Wzrost gospodarczy w krajach Unii Europejskiej w latach 1980-2002

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 716. 2006. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Jadwiga Berbeka Katedra Badaƒ Konsumpcji. Wzrost gospodarczy w krajach Unii Europejskiej w latach 1980–2002 1. Cel artykułu i metodyka badaƒ Jednym z podstawowych czynników konsumpcji w skali makro jest poziom PKB i jego dynamika, a więc wzrost gospodarczy. Wydaje się, że analiza tendencji rozwojowych w tym zakresie w piętnastu krajach „starej” Unii, jest dla Polski – nowego członka ugrupowania – ważna, gdyż wnioski mogą mieć aplikacyjny charakter. Celem badań jest analiza wzrostu gospodarczego1 w krajach Unii Europejskiej (w omawianym okresie w jej skład wchodziło 15 krajów) oraz próba wyjaśnienia przyczyn jego zróżnicowania. Kolejną przesłanką podjęcia niniejszego tematu jest dążenie do stwierdzenia występowania sigma konwergencji poziomu PKB per capita w omawianej grupie krajów. Powyższe cele główne wymagały realizacji celów cząstkowych: analizy poziomu realnego PKB per capita według parytetu siły nabywczej w cenach stałych z 2000 r., obliczenia tempa jego zmian oraz współczynników zmienności poziomu PKB per capita według parytetu siły nabywczej. Badania dotyczą lat 1980–2002 i prowadzone są de facto dla 14 krajów – ze względu na specyfikę i wynikającą z niej nieporównywalność Luksemburga, nie uwzględnia się tego kraju. Wykorzystywane są dane statystyczne z bazy OECD.. 1 Przez wzrost gospodarczy rozumie się „powiększanie się potencjalnego produktu krajowego, czy też potencjalnego realnego PNB, powiększanie się zdolności wytwórczych” – por. P.A. Samuelson, W.D. Nordhaus, Ekonomia 2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996, s. 350..

(2) 26. Jadwiga Berbeka. 2. Poziom PKB per capita w krajach Unii Europejskiej Analiza empiryczna przeprowadzona jest na podstawie poziomu realnego PKB per capita w cenach i według parytetu siły nabywczej z 2000 r. w USD. Zestawienie wskaźników dla 14 badanych krajów UE w latach 1980–2002 przedstawia tabela 1. Zestawione dane pozwalają dostrzec kilka tendencji. Istniał wyraźny podział w obrębie badanych czternastu krajów na dwie grupy: pierwszą, składającą się z dziesięciu krajów wyżej rozwiniętych gospodarczo oraz drugą, o niższym poziomie PKB per capita, do której należały początkowo cztery kraje: Irlandia i trzy państwa tzw. „południowego rozszerzenia”: Hiszpania, Grecja i Portugalia. Krajem, w którym miały miejsce największe zmiany poziomu PKB per capita2, była Irlandia, która nie tylko znalazła się w grupie państw bogatszych, ale nawet wysunęła się na pierwszy plan. W obu grupach następowały zmiany, jeśli chodzi o ranking krajów z punktu widzenia ich poziomu realnego PKB per capita według parytetu siły nabywczej3. Poziom ten był najwyższy w Danii od 1980 r. do 2000 r. Wyjątkiem były lata 1992–1993, kiedy na pierwszym miejscu uplasowała się Austria. W latach 2001– –2002 najwyższy poziom PKB per capita w badanej grupie cechował Irlandię. Drugi co do wielkości w latach osiemdziesiątych był realny PKB per capita w Szwecji. Poziom ten uległ jednak obniżeniu w następnej dekadzie, w efekcie czego w rankingu rozważanych czternastu krajów Szwecja w latach dziewięćdziesiątych znalazła się na szóstej pozycji. W wyniku wzrostu poziomu PKB per capita w tym kraju na początku obecnej dekady Szwecja uplasowała się na czwartym miejscu wśród czternastu krajów „starej” Unii. W latach dziewięćdziesiątych poziom PKB na mieszkańca – jak już wspomniano – był wysoki w Austrii i kraj ten plasował się na drugim miejscu w UE. Poziom omawianego wskaźnika w Niemczech, Francji, Belgii, Holandii i Włoszech był w latach osiemdziesiątych zbliżony, co wydawało się potwierdzać zjawisko konwergencji. Po pogorszeniu koniunktury gospodarczej na początku lat dziewięćdziesiątych nastąpiło pewne zróżnicowanie wśród tej grupy krajów. Wzrósł poziom PKB na mieszkańca w Holandii i przez większość dekady był trzecim w ugrupowaniu. Relatywnie wysoki był też w latach dziewięćdziesiątych poziom PKB per capita w Belgii, stawiając ją w tym okresie na czwartym miejscu. Poziom PKB per capita w wyrażeniu siły nabywczej w dziesięciu najbardziej rozwiniętych 2 Analizie poddawany jest poziom realnego PKB per capita w cenach i według parytetu siły nabywczej z 2000 r. Dla uproszczenia wywodów skrótowo używane jest pojęcie PKB per capita. 3 Porównano analizowane dane z danymi EUROSTAT, przedstawiającymi Purchasing Power Standards. Ponieważ różnice były nieznaczne, zdecydowano się nie prowadzić porównań wyników, uznając, że nic by one nie wnosiły, bo konkluzje były takie same..

(3) 19938 19533 20085 20450 21176 21920 22768 22748 23011 23037 23223 23418 23484 23402 24600 25161 25638 26285 26842 27456 28144 28481 28669. Dania. 13258 12937 12711 12501 12689 12958 12982 12645 13140 13568 13473 13774 13770 13475 13682 13933 14161 14585 14994 15439 16075 16693 17318. 16452 16417 16538 16803 17185 17584 18034 18511 19237 19849 20360 20644 20782 20612 21117 21582 21888 22395 23006 23605 24364 24676 24849. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych ODCE, www.oecd.org, maj 2004.. EU-15. Wielka 16034 15795 16116 16679 17080 17643 18299 19091 19999 20376 20473 20122 20118 20548 21411 21969 22515 23206 23874 24468 25322 25692 26035 Brytania. Szwecja 18763 18704 18925 19271 20083 20496 21017 21660 22123 22578 22634 22239 21825 21264 21993 22765 23023 23571 24416 25514 26576 26749 27222. Hiszpania 12444 12351 12438 12599 12771 13020 13403 14111 14798 15482 16043 16422 16536 16330 16689 17125 17517 18190 18930 19644 20317 20719 20996. Portugalia 9918 9993 10143 10082 9859 10113 10532 11223 12095 12914 13476 14105 14128 13824 13924 14473 14945 15486 16134 16677 17150 17329 17263. Holandia 18272 18051 17739 17980 18470 18876 19360 19588 20041 20878 21580 21921 22081 22068 22565 23131 23733 24516 25426 26264 26982 27104 26993. Włochy 17242 17353 17452 17661 18144 18679 19149 19719 20488 21060 21458 21744 21868 21602 22020 22625 22834 23250 23636 24005 24682 25046 25092. Irlandia 10926 11152 11285 11177 11585 11902 11847 12396 13087 13931 15128 15332 15716 16053 16920 18510 19868 21864 23418 25773 28035 29359 30941. Grecja. Niemcy 17175 17169 17051 17364 17918 18353 18791 19060 19672 20295 21271 22182 22507 22102 22553 22876 22985 23261 23723 24191 24851 25016 25017. Francja 18104 18222 18592 18768 18983 19162 19524 19910 20714 21453 21896 22003 22221 21932 22306 22599 22769 23123 23823 24487 25291 25684 25852. Finlandia 16892 17175 17624 18008 18490 19045 19420 20197 21096 22032 21860 20350 19466 19133 19796 20402 21126 22381 23441 24175 25359 25569 26085. 17870 17807 17899 17946 18386 18686 19023 19440 20288 20916 21512 21823 22067 21770 22406 22889 23118 23858 24284 25016 25916 25992 26050. Belgia. Austria 18468 18411 18780 19346 19408 19860 20257 20560 21221 21996 22825 23330 23564 23432 23928 24566 25023 25393 26360 27009 27865 28005 28311. Państwa 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002. Tabela 1. PKB per capita według parytetu siły nabywczej w 14 krajach Unii Europejskiej w latach 1980–2002, w cenach stałych z 2000 r. (w USD). Wzrost gospodarczy w krajach Unii Europejskiej… 27.

(4) Jadwiga Berbeka. 28. krajach Unii przewyższał poziom przeciętny dla Unii (15). Jedynym wyjątkiem była Wielka Brytania, gdzie do połowy lat osiemdziesiątych poziom omawianego wskaźnika kształtował się poniżej średniej dla UE-15. 20 000 19938. 18 000. 18763 18468 18272 18104. 17870. 17242 17175 16892 16452. 16 000. 16034. 14 000. 13258 12444. USD. 12 000. 10926 9918. 10 000 8 000 6 000 4 000. Irlandia. Hiszpania. Grecja. Wielka Brytania. UE-15. Finlandia. Niemcy. Włochy. Belgia. Francja. Holandia. Austria. Szwecja. Dania. 0. Portugalia. 2 000. Rys. 1. Poziom PKB per capita w cenach i według parytetu siły nabywczej z 2000 r. w krajach Unii Europejskiej w 1980 r. (w USD) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych OECD, www.oecd.org, maj 2004.. Poziom PKB w drugiej grupie krajów kształtował się poniżej średniej, jego zróżnicowanie i skala zmian były większe. Na początku lat osiemdziesiątych najwyższy poziom PKB na mieszkańca spośród tej czwórki cechował Grecję, jednakże w pierwszej połowie dekady nastąpił jego spadek, a następnie stagnacja, co spowodowało, że stał się najniższy w badanym ugrupowaniu. Dopiero w latach dziewięćdziesiątych miał miejsce wzrost realnego PKB per capita w Grecji, jednak przez cały okres lat dziewięćdziesiątych pozostawał najniższy w UE-15. Od połowy lat osiemdziesiątych prawie do połowy następnej dekady najwyższy poziom rozważanego wskaźnika w grupie drugiej cechował Hiszpanię. W 1994 r. przewyższył go PKB na mieszkańca w Irlandii, ale – jak już wspomniano – znaczny przyrost w Irlandii sugerował uznawanie jej już w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych za kraj przynależący do pierwszej grupy. W tej sytuacji, w pozostałej trójce liderem z punktu widzenia poziomu PKB per capita pozostawała Hiszpania i należy dostrzec, że dystans od pozostałej dwójki wzrastał. PKB na mieszkańca Portugalii w latach osiemdziesiątych był najniższy w Unii, jed-.

(5) Wzrost gospodarczy w krajach Unii Europejskiej…. 29. nakże jego systematyczny wzrost spowodował, że w następnej dekadzie Portugalia wysunęła się przed Grecję. Na skutek spadku PKB per capita w 2002 r. Portugalia powróciła na ostatnie miejsce w UE-15. Ranking omawianych krajów w 1980 r. i 2002 przedstawiono na rys. 1 i 2. 35 000 30941. 30 000. 28669 28311 27222 26993 26085 26050 26035 25852 25092 25017. 25 000. 24849. USD. 20996. 20 000. 17318 17263. 15 000 10 000 5 000 Portugalia. Grecja. Hiszpania. UE-15. Niemcy. Włochy. Francja. Wielka Brytania. Belgia. Finlandia. Holandia. Szwecja. Austria. Dania. Irlandia. 0. Rys. 2. Poziom PKB per capita w cenach i według parytetu siły nabywczej z 2000 r. w krajach Unii Europejskiej w 2002 r. (w USD) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych OECD, www.oecd.org, maj 2004.. Można pokusić się o próbę periodyzacji badanego okresu. Lata osiemdziesiąte to w miarę stały i systematyczny wzrost poziomu realnego PKB per capita we wszystkich krajach. Przełom dekad i początek lat dziewięćdziesiątych to etap zwolnienia tempa wzrostu, a w niektórych wypadkach wręcz jego spadek (np. w Finlandii). Druga połowa lat dziewięćdziesiątych i początek pierwszej dekady bieżącego wieku to ponowny wzrost poziomu PKB na mieszkańca, niekiedy w szybkim tempie (Irlandia). Analiza zróżnicowania poziomu PKB per capita według parytetu siły nabywczej w badanym okresie, prowadzona z wykorzystaniem narzędzi analizy statystycznej (wariancji, odchylenia standardowego i współczynnika zmienności) wskazuje, że w pierwszej połowie lat osiemdziesiątych (do 1986 r.) zróżnicowanie w badanej grupie wzrastało. W kolejnych latach (1987–1993) dywersyfikacja poziomu PKB w całym ugrupowaniu ulegała zmniejszeniu. Jednakże w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych, a szczególnie na początku bieżącej dekady lat.

(6) Jadwiga Berbeka. 30. proces upodabniania uległ zahamowaniu, ograniczając zjawisko sigma konwergencji4. Współczynnik zmienności przyjmował wartości od 19,6% w 1980 r. do 21,4% w 1986 r., obniżył się do najniższego poziomu 15,6% w latach 1998–1999 i 2001 r., ale w 2002 r. ponownie, choć nieznacznie wzrósł5. Tabela 2. Podstawowe parametry charakteryzujące rozkład PKB per capita według parytetu siły nabywczej, w cenach z 2000 r. w 14 krajach UE (w USD) Rok. Średnia arytmetyczna. Odchylenie standardowe. Współczynnik zmienności (%). UE-14 1980. 16 093. 3 148. 19,6. 1985. 17 194. 3 616. 21,0. 1990. 19 775. 3 562. 18,0. 1995. 20 930. 3 562. 17,0. 2000. 24 469. 3 866. 15,8. 2002. 25 132. 3 994. 15,9. Kraje bogatsze 1980. 17 876. 1 098. 6,1. 1985. 19 272. 1 214. 6,3. 1990. 21 873. 818. 3,7. 1995. 22 898. 1 301. 5,7. 2000. 26 275. 1 308. 5,0. 2002. 26 933. 1 777. 6,6. 1980. 12 516. 2 356. 19,0. Kraje biedniejsze 1985. 11 998. 1 357. 11,0. 1990. 14 530. 1 275. 9,0. 1995. 16 889. 2 720. 16,0. 2000. 17 847. 2 205. 12,4. 2002. 18 525. 2 140. 11,5. Źródło: obliczenia własne na podstawie danych z tabeli 1.. Interesujące jest również badanie zróżnicowania (na podstawie wielkości odchylenia standardowego i współczynnika zmienności zestawionych w tabeli 2) 4 Sigma konwergencja zmiennej jest to zmniejszenie się wraz z upływem czasu rozproszenia badanej cechy mierzonej na przykład współczynnikiem zmienności – por. R.J. Barro, X. Sala-i-Martin, Convergence, „Journal of Political Economy” 1992, nr 102. 5 Obliczenia własne na podstawie danych OECD, www.oecd.org, maj 2004..

(7) Wzrost gospodarczy w krajach Unii Europejskiej…. 31. w grupie państw bogatszych i biedniejszych w obrębie Unii; kryterium podziału jest średnia dla UE-15. W grupie państw bogatszych relatywnie niewielkie zróżnicowanie (współczynnik zmienności 6%) ulegało dalszemu ograniczeniu w drugiej połowie lat osiemdziesiątych (współczynnik zmienności poniżej 4%), ale w kolejnej dekadzie lat nastąpił jego wzrost, szczególnie w wyraźny w ostatnich badanych latach (współczynnik zmienności 6,7%). W grupie państw biedniejszych, do których należały Portugalia, Grecja, Hiszpania i do 1995 r. Irlandia, zróżnicowanie było wyraźnie większe, na co wskazują współczynniki zmienności przedstawione w tabeli 2. W latach osiemdziesiątych miało miejsce upodabnianie się poziomu PKB per capita w tych krajach, zróżnicowanie nasiliło się jednak w kolejnej dekadzie, natomiast w ostatnich latach nieznacznie się zmniejszyło. Powyższe wyniki nie pozwalają pozytywnie zweryfikować hipotezy o sigma konwergencji poziomu PKB per capita w czternastu badanych krajach Unii Europejskiej w latach 1980–2002. Jest to zgodne z wynikami innych analiz empirycznych6. Analiza danych wyrażonych według parytetu siły nabywczej ma na celu poprawę ich porównywalności poprzez wyeliminowanie wpływu dywersyfikacji cen w skali międzynarodowej. Interesujące wydaje się wskazanie różnic w wypadku pominięcia parytetu siły nabywczej, a więc analiza realnego poziomu PKB według stałych cen z 2000 r. w przeliczeniu na jedną walutę7, a mianowicie: – poziom PKB na mieszkańca w Danii i drugiej w kolejności Szwecji (w całym omawianym okresie) był wyraźnie wyższy niż w pozostałych krajach, – wyższy w stosunku do wyrażenia według parytetu siły nabywczej był poziom PKB per capita w Wielkiej Brytanii, – niższy był w Austrii oraz we Włoszech, gdzie poziom PKB na mieszkańca nie osiągał średniej dla UE-15. 3. Dynamika wzrostu gospodarczego w krajach UE Przedstawienie wyników badań dla 14 krajów w okresie ponad 20 lat może być mało czytelne, wobec czego dla zwiększenia przejrzystości prezentacji zasto6. Na przykład J.R. Cuadrado-Roura stwierdza, że biorąc pod uwagę tylko PKB oraz produktywność, należy stwierdzić, że konwergencja wśród krajów Unii właściwie się już skończyła – por. J.R. Cuadrado-Roura, Regional Convergence In the European Union: From Hypothesis to the Actual Trends, „Annals of Regional Science” 2001, nr 35. 7 Niezależnie od tego czy walutą tą było euro czy USD ranking krajów nie różnił się i relacje w stosunku do wyników według parytetu siły nabywczej były takie same..

(8) Jadwiga Berbeka. 32. sowano następującą sekwencję: najpierw ogólne wnioski, następnie konkluzje dotyczące badanych dekad lat, a na końcu rozważania dotyczące wzrostu gospodarczego poszczególnych krajów, według kolejnych rozszerzeń Unii. Analiza wzrostu gospodarczego określonego za pomocą realnych stóp wzrostu produktu krajowego brutto w czternastu krajach należących do UE w latach 1980–2002 pozwala na wyciągnięcie kilku wniosków. Zestawienie danych empirycznych przedstawia tabela 3. We wszystkich krajach procesy gospodarcze charakteryzowały się zbliżonymi tendencjami – cechowało je występowanie wzrostu gospodarczego. Jego dynamika ulegała obniżeniu na początku każdej kolejnej dekady lat, co wynikało głównie z dekoniunktury na rynku światowym, a można to również łączyć z wahaniami koniunkturalnymi8. W ciągu ponad dwudziestu lat dynamika wzrostu gospodarczego w krajach Unii Europejskiej upodobniała się do siebie, wyjątek stanowiła Irlandia. W latach dziewięćdziesiątych przeciętny wzrost produktu krajowego brutto w krajach Unii był wolniejszy niż we wcześniejszych dekadach, co stanowiło kontynuację empirycznie stwierdzonego, długookresowego obniżania tempa stóp wzrostu9. Jednakże trend ten został zahamowany w niektórych krajach, takich jak: Irlandia, Holandia czy Hiszpania. Zgodnie z teoriami dotyczącymi wzrostu gospodarczego, jedną z podstawowych jego determinant jest praca. Pierwszy aspekt, to poziom zatrudnienia. W całym rozważanym okresie przeciętne tempo wzrostu zatrudnienia w krajach Unii było niższe niż przeciętne tempo wzrostu gospodarczego10. Można stwierdzić wewnętrzne zróżnicowanie w tej kwestii w krajach członkowskich. W latach dziewięćdziesiątych kraje skandynawskie charakteryzowały się wysoką stopą zatrudnienia, ale mniejszą liczbę godzin pracy. W krajach, takich jak: Belgia, Holandia, Francja, Włochy i Hiszpania niskiej stopie zatrudnienia towarzyszyła mniejsza niż w pozostałych liczba przepracowanych godzin11. Szacuje się, że w latach dziewięćdziesiątych w większości krajów Unii Europejskiej wzrost gospodarczy można w połowie przypisać wzrostowi produktywności pracy (kwantyfikowanemu jako PKB na jedną zatrudnioną osobę)12. 8. Nawiązując do teorii długich cykli koniunkturalnych N.D. Kondratiewa, od połowy lat siedemdziesiątych rozpoczęła się faza zwolnionego wzrostu, po latach ekspansji 1945–1970. Regularność wahań rejestrowanych w krajach UE zdawałaby się potwierdzać teorie Juglara o cyklach średniookresowych, klasycznych, 7–10-letnich. Szerzej na ten temat: Woźniak M.G., op. cit., s. 42–44. 9 The Sources of Economic Growth in OECD Countries, OECD, Paris 2003, s. 29. 10 Ekonomiczne aspekty integracji europejskiej, red. J.D. Hansen, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2003, s. 76. 11 The Sources of Economic Growth…, s. 35. 12 Ibidem..

(9) 0,6. 3,3. Irlandia. –0,2. –1,4. 0,1. Hiszpania. Szwecja. Wielka Brytania. UE-15. 3,2. 0,9. 1,9. 1,2. 1,2. 2,1. –1,3. –1,1. –0,8. 2,6. 1,8. 3,5. 1,9. 1,8. –0,2. 1,8. 1,2. –0,2. –1,1. 1,6. 1,5. 2,8. 2,5. 2,6. 4,3. 1,8. –1,9. 3,1. 2,8. 4,4. 2,0. 2,8. 1,6. 3,2. 3,5. 2,5. 0,4. 2,5. 3,6. 2,2. 2,3. 2,8. 2,7. 3,0. 3,1. 2,5. 2,2. 1,5. 3,4. 3,6. 1,7. 2,4. 2,8. 4,0. 2,8. 3,3. 4,1. 3,1. 2,5. –0,4. 0,5. 2,4. 2,4. 2,3. 4,0. 1,8. 2,1. 2,8. 4,6. 3,4. 5,5. 6,4. 1,9. 3,0. 4,7. –2,3. 1,5. 2,5. 4,3. 0,0. 2,3. 1,6. 4,2. 5,0. 2,6. 5,1. 7,5. 3,0. 3,9. 5,2. 4,3. 3,7. 4,6. 4,7. 1,2. 4,7. 3,4. 3,5. 2,2. 2,7. 4,8. 6,4. 4,8. 2,9. 5,8. 3,8. 3,9. 4,2. 4,8. 0,1. 3,5. 4,2. 3,0. 0,8. 1,0. 3,8. 4,0. 4,1. 2,0. 8,5. 0,0. 5,7. 2,6. –0,3. 1,0. 3,1. 4,7. 1,8. –1,4. –1,1. 2,5. 4,4. 2,4. 1,4. 1,9. 3,1. 5,1. 1,0. –6,4. 1,1. 1,8. 3,3. 1,2. 0,2. –1,3. 0,9. 1,1. 1,5. 0,8. 3,3. 0,7. 2,2. 1,5. –3,8. 0,6. 1,5. 2,3. Źródło: obliczenia własne na podstawie danych OECD, www, oecd.org, maj 2004.. 1,6. –0,1. Portugalia. 0,8. –1,6. Grecja. –0,5. 0,1. Niemcy. Włochy. 1,2. Francja. Holandia. 2,3. 2,1. Finlandia. 1,7. 0,3. 2,7. –2,1. 0,6. –0,3. Belgia. Dania. 2,9. 2,1. –0,1. –0,3. 2,3. –2,0. –1,0. –2,0. 0,7. –0,9. 2,7. –1,6. –1,1. –0,9. –1,2. 0,0. –1,0. 0,4. 2,8. 4,4. 4,2. 2,4. 1,0. 2,9. 2,2. 5,8. 2,0. 2,3. 2,1. 3,9. 5,5. 3,2. 2,6. 2,4. 2,8. 4,1. 2,8. 4,3. 3,0. 2,9. 9,9. 2,1. 1,7. 1,7. 3,4. 2,8. 2,4. 1,6. 1,7. 2,7. 1,3. 2,4. 3,5. 3,0. 1,1. 8,1. 2,4. 0,8. 1,1. 3,9. 2,5. 1,2. 2,0. 2,6. 3,3. 2,4. 4,0. 4,0. 3,8. 2,0. 11,1. 3,6. 1,4. 1,9. 6,3. 3,0. 3,5. 1,6. 2,9. 3,1. 3,6. 4,3. 4,6. 4,3. 1,8. 8,6. 3,4. 2,0. 3,4. 5,0. 2,5. 2,0. 3,9. 2,9. 2,8. 4,6. 4,2. 3,8. 4,0. 1,7. 11,3. 3,4. 2,0. 3,2. 3,4. 2,6. 3,2. 2,7. 3,6. 3,8. 4,3. 4,2. 3,4. 3,5. 3,0. 10,1. 4,5. 2,9. 3,8. 5,1. 2,8. 3,8. 3,4. 1,7. 2,1. 0,9. 2,8. 1,7. 1,2. 1,8. 6,2. 4,0. 0,8. 2,1. 1,1. 1,6. 0,6. 0,8. 1,1. 1,6. 2,1. 2,0. 0,4. 0,2. 0,4. 6,9. 3,9. 0,2. 1,2. 2,3. 1,0. 0,7. 1,4. 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002. Austria. Państwa. Tabela 3. Dynamika PKB w cenach stałych z 2000 r. w krajach Unii Europejskiej w latach 1981–2002 (w %). Wzrost gospodarczy w krajach Unii Europejskiej… 33.

(10) Jadwiga Berbeka. 34. Biorąc pod uwagę przeciętny spadek liczby przepracowanych godzin w tym okresie13, wzrost produktywności pracy mierzony na godzinę był wyższy niż liczony na głowę zatrudnionego. Szacowana w powyższy sposób produktywność pracy wzrosła w latach dziewięćdziesiątych w Portugalii, Niemczech, Finlandii i Szwecji14. Równocześnie jednak w rozważanej grupie krajów miały miejsce odmienne tendencje w stopie zatrudnienia – jej spadek w Niemczech i Włoszech, Szwecji i Finlandii, a wzrost w Irlandii, Holandii i Hiszpanii15. Wzrost produkcji na jednego zatrudnionego w krajach Unii Europejskiej w latach dziewięćdziesiątych był w dużej mierze wynikiem wzrostu przeciętnego poziomu umiejętności zawodowych16, co można określić wzrostem jakości kapitału ludzkiego. Uważa się, że wzrost gospodarczy w latach dziewięćdziesiątych w krajach wysoko rozwiniętych, do jakich zalicza się większość państw Unii, był w pewnej mierze wynikiem rozwoju technologii informacyjnych i komunikacyjnych. Wskazuje się zazwyczaj na ich oddziaływanie w trojaki sposób17: – wzrost produktywności w sektorach produkujących sprzęt informacyjny i komunikacyjny oraz zwiększenie rozmiarów tych sektorów, – „pogłębienie” kapitału w gospodarce wynikające ze zwiększonych inwestycji w sprzęt informacyjny i komunikacyjny, prowadzące do zwiększenia produktywności pracy18, – występowanie efektu przenikania (spillover effect) w przypadku produktywności wywołanego technologiami informacyjnymi i komunikacyjnymi. Generalnie wzrost gospodarczy w całym omawianym okresie został określony jako typ: „małego ekonomicznego wzrostu i chronicznej, ale niskiej inflacji”19. Szczegółowa analiza dynamiki zmian poziomu realnego PKB zostanie dokonana dla poszczególnych krajów należących do UE według chronologii ich przystępowania do ugrupowania.. 13. Spadek liczby przepracowanych godzin był wynikiem statutowo lub kolektywnie uzgodnionego krótszego tygodnia pracy, jak też wzrostu liczby niepełnych etatów, związanych z kolei z większa aktywnością zawodową kobiet – por. OECD, Economic Outlook, Nr 68, Paris 1999. 14 The Sources of Economic Growth…, s. 35. 15 Ibidem. 16 Ibidem. 17 Ibidem, s. 39. 18 Przyczyną zwiększonych inwestycji w tym sektorze był systematyczny spadek cen sprzętu informatyczno-komunikacyjnego. 19 B. Minc, Ekonomia na rozdrożu, o symptomach kryzysu gospodarki i teorii ekonomii, Wydawnictwo Polcen, Warszawa 1998, s. 31..

(11) Wzrost gospodarczy w krajach Unii Europejskiej…. 35. W pięciu20 krajach założycielskich Unii (a dokładniej Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej) 1980 r. był ostatnim rokiem ożywienia gospodarczego trwającego od połowy lat siedemdziesiątych, kiedy to w Belgii i we Włoszech wystąpił najwyższy wzrost gospodarczy w omawianej grupie (4%), w pozostałych wynosił około 2%. Kolejne dwa lata to okres spadku poziomu produktu krajowego w czterech z omawianych państw, z wyjątkiem Włoch i Francji. Poczynając od 1983 r. we wszystkich pięciu krajach założycielskich miał miejsce wzrost gospodarczy o około 2% rocznie w połowie lat osiemdziesiątych i większej dynamice – 4–5% pod koniec omawianego dziesięciolecia. W latach dziewięćdziesiątych tendencje rozwojowe w pięciu krajach założycielskich EWG nieco się zróżnicowały. Na początku dekady szybszy wzrost PKB cechował Niemcy i Holandię. W 1993 r. nastąpił spadek tempa PKB we wszystkich rozważanych krajach z wyjątkiem Holandii, w której miał miejsce niewielki wzrost (0,7%). Wyższe od pozostałych tempo wzrostu gospodarczego w Holandii utrzymywało się także w drugiej połowie dekady, kiedy to w okresie 1996–2000 przeciętne tempo wynosiło w tym kraju prawie 4%, podczas gdy w Belgii i Francji 3%, a w Niemczech i Włoszech 2%. Można szukać związku z faktem, że w Niemczech, Francji i Włoszech w latach dziewięćdziesiątych znacząco obniżył się wskaźnik całkowitej produktywności czynników wytwórczych21. Spowolnienie tempa wzrostu gospodarczego w Niemczech można łączyć z wysokimi kosztami wynikającymi z przyłączenia państwa wschodnioniemieckiego oraz obciążeniem budżetu związanym z wysoką stopą bezrobocia oraz procesem starzenia się społeczeństwa22. W literaturze wskazuje się ponadto na czynniki strony popytowej –spadek popytu krajowego związany ze spadkiem konsumpcji23. Początek XXI w. to okres stagnacji gospodarczej we wszystkich pięciu omawianych krajach. W krajach należących do tzw. pierwszego rozszerzenia: Danii, Irlandii i Wielkiej Brytanii procesy wzrostu gospodarczego w latach siedemdziesiątych przebiegały podobnie w Wielkiej Brytanii i Danii, a wyraźnie odmiennie w Irlandii. W latach 1980–1981 w Wielkiej Brytanii i Danii nastąpiło obniżenie poziomu 20 Zgodnie z wcześniejszymi założeniami Luksemburg konsekwentnie nie będzie uwzględniany w analizie. 21 The Sources of Economic Growth…, s. 47. 22 Szerzej na ten temat: T. Kowalik, Współczesne systemy ekonomiczne. Powstawanie, ewolucja, kryzys, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania im. L. Koźmińskiego, Warszawa 2000, s. 77–79. 23 Szczególowo na ten temat: Germanyʼs Growth Performance in the 1990ʼs, Directorate General for Economic and Financial Affairs, Economic Paper nr 170 – maj 2002, European Commission, http:/europa.eu.int/comm/economy_finance..

(12) Jadwiga Berbeka. 36. produktu krajowego brutto. Do 1986 r. obie gospodarki rozwijały się w zbliżonym tempie 3–4% rocznie. W końcu lat osiemdziesiątych wzrost gospodarczy Wielkiej Brytanii utrzymywał się na relatywnie wysokim poziomie 4%, natomiast Danii uległ zahamowaniu do 1% rocznie. Wzrost gospodarczy Irlandii w latach osiemdziesiątych nie był ustabilizowany. W latach 1983 i 1986 miał miejsce spadek poziomu produktu krajowego brutto. Dopiero w końcowym okresie dekady nastąpił w tym kraju szybki wzrost gospodarczy (5%). Tempo to uległo pewnemu zahamowaniu na początku lat dziewięćdziesiątych (3%), ale od 1994 r. wzrost gospodarczy Irlandii był ponownie bardzo wysoki, odbiegający od wszystkich pozostałych krajów Unii. Można to uznać za proces „doganiania” przez Irlandię najbardziej rozwiniętych gospodarczo państw Unii24. Jedną z przyczyn irlandzkiego wysokiego wzrostu gospodarczego w latach dziewięćdziesiątych było zahamowanie tradycyjnej emigracji wysoko kwalifikowanej kadry z tego kraju25. Równocześnie ze wzrostem ilościowym i jakościowym czynnika praca, dane empiryczne wskazują, że w tej dekadzie lat miał miejsce w Irlandii wzrost całkowitej produktywności czynników wytwórczych26. Do innych powodów zaliczyć należy zmianę struktury gospodarczej w tym kraju, polegającą na wzroście znaczenia sektorów nowoczesnego przemysłu. W 1999 r. udział wartości dodanej wytworzonej w sektorze informacyjnym i komunikacyjnym sięgał 13%27. Wśród kolejnych przyczyn szybkiego wzrostu gospodarczego w Irlandii wymienić można politykę fiskalną pozwalającą na kształtowanie niskiego poziomu podatków, jak również rozwój współpracy gospodarczej z USA, a w szczególności z kręgami irlandzkich emigrantów, a także ochronę rynku krajowego przed nadmierną importochłonnością (rozwój przemysłu rolno-spożywczego i dóbr codziennego użytku)28. Za czynnik przyspieszenia wzrostu gospodarczego w Irlandii w latach dziewięćdziesiątych uznać można także napływ funduszy strukturalnych z Unii Europejskiej29. Stanowiły one wsparcie dla rozpoczętych już wcześniej zmian strukturalnych i konsekwentnej polityki gospodarczej. Zostały wykorzystane w efektywny 24. The Sources of Economic Growth…, s. 30. Ibidem, s. 35. 26 Ibidem, s. 49. 27 Ibidem, s. 40. 28 M.G. Woźniak., Wzrost gospodarczy…, s. 57. 29 Szerzej na ten temat: A. Maciaszczyk, Fundusze strukturalne w Irlandii w latach 1989–1999 [w:] Problemy europejskiej integracji gospodarczej na przełomie wieków, materiały konferencyjne, Poznań, listopad 2001 r., Wydawnictwo AE w Poznaniu, Poznań 2001, s. 153–172. 25.

(13) Wzrost gospodarczy w krajach Unii Europejskiej…. 37. sposób, wywierając na gospodarkę Irlandii wpływ bezpośredni poprzez oddziaływanie dodatkowych inwestycji na wzrost PKB i poziom zatrudnienia (efekty ilościowe) oraz pośredni poprzez wprowadzenie zasad i procedur zwiększających efektywność realizowanych programów rozwoju (efekty jakościowe)30. Środki z unijnych funduszy strukturalnych miały wpływ krótkoterminowy (w okresie ich napływu), zwiększając popyt krajowy, a przede wszystkim wpływ długookresowy, polegający na podnoszeniu poziomu kapitału ludzkiego i inwestycjach w kapitał rzeczowy. Irlandia konsekwentnie (i odmiennie niż większość krajów korzystających ze wsparcia poprzez fundusze strukturalne) największą część środków z tych funduszy przeznaczała na zasoby ludzkie31. Przeprowadzone symulacje wpływu funduszy strukturalnych na wzrost gospodarczy w Irlandii wskazują, że inwestycje realizowane w ramach pierwszego Ramowego Planu Wsparcia 1989–1993 przyczyniły się do wzrostu PNB o 3,5 punkty procentowe w porównaniu z sytuacją, gdyby Irlandia nie otrzymywała w tym czasie pomocy strukturalnej. Po zakończeniu pierwszego planu jego fundusze nadal wpływały na wzrost PNB, szacuje się, że o 1 punkt procentowy rocznie w długim okresie (do 2010 r.). Wpływ drugiego Ramowego Planu Wsparcia w latach 1994–1999 był według szacunków mniejszy, w sumie o 2–3 punkty procentowe, a w długim okresie (do 2010 r.) ma przyczynić się do dodatkowego wzrostu PNB o 1 punkt procentowy rocznie. Sumując obydwa okresy, transfer w ramach funduszy strukturalnych w Irlandii miał wpływ na wzrost PNB w wysokości średnio 0,5 punktu procentowego rocznie, w sumie 4 punkty do 1999 r. i szacuje się, że dalsze 2 punkty rocznie do 2010 r.32 W latach dziewięćdziesiątych w procesach gospodarczych w Danii wyróżnić można dwie fazy – wolnego wzrostu, na poziomie 1% rocznie w początkowym okresie oraz stabilnego wzrostu produktu krajowego brutto w tempie 3% rocznie do końca dekady. Można to również wiązać ze wzrostem wskaźników produktywności czynników produkcji w Danii w tym okresie. W Wielkiej Brytanii na początku lat dziewięćdziesiątych nastąpiła stagnacja gospodarcza, a nawet w 1991 r. spadek poziomu PKB, a od 1993 r. wzrost gospodarczy w tym kraju cechowała stabilizacja na poziomie 3% rocznie. Na początku pierwszej dekady obecnego wieku we wszystkich trzech omawianych krajach miał miejsce wzrost gospodarczy, w ostatnich dwóch na poziomie 2% rocznie, w Irlandii 7%. 30. G.J. Fitz, An Irish Perspective on the Structural Funds, The Economic and Social Research Institute, Working Paper nr 94, Dublin 1998, s. 10. 31 W latach 1989–1994 było to 38% wszystkich środków z funduszy strukturalnych, w latach 1994–1999 44% – por. A. Maciaszczyk, op. cit., s. 156. 32 A. Maciaszczyk, op. cit., s. 162–163..

(14) 38. Jadwiga Berbeka. Jeśli chodzi o kraje tzw. rozszerzenia południowego: Grecję, Portugalię i Hiszpanię, to w latach osiemdziesiątych ten ostatni kraj uzyskiwał lepsze niż pozostałe państwa wyniki gospodarcze. W 1981 r. miał tam wprawdzie miejsce spadek PKB, ale już w kolejnych latach odnotowano wzrost gospodarczy, początkowo wprawdzie niewielki (2% rocznie), ale od 1987 r. do końca dekady kształtował się na poziomie 5% rocznie. W Portugalii na początku lat osiemdziesiątych odnotowano wzrost gospodarczy o słabnącym tempie, a w latach 1983–1984 poziom PKB ulegał obniżeniu. Poczynając jednak od 1985 r. PKB rósł systematycznie, w 1988 r. nawet o 7,5% rocznie. Wzrost gospodarczy w Grecji w latach osiemdziesiątych był znacznie wolniejszy. W 1980 r. odnotowano jedynie słaby wzrost (0,7%), a w kolejnych trzech latach miał miejsce spadek poziomu PKB o ponad jeden punkt procentowy rocznie. W połowie dekady produkcja w Grecji rosła (2% rocznie), jednak w 1987 r. ponownie nastąpił jej spadek. Dopiero w dwóch ostatnich latach dekady w wystąpił w Grecji 4% wzrost gospodarczy w skali rocznej. W latach dziewięćdziesiątych tendencje rozwojowe w omawianych krajach południowych UE były bardziej zbliżone. Początek dekady to okres szybszego wzrostu gospodarczego w Hiszpanii i Portugalii i wolniejszego w Grecji. W 1993 r. nastąpiło załamanie gospodarcze we wszystkich trzech państwach, najgłębsze w Portugalii (–2%). Poczynając jednak od 1994 r., w analizowanych krajach następowało przyspieszanie wzrostu gospodarczego w podobnym tempie – 4% rocznie. W Grecji tempo to utrzymało się także na początku następnej dekady, w pozostałych dwóch dynamika uległa obniżeniu w początkowych latach bieżącego dziesięciolecia. Z trzech krajów, które jako ostatnie dołączyły do Unii w latach osiemdziesiątych: Austrii, Szwecji i Finlandii, tylko w tym ostatnim kraju miał miejsce stały wzrost gospodarczy, o tempie progresywnym, do ponad 4% pod koniec dekady. W pozostałych dwóch krajach w 1981 r. nastąpił spadek wyników gospodarczych, a tempo wzrostu w latach osiemdziesiątych było wolniejsze. W latach dziewięćdziesiątych w Austrii miał miejsce systematyczny, choć o nieco wolniejszym tempie wzrost gospodarczy. W obu analizowanych krajach skandynawskich na początku dekady miało miejsce załamanie gospodarcze, w Finlandii trwało aż cztery lata, od 1990 do 1993 r., i spadek produkcji był znaczny (nawet 6% w 1991 r.), co związane było z załamaniem rynków wschodnich, w Szwecji odnotowano je w latach 1991–1993 i nie przekraczało 2% rocznie. Począwszy od 1994 r. do końca lat dziewięćdziesiątych gospodarki obu krajów charakteryzował szybki (4–5%) wzrost w skali rocznej. Na początku obecnej dekady lat uległ on jednak we wszystkich trzech krajach spowolnieniu..

(15) Wzrost gospodarczy w krajach Unii Europejskiej…. 39. W 1999 r. udział wartości dodanej wytworzonej w sektorze informacyjnym i komunikacyjnym sięgał 13% wartości produkcji w Finlandii33. W Finlandii była szczególnie rozwinięta produkcja sprzętu informatycznego i komunikacyjnego, zaś wkład usług do wartości dodanej był relatywnie wysoki w Szwecji34. 4. Wnioski Zróżnicowanie poziomu PKB per capita według parytetu siły nabywczej pomiędzy czternastoma krajami „starej” Unii w latach 1980–2002 nie ulegało systematycznemu zmniejszeniu. Nie potwierdza się tym samym teoria sigma konwergencji. W omawianych krajach w badanym okresie miał miejsce wzrost gospodarczy, jego tempo w latach osiemdziesiątych było wyższe niż w następnej dekadzie. Jednakże w latach dziewięćdziesiątych zaznaczyły się dwa podokresy – pierwsza połowa o niższym tempie wzrostu i okres po 1996 r. o wyraźnie wyższej (nawet niż w latach osiemdziesiątych) dynamice. W pierwszych latach obecnej dekady tempo to generalnie uległo zahamowaniu. Literatura Barro R.J., Sala-i-Martin X., Convergence, „Journal of Political Economy” 1992, nr 102. Ekonomiczne aspekty integracji europejskiej, red. J.D. Hansen, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2003. Ekspansja gospodarcza Polski końca XX wieku, red. Z. Hellwig, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej, Poznań 1997. Fitz G.J., An Irish Perspective on the Structural Funds, The Economic and Social Research Institute, Working Paper nr 94, Dublin 1998. Germanyʼs Growth Performance in the 1990ʼs, Directorate General for Economic and Financial Affairs, Economic Paper nr 170 – maj 2002, European Commission, http:/ europa.eu.int/comm/economy_finance Kahn H., Dwa spojrzenia na wiek XX, „Forum” 1974, nr 19. Kowalik T., Współczesne systemy ekonomiczne. Powstawanie, ewolucja, kryzys, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania im. L. Koźmińskiego, Warszawa 2000. Nowy leksykon PWN, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998. OECD, Economic Outlook, Nr 68, Paris 1999. Problemy europejskiej integracji gospodarczej na przełomie wieków, materiały konferencyjne, Poznań, listopad 2001 r., Wydawnictwo AE w Poznaniu, Poznań 2001.. 33 34. The Sources of Economic Growth…, s. 40. Ibidem..

(16) 40. Jadwiga Berbeka. Renelt D., Economic Growth. A Review of the Theoretical and Empirical Literature, The World Bank, Working Papers nr 678, maj 1991. Samuelson P.A., Nordhaus W.D., Ekonomia 2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996. Snowdon V., Vane H.R., Rozmowy z wybitnymi ekonomistami, PTE, Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2003. The Sources of Economic Growth in OECD Countries, OECD, Paris 2003. Woźniak M.G., Wzrost gospodarczy. Podstawy teoretyczne, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 2004. Economic Growth in European Union Countries, 1980–2002 This paper is devoted to the problem of economic growth in 14 countries (excluding Luxembourg) of the “old” European Union from 1980 to 2002. The main part of the paper constitutes an analysis of the level and rate of change in real GDP per capita, expressed in 2000 prices in US dollars according to purchasing power parity. The research was conducted on the basis of secondary empirical data published by the OECD. Based on the analysis, the author concludes that the differentiation in the level of real GDP per capita according to purchasing power parity among the “old” EU-14 in the analysed period did not undergo systematic decline, thus failing to support convergence theory. Economic growth occurred in the 14 EU countries in the analysed period; the rate of change was higher in the 1980s than in the next decade. In the 1990s, however, two sub-periods can be identified: the first half of the decade that saw a slower rate of growth, and after 1996, during which economic growth higher than in the 1980s was noted. Ireland contributed significantly to this result. From 2000 to 2002, economic growth in all the analysed countries slowed..

(17)