jednoczącą się Europą. Wielka Brytania nie miała być częścią składową powstającej struktury w postaci unii celnej. Stopień zaś zainteresowania integracją pozostałych krajów był różny . ZN_701.indb 83. �� A. Marszałek, op. cit., s. 31.. Ibidem.. 1/30/08 1:15:37 PM.

(4) Magdalena Zajączkowska. 84. i generalnie niezbyt duży . Już od samego początku toczyły się dyskusje czy przyszła Europa ma stać się europejskim państwem federalnym czy stanowić związek luźnych państw. Istniejący wówczas system suwerennych państw nie był zdolny do rozwiązywania konfliktów międzynarodowych bez użycia siły, ani do optymalnego rozwoju czynników produkcji w gospodarkach narodowych czy też reprezentowania wspólnych interesów w polityce światowej. Prekursorką Wspólnoty Europejskiej stała się Unia Krajów Beneluksu (Belgia, Holandia, Luksemburg) powstała w 1948 r. Obejmowała ona unię celną, a w dalszej kolejności liberalizację przepływu kapitału, tj. swobodę inwestycji i przelewów pieniężnych wewnątrz państw członkowskich. Istotnym etapem było ustanowienie wolnego rynku pracy dla obywateli krajów członkowskich. 9 maja 1950 r. R. Schuman przedstawił projekt utworzenia ponadnarodowego ugrupowania gospodarczego. Organizm ten miał kontrolować produkcję węgla, hutnictwa żelaza i stali Francji i RFN, jako podstawowych surowców strategicznych. Planowany swobodny przepływ węgla i stali był pierwszym krokiem do integracji kolejnych sektorów gospodarki, tworząc w ten sposób zalążek integracji europejskiej. Efektem rozmów państw europejskich (Belgii, Francji, Holandii, Luksemburga, RFN i Włoch) było podpisanie 18 kwietnia 1951 r. w Paryżu, traktatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę Węgla i Stali (European Coal and Steel Community), który wszedł w życie 25 lipca 1952 r. Celem EWWiS było stworzenie wspólnego rynku węgla, żelaza i stali między Francją, Niemcami oraz innymi zaiteresownymi państwami, co miało prowadzić do racjonalizacji i osiągania największej wydajności w tych gałęziach przemysłu. EWWiS miała zapewnić ponadto wolną konkurencję między przedsiębiorstwami Wspólnoty (przyczynianie się do rozwoju gospodarczego), wzrost zatrudnienia oraz podnoszenie stopy życiowej w państwach członkowskich. Aby realizować cele, państwa członkowskie zobowiązały się do utworzenia wspólnego rynku na surowce i produkty ww. sektora. Pojęcie „wspólnego rynku” oznacza tu: – zniesienie ograniczeń w obrocie towarami przemysłu węglowego i stalowego, – poddanie kontroli całości produkcji przemysłów objętych wspólnym rynkiem, Wysokiej Władzy EWWiS, która ustanawia jednolite ceny, stawki transportowe itp., – ustalenie jednolitej polityki wobec importu z krajów trzecich bez ustanawiania wspólnej zewnętrznej taryfy celnej10. U. Kitzinger, The European Common Market and Community, za: Zarys prawa Unii Europejskiej, D. Lasok, TNOiK, Toruń 1995, s. 15.. . T. Bartoszewicz, Dwa modele integracji: EWG i RWPG: realia, wzajemne uwarunkowania i stosunki, KAW, Warszawa 1983, s. 26. 10. ZN_701.indb 84. 1/30/08 1:15:37 PM.

(5) Koszty i korzyści integracji krajów słabiej rozwiniętych…. 85. Efektem dalszej współpracy państw europejskich stały się trakaty ustanawiające Europejską Wspólnotę Energii Atomowej oraz Europejską Wspólnotę Gospodarczą (obecnie Wspólnota Europejska), które zostały podpisane w Rzymie 25 marca 1957 r.11 Oba weszły w życie 1 stycznia 1958 r. i w przeciwieństwie do TEWWiS zostały zawarte na czas nieograniczony. Zadania EWG były nakreślone w szerszym zakresie i nie obejmowały tylko jednego typu przemysłu. Zgodnie z Traktatem rzymskim należy do nich zaliczyć: – stworzenie jednolitej strefy celnej wraz ze zniesieniem ceł i ograniczeń ilościowych wewnątrz Wspólnoty oraz wprowadzenie wspólnej polityki wobec państw trzecich, czyli utworzenie unii celnej, – zniesienie ograniczeń w przepływie osób, usług i kapitału między państwami członkowskimi, – zapewnienie wolnej konkurencji przez wprowadzenie zakazu praktyk ją ograniczających, – stworzenie wspólnego funduszu socjalnego (Europejski Fundusz Socjalny) w celu zwiększenia możliwości zatrudnienia pracowników i przyczyniania się do podnoszenia poziomu ich życa, – powołanie Europejskiego Banku Inwestycyjnego z zadaniem ułatwiania rozwoju gospodarczego Wspólnoty, – wprowadzenie wspólnej polityki rolnej i transportowej, – stowarzyszenie krajów i terytoriów zamorskich w celu zwiększenia wymiany handlowej i zdynamizowania ich rozwoju12. Zasady traktatu nie mogły być z różnych względów przyjęte przez wszystkie kraje należące do OEEC (Organisation for European Economic Cooperation). Hiszpania, Portugalia, Grecja, Turcja, Islandia i Irlandia nie mogły zaakceptować unii celnej z uwagi na znacznie niższy poziom rozwoju. Jeszcze w momencie wstępowania w struktury Unii Hiszpania i Portugalia charakteryzowały się znacznym zacofaniem gospodarczym w stosunku do innych krajów Wspólnot. Z uwagi na status neutralności z uczestnictwa wycofały się Austria, Finlandia, Szwajcaria i Szwecja. Unia celna nie odpowiadała także Wielkiej Brytanii z przyczyn ekonomicznych i politycznych. Głównym argumentem była konieczność przyjęcia wysokiej zewnętrznej taryfy celnej i rezygnacji z systemu preferencji celnych istniejących w obrotach między Wielką Brytanią a państwami Commonwealthu13.. 11 Przekłady na język polski pierwotnych wersji TEWG i TEWEA, Zbiór dokumentów, 1957, nr 5, s. 809 i nast., s. 947 i nast.. �� E. Dynia, Integracja Europejska, LexisNexis, Warszawa 2004, s. 45.. 12. A.J. Klawe, K. Michałowska-Gorywoda, Z. Zimny, Europejska Wspólnota Gospodarcza. Założenia, rzeczywistość, perspektywy, PWE, Warszawa 1981, s. 36 –37. 13. ZN_701.indb 85. 1/30/08 1:15:37 PM.

(6) Magdalena Zajączkowska. 86. 4. Przystąpienie krajów słabiej rozwiniętych gospodarczo Działalność EWG w latach sześćdziesiątych zmierzała do realizacji postanowień Traktatu rzymskiego i polegała głównie na realizacji idei unii celnej, wspólnego rynku oraz na wprowadzeniu wspólnej polityki rolnej i handlowej. W innych dziedzinach postęp był niewielki lub w ogóle nie zanotowano żadnych osiągnięć. Realizację unii celnej rozpoczęto w 1959 r. a zakończono 2,5 roku przed przewidzianym terminem, tj. w 1968 r. W latach 1959 – 1961 zniesiono ograniczenia ilościowe w handlu towarami przemysłowymi w ramach EWG, co było ułatwione dzięki dokonanych w poprzednich latach redukcjach w ramach GATT, MFW i OECD. Równocześnie ze znoszeniem ograniczeń celnych ustalono i wprowadzono wspólną dla wszystkich członków zewnętrzną taryfę celną. Oprócz tego harmonizowano przepisy mające bezpośredni wpływ na obroty z zagranicą. Było to konieczne z uwagi na wprowadzanie wspólnej polityki handlowej wobec krajów trzecich. W pierwszym dziesięcioleciu skład EWG nie uległ zmianie mimo prób wejścia Wielkiej Brytanii w jej struktury. U podstaw takiego stanu legły sprawy polityczne, a przede wszystkim silny sprzeciw Francji. Ponowna inicjatywa rozmów pojawiła się w 1969 r. na konferencji w Hadze. Wstępne negocjacje rozpoczęły się w czerwcu 1970 r., a we wrześniu tego roku – wstępne negocjacje z Danią, Norwegią i Irlandią, które uzależniały swoje wejście w struktury EWG od członkostwa w niej Wielkiej Brytanii. Efektem rozmów było podpisanie w Brukseli 22 stycznia 1972 r. układu w sprawie przystąpienia tych czterech państw do EWG, EWWiS i EURATOMU14. Układ został odrzucony przez społeczeństwo norweskie w referendum, co spowodowało jej niewstąpienie w struktury Wspólnot w przewidywanym terminie. Nie było bowiem gałęzi gospodarki, która bezpośrednio zyskałaby na pełnym członkostwie. Norwegia musiałaby liczyć się z możliwością poniesienia strat, głównie w dziedzinie rybołówstwa i rolnictwa15. W okresie negocjacji z krajami pierwszego rozszerzenia trwały przygotowania do wprowadzenia na podstawie planu Wernera wyższego poziomu integracji. Zakładano przekształcenie EWG w unię ekonomiczną i walutową w trzech etapach. Realizacja tych planów napotkała trudności w postaci barier integracji i kryzysu paliwowo-surowcowego. W tej sytuacji skupiono się głównie na utrzymaniu dotychczasowych osiągnięć i usuwaniu zagrożeń dla integracji16. Wielka Brytania, Dania i Irlandia wstąpiły w struktury Wspólnot Europejskich w zupełnie nowej sytuacji jakościowej, wynikającej głównie z procesów integra14. �� T. Bartoszewicz, op. cit., s. 43. Ibidem, s. 44.. 15 16. ZN_701.indb 86. �� H. Tendera-Właszczuk, op. cit. , s. 68.. 1/30/08 1:15:38 PM.

(7) Koszty i korzyści integracji krajów słabiej rozwiniętych…. 87. cyjnych wewnątrz ugrupowania. Dysproporcje w rozwoju gospodarczym państw członkowskich przeszkadzały w osiągnięciu założeń planu Wernera. Propozycje wyrównywania różnic w przyszłości przez odpowiednią politykę regionalną czy wzmożony przepływ kapitału z krajów bardziej zaawansowanych, nie zostały wprowadzone w życie między innymi z uwagi na kolejne zaistniałe problemy w postaci kryzysu gospodarczego17. Jego konsekwencjami były18: wzrost bezrobocia, osłabienie tempa rozwoju gospodarczego, trudności zbytu towarów na rynku światowym, zróżnicowany poziom inflacji, wzrost kosztów produkcji, nierównowaga bilansów płatniczych, spadek kursów wymiennych walut, rozbieżności w polityce gospodarczej. Przystąpienie do EWG miało szczególne znaczenie głównie dla Irlandii. Wstępując jako kraj najbiedniejszy osiągnęła stabilizację ekonomiczną. Problemem pozostała liczba ludności, która wpływając pośrednio na stan gospodarki, utrzymywała się na poziomie ujemnym lub zerowym. Było to spowodowane trudnościami podjęcia pracy i związanymi z tym emigracjami. W okresie członkostwa standard życia w Irlandii zbliżył się do poziomu innych państw członkowskich. W 1970 r. PKB na mieszkańca wynosił 57% średniej EWG, ale w 1995 r. wzrósł do 70% tej wielkości (tabela 1)19. Tabela 1. Zmiany PKB w Irlandii w latach 1973–1995 Wskaźniki. Średni roczny przyrost PKB (% zmiana) Przyrost PKB na mieszkańca (% zmiana). PKB na mieszkańca (EWG=100,ceny bieżące). 1973–1979. 1979–1986. 1986–1991. 1991–1993. 1993–1995. 4,1. 1,5. 4,6. 3,1. 6,7. 1,2. –0,4. –. –. –. 55,8. 65,6. 64,0. 80,2. 73,6. Źródło: R. O’Donnell, Ireland’s Economic Adjustment, European Commission: European Economy. „Annual Economic Report” 1996, No.6.Directorate General for Economic and Financial Affair, Brussels, za: H. Tendera-Właszczuk, Rozszerzenie Unii Europejskiej na Wschód. Polska na tle innych krajów, PWN, Warszawa 2001, s. 69.. Stopniowo zmieniała się także struktura PKB: systematycznie wzrastała rola usług z jednoczesnym zmniejszaniem się udziału rolnictwa. Zmieniała się także struktura zatrudnienia na korzyść usług i przemysłu.. 17. Ibidem, s. 68.. �� W. Grabska, Koncepcja i praktyka integracji w EWG, KiW, Warszawa 1988, s. 129–132.. 18. 19. ZN_701.indb 87. �� H. Tendera-Właszczuk, op. cit. , s. 69.. 1/30/08 1:15:38 PM.

(8) Magdalena Zajączkowska. 88. W okresie od 1973 do 1995 r. Irlandia otrzymała znaczne środki (30 mld USD) z Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnych oraz z funduszy strukturalnych na rozbudowę infrastruktury, turystyki i przemysłu. Korzyści odniósł także przemysł spożywczy20. Irlandia, wychodząc z pozycji najbiedniejszego kraju członkowskiego, stała się jednym z filarów grupy państw tworzących unię monetarną. Współtworzyła wspólny rynek przez 14 lat. Wstąpienie do unii monetarnej było możliwe dzięki długiemu okresowi dostosowawczemu i tym samym możliwości dokonania odpowiednich zmian ewolucyjnych w gospodarce. Przystąpienie do EWG Grecji w 1981 r. było poprzedzone wieloletnią, trwającą od 1961 r., współpracą na zasadach członka stowarzyszonego. Początkowo przewidywano (postanowienia układu ateńskiego z 3 lipca 1961 r.) powstanie pełnej unii celnej pomiędzy Grecją a EWG do końca 1984 r.21 W 1975 r. został przyjęty wniosek Grecji o członkostwo. Najważniejszymi przeszkodami w pełnej integracji Grecji był wieloletni konflikt z Turcją na tle Cypru, Morza Egejskiego i wielu innych spornych zagadnień. Kraje członkowskie Wspólnot obawiały się, że wstąpienie Grecji wciągnie ich w orbitę tych konfliktów. Ostatecznie jednak traktat akcesyjny podpisano w 1979 r., a wszedł on w życie 1 stycznia 1981 r. Traktat przewidywał pięcioletni okres przejściowy na znoszenie ceł oraz wszelkich ograniczeń ilościowych przy imporcie. Handel z drugą stroną nie był obciążony żadnymi ograniczeniami (postanowienia układu o stowarzyszeniu z 1961 r.). W tym okresie Grecja miała także dostosowywać swoją taryfę celną, politykę handlową i rolną do warunków panujących we Wpólnocie22. Uzgodniono swobodny dostęp artykułów rolnych do obszaru EWG po upływie siedmioletniego okresu przejściowego. Podobne regulacje zastosowano do swobodego przepływu ludności. Najwięcej problemów przysporzyło określenie wkładu Grecji do budżetu w okresie przejściowym oraz kwestia świadczeń socjalnych robotników greckich zatrudnionych w EWG23. Znaczną rolę w dostosowaniu do struktur Wspólnoty odegrała jej pomoc finansowa w latach 1981–1983 z Europejskiego Banku Inwestycyjnego w postaci kredytu długoterminowego w wysokości 610 mln USD na rozwój przemysłu, turystyki i ochronę środowiska. Ponadto co roku Grecja otrzymywała 600 mln ECU. 20 Dobra passa zielonego tygrysa. Gospodarka irlandzka, „Rzeczpospolita” z 30 grudnia 1996 r. 21. T. Bartoszewicz, op. cit., s. 47.. 22. Ibidem, s. 48.. H. Tendera-Właszczuk, op. cit. , s. 72.. 23. ZN_701.indb 88. 1/30/08 1:15:38 PM.

(9) Koszty i korzyści integracji krajów słabiej rozwiniętych…. 89. z budżetu Komisji WE. Dodatkowo w ramach programu śródziemnomorskiego przekazano Grecji środki w wysokości 1235 mld ECU24. Przystąpienie Grecji w 1981 r. zbiegło się z recesją gospodarczą w Europie, kryzysem przemysłowym w Grecji oraz wysiłkami mającymi na celu reformę Wspólnoty celem stworzenia wspólnego rynku. Członkostwo Grecji wymagało dostosowania kraju do rynku Wspólnot we wszystkich konkurujących ze sobą dziedzinach. Wyeliminowany został protekcjonizm gospodarczy oraz system subsydiów, który wspierał cały grecki eksport, a ponadto było konieczne zaakceptowanie niższych taryf zewnętrznych. Dodatkowymi trudnościami w dostosowaniu do struktur Wspólnot były recesja gospodarcza, głęboki kryzys przemysłowy w Grecji oraz trwające prace nad stworzeniem wspólnego rynku25. Wstąpienie w struktury Wspólnoty przyczyniło się do spadku wzrostu produktu krajowego brutto na jednego mieszkańca w latach 1981–1990. W tych latach wzrost ten kształtował się na poziomie 1,4%, podczas gdy w latach 1971–1980 wynosił 4,7%. Z powodu zwolnienia tempa rozwoju gospodarki greckiej w latach osiemdziesiątych zwiększył się dystans pomiędzy tym wskaźnikiem a jego przeciętnym poziomem we Wspólnocie. W wyniku członkostwa zmalał udział rolnictwa w tworzeniu PKB z 35,2% w 1974 r. do 15,2% w 1989 r. Zmniejszył się także udział przemysłu na korzyść usług26. Modernizacja greckiego rolnictwa była możliwa dzięki wykorzystaniu funduszy rozwojowych i wdrożeniu programów pomocowych Unii. Nie spowodowało to jednak pełnego dostosowania do średnich warunków panujących w zróżnicowanych gospodarkach wyznaczających poziom unijny. Nadal kraj ten wykazuje najgorsze notowania spośród regionów objętych funduszem kohezyjnym. Kolejnym rozszerzeniem było wstąpienie w struktury Wspólnot Hiszpanii i Portugalii. 12 czerwca 1985 r. podpisano układ o ich przystąpieniu, a wszedł on w życie 1 stycznia 1986 r., choć złożenie wniosku nastąpiło już, w wypadku Portugalii – 28 marca 1977 r., a Hiszpanii – 28 czerwca 1977 r. Kraje te wstępowały do Unii pięć lat później od Grecji. Negocjacje w wypadku tych dwóch krajów trwały najdłużej, co było spowodowane trwającą recesją związaną z kryzysem naftowym. Hiszpania rozpoczęła starania zmierzające do zacieśnienia współpracy ze Wspólnotami już w 1962 r., jednak sprzeciw Włoch i Francji uniemożliwił jej pełne członkostwo. Kraj ten stanowił bowiem dużą konkurencję dla produkcji rolnej tych państw, a z politycznych problemów wymieniano faszystowski charakter rządów w Madrycie. Pomimo tych przeciwności podpisano w 1970 r. pre24 25. Ibidem.. Ibidem.. Unia z Grecją, „Polityka” 1996, nr 40.. 26. ZN_701.indb 89. 1/30/08 1:15:39 PM.

(10) Magdalena Zajączkowska. 90. ferencyjny układ handlowy. Kolejny wniosek Hiszpanii o przyjęcie do Wspólnot był możliwy do rozpatrzenia dopiero po obaleniu dyktatury Franco, kiedy to nastąpiło stopniowe przywracanie demokracji oraz redefinicja priorytetów polityki zagranicznej. W okresie poprzedzającym wejście Hiszpanii w struktury EWG wprowadzono w tym kraju plan ekonomiczny, który zakładał wzrost produkcji oraz redukcję deficytu budżetowego. Programem zmian objęto wiele dziedzin życia gospodarczego, takich jak: reformy strukturalne w przemyśle, łącznie z polityką energetyczną, politykę zatrudnienia, opiekę społeczną, reformę emerytalną, a także prywatyzację. Następowały także zmiany w sektorze finansowym oraz w zakresie rynku siły roboczej. Wysiłek poniesiony w celu dostosowania zaowocował pozytywnymi efektami i realizacją wyznaczonych celów. Pozostały jednak problemy, takie jak wadliwa struktura wydatków publicznych, które wymagały jeszcze rozwiązania. Mimo zaawansowania współpracy, konieczne były długie i liczne okresy przejściowe. Jednoznacznie można jednak powiedzieć, że nałożony plan dostosowawczy został zrealizowany w znacznej mierze i odniesiono sukcesy w wielu dziedzinach gospodarki. W momencie wstępowania do Wspólnot PKB per capita Hiszpanii stanowiło około 70% przeciętnego dochodu WE, rolnictwo było archaiczne, przemysł był mało konkurencyjny oraz obowiązywały wyjątkowo wysokie bariery celne. Problem stanowiły znaczne różnice w poziomie rozwoju poszczególnych regionów kraju, wysokie bezrobocie i kryzys gospodarczy, malejące inwestycje oraz zamykanie przedsiębiorstw branży hutniczej, przemysłu lekkiego oraz stoczni. Hiszpania charakteryzowała się nieustabilizowaną sytuacją wewnętrzną, autonomicznymi tendencjami regionów, dużym wpływem politycznym armii oraz zagrożeniem terroryzmem. Traktat o przystąpieniu przewidywał siedmioletni okres przejściowy na zredukowanie taryf celnych dla artykułów przemysłowych. Kwoty importowe miały być zniesione jeszcze przed przystąpieniem, a taryfy celne zredukowane w 1989 r. o 52,5%. Specjalne regulacje odnosiły się do samochodów, tekstyliów i stali27. Uchylenie restrykcji w zakresie przepływu kapitału oraz zapewnienie wysokiej stopy procentowej spowodowało napływ zagranicznego kapitału w formie lokat pieniężnych oraz bezpośrednich inwestycji. Przyczyniły się one do wzrostu postępu technicznego. Stanowiły bowiem transfer nowych technologii, wiedzy, know-how oraz wpływały na modernizację sektora przemysłu i usług28. Nastąpiła modernizacja przemysłu, wzrosła wydajność pracy oraz wolumen inwestycji.. 27. H. Tendera-Właszczuk, op. cit., s. 77. Ibidem, s. 78.. 28. ZN_701.indb 90. 1/30/08 1:15:39 PM.

(11) Koszty i korzyści integracji krajów słabiej rozwiniętych…. 91. Wniosek Portugalii, złożony także w 1962 r., został odrzucony z uwagi na odsunięcie akcesji Wielkiej Brytanii, z której gospodarką była ona silnie powiązana. Istniała także silna krytyka reżimu portugalskiego. W latach 1932–1968 dyktatorskie rządy sprawował A. de Oliviera Salazar, a w okresie 1968–1974 M. Caetano, co doprowadziło do izolacji na arenie międzynarodowej. Portugalska gospodarka była ponadto mniej zależna od Europy kontynentalnej29. Dla Portugalii ustalono podobny okres przejściowy jak dla Hiszpanii (7–20 lat). Chodziło głównie o produkty rolne eksportowane z tego kraju. Utrzymano ponadto cła przy imporcie, ale już po trzech latach miały one być zredukowane co najmniej o połowę. W okresie członkostwa PKB wzrastał średnio o 4,5% rocznie, tj. o 1,5% więcej niż średnie roczne tempo wzrostu w WE. W latach 1988–1990 Portugalia odnotowała 5% wzrost gospodarczy (największy w Europie). Tempo to jednak spadło do poziomu 1% w 1993 r.30 W latach 1985–1990 wartość inwestycji bezpośrednich w Portugalii wzrosła z 123 mln USD do 1600 mln USD. Jednocześnie wzrósł udział państw Unii w całości tych inwestycji (35% w 1975 r., 58% w 1985 r. oraz 76% w 1992 r.). Pozytywnym efektem był także spadek bezrobocia31 oraz inflacji. Odnotowano przyciągnięcie inwestycji zagranicznych z jednoczesnym, intensywnym rozwojem handlu międzygałęziowego. Nastąpił rozwój badań naukowych (także w małych i średnich przedsiębiorstwach) oraz szkolnictwa. Największym problemem w negocjacjach z państwami Półwyspu Iberyjskiego było rolnictwo, głównie z powodu jego znaczenia dla gospodarek tych państw. Koszty kształtujące cenę produktów rolnych były w tych krajach dużo niższe, co było niekorzystne dla polityki rolnej Wspólnot. Ponadto gospodarka portugalska znajdowała się wówczas w momencie kryzysowym, co nie było korzystne dla EWG. Oczywiste stało się, że proces dostosowania będzie długotrwały. Jednocześnie nie było możliwe przyjęcie w struktury Wspólnot Hiszpanii bez Portugalii. Po przyjęciu Hiszpanii i Portugalii do EWG zwiększyła się liczba krajów o znacznie niższym poziomie rozwoju gospodarczego w porównaniu z pozostałymi członkami. Ugrupowanie to było zmuszone do podejmowania działań mających na celu wyrównanie poziomu rozwoju gospodarczego oraz warunków życia pomiędzy poszczególnymi regionami krajów członkowskich. Wielkim sukcesem tych krajów było to, że znalazły się w grupie krajów tworzących unię monetarną. Kraje te, przystępując do Wspólnot, wiedziały o pracach nad przygotowaniem Jednolitego aktu europejskiego. Miały więc świadomość T. Bartoszewicz, op. cit., s. 49.. 29. 30. H. Tendera-Właszczuk, op. cit. , s. 80.. Ibidem.. 31. ZN_701.indb 91. 1/30/08 1:15:39 PM.

(12) Magdalena Zajączkowska. 92. konieczności dostosowania do znacznie bardziej zaawansowanego etapu integracji, którego podstawy prawne właśnie tworzono. Było to trudne zadanie, które wymagało piętnastoletniego okresu przystosowania, wspartego jednak znaczną pomocą finansową Unii32. Należy jednak podkreślić, że efekty integracji Hiszpanii ze Wspólnotami są pozytywne, na co wskazuje poprawa wskaźników makroekonomicznych, gdyż Hiszpania doświadczyła jednego z szybszych wzrostów gospodarczych w całej historii (przeciętny roczny wskaźnik wzrostu wynosił 4%). PKB per capita w 1992 r. stanowił już ponad 80% przeciętnego dochodu w WE. Nastąpił szybki rozwój infrastruktury dzięki napływowi obcego kapitału oraz modernizacji przemysłu. Powołano sieci wyspecjalizowanych instytucji celem pomocy małym i średnim przedsiębiorstwom. Uregulowano wewnętrzne konflikty, nastąpił rozwój hiszpańskiej klasy średniej oraz wzrost poziomu życia. Ponadto efektami członkostwa Hiszpanii był w latach 1986–1990 wzrost nowych miejsc pracy o 1,75 mln, zmniejszenie stopy inflacji z 10% w 1986 r. do 5% w 1993 r.33 oraz wzrost efektywności gospodarowania. Jednakże, co należy podkreślić, w pierwszym okresie członkostwa Hiszpanii nastąpił wzrost bezrobocia do 22%. Stanowiło to negatywny skutek akcesji tego kraju w struktury Wspólnoty. Ważnym etapem w pogłębianiu się integracji europejskiej było podpisanie Jednolitego aktu europejskiego w 1986 r. Akt ten wszedł w życie 1 lipca 1987 r. i urzeczywistnił ideę jednolitego rynku europejskiego, którego ostateczną realizację przewidziano na koniec 1992 r. przez wprowadzenie tzw. czterech wolności (przepływu towarów, usług, kapitału i osób). JAE odegrał istotną rolę w ewolucji trzech Wspólnot i w budowie Unii Europejskiej. Wspólnoty otrzymały nowe kompetencje w dziedzinie gospodarczej34. 5. Zakończenie W aspekcie skutków krótkookresowych należy podkreślić, że uczestnictwo kraju w Unii Europejskiej jest tym bardziej korzystne, im struktury produkcyjne tego kraju są bardziej konkurencyjne, im ugrupowanie integracyjne jest większe, im wyjściowe taryfy celne kraju ubiegającego się o członkostwo są wyższe, a koszty transakcyjne niższe35. Korzyści jakie odniosą nowe kraje są zależne Ibidem, s. 80.. 32. Eurostat, www.europa.eu.int.. 33. K. Michałowska-Gorywoda, Podejmowanie decyzji w Unii Europejskiej, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2004, s. 28. 34. W. Molle, Ekonomika integracji europejskiej. Teoria, praktyka, polityka, Fundacja Gospodarcza NZSS „Solidarność”, Gdańsk 1995, s. 108. 35. ZN_701.indb 92. 1/30/08 1:15:39 PM.

(13) Koszty i korzyści integracji krajów słabiej rozwiniętych…. 93. także od dotychczasowego stanu powiązania gospodarek z Unią. Efekty związane z członkostwem są różne dla poszczególnych krajów. Unia Europejska zdecydowanie zyskiwała gospodarczo przy kolejnych rozszerzeniach. Wzrastała jej konkurencyjność względem gospodarczych potęg świata oraz umocniła swoją pozycję na arenie międzynarodowej. Wewnętrznie wzmacniała swoje struktury, których prawidłowe funkcjonowanie było szczególnie istotne w perspektywie największego rozszerzenia z 2004 r. o kraje słabiej rozwinięte gospodarczo. Rozszerzenie to jest nie tylko największym, ale także najgłębszym z uwagi na złożoność i wielość problemów. Z uwagi na krótki czas i brak rzetelnych wskaźników ekonomicznych ocena kosztów i korzyści ostatniego rozszerzenia musi zostać przesunęta w czasie. Przyjmując w swoje struktury nowe kraje, UE doprowadziła także do znacznego rozwoju przemysłu i postępu technicznego w krajach członkowskich, głównie słabiej rozwiniętych gospodarczo. Rozwój licznych gałęzi przemysłu uwarunkował rozwój innych powiązanych działów gospodarek36. Literatura Bartoszewicz T., Dwa modele integracji: EWG i RWPG: realia, wzajemne uwarunkowania i stosunki, KAW, Warszawa 1983. Budnikowski A., Kawecka-Wyrzykowska E., Międzynarodowe stosunki gospodarcze, PWE, Warszawa 2003. Dobra passa zielonego tygrysa. Gospodarka irlandzka, „Rzeczpospolita” z 30 grudnia 1996 r. Dynia E., Integracja Europejska, LexisNexis, Warszawa 2004. Grabska W., Koncepcja i praktyka integracji w EWG, KiW, Warszawa 1988. Kitzinger U., The European Common Market and Community, za: Zarys prawa Unii Europejskiej, D. Lasok, TNOiK, Toruń 1995. Klawe A.J., Michałowska-Gorywoda K., Zimny Z., Europejska Wspólnota Gospodarcza. Założenia, rzeczywistość, perspektywy, PWE, Warszawa 1981. Makać A., Międzynarodowa integracja gospodarcza – podstawowe problemy toretyczne [w:] Procesy integracyjne we współczesnej gospodarce światowej, red. E. Oziewicz, PWN, Warszawa 2001. Marszałek A., Integracja europejska, PWE, Warszawa 2004. Michałowska-Gorywoda K., Podejmowanie decyzji w Unii Europejskiej, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2004. Molle W., Ekonomika integracji europejskiej. Teoria, praktyka, polityka, Fundacja Gospodarcza NZSS „Solidarność”, Gdańsk 1995 Tendera-Właszczuk H., Rozszerzenie Unii Europejskiej na Wschód. Polska na tle innych krajów, PWN, Warszawa 2001. 36 A. Makać, Międzynarodowa integracja gospodarcza – podstawowe problemy toretyczne [w:] Procesy integracyjne we współczesnej gospodarce światowej, red. E. Oziewicz, PWN, Warszawa 2001, s. 30–31.. ZN_701.indb 93. 1/30/08 1:15:40 PM.

(14) 94. Magdalena Zajączkowska. Unia z Grecją, „Polityka” 1996, nr 40. Współczesna gospodarka światowa, red. A.B. Kisiel-Łowczyc, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2003. The Costs and Benefits of Integrating Less Economically Developed Countries. Selected Aspects. At present, integration processes are common. The phenomena occurring in Europe have led to the creation of a high-level organisational structure. The successive stages of integration and the accession of various countries to the European Union have given rise to undeniable costs and benefits. The main reason for involving states in the process of co-operation was a desire to accelerate economic development and to solve development problems thanks to assistance from a larger organisation with better organisational instruments at its disposal. In this article, the author analyses the costs and benefits of integrating less economically developed countries. She focuses on the accession of Ireland, Greece, Spain and Portugal to the European Union and analyses the main economic indicators. These countries were undoubtedly examples of states with considerably lower levels of economic development. Their accession was associated with numerous short and long-term costs. In a broader perspective, however, they have benefited from EU membership by increasing their general level of economic development, which can be shown using the relevant indicators. An analysis of previous negotiation problems, the economic situation of less-developed countries and membership costs, may prove helpful in drawing conclusions and solving potential problems in later enlargements, with particular attention to the specific features of each candidate state.. ZN_701.indb 94. 1/30/08 1:15:40 PM.

(15)